1. Źródła informacji o zmianach klimatycznych:
I. Bezpośrednie
a. Obserwacje meteorologiczne (100-150 letnie jednorodne ciągi obserwacyjne)
- temperatury powietrza i wody,
- wilgotność,
- opady,
- kierunki i prędkość wiatru,
II. Pośrednie
Izotopowe i chemiczne
- Relacje zawartości izotopów 2H/H, 13C/12C, 15N/14N, 18O/16O, 34S/32S, 87Sr/86Sr w wodzie, w lodzie, w organizmach zwierzęcych (głównie w skorupach otwornic i w szkieletach korali), w roślinach
- Relacje zawartości Mg/Ca w skorupkach otwornic
- zawartość alkenów
- zawartość węglowodorów w roślinach
MIS – Marine Oxygen Isotope Stages
OIS – Oxygen Isotope Stages
Niektóre gatunki morskiego fitoplanktonu reagują na zmiany temperatury wody zmianą składu molekularnego błon komórkowych. Temperatura wody obniża się – wzrasta produkcja nienasyconych alkenów (węglowodory; lipidowe składniki błon komórkowych).
Relacje Mg/Ca w skorupkach otwornic zależą od gatunku, więc do rekonstrukcji paleoklimatycznych nadają się tylko te żyjące do dziś. Bywają też badane relacje Sr/Ca.
-Chromatografia gazowa
Geologiczne i geomorfologiczne
- osady lodowcowe (ochłodzenie)
- osady jeziorne i biogeniczne (ocieplenie)
- osady eoliczne, ewaporaty (suchy klimat)
- struktury peryglacjalne (ochłodzenie)
- formy i osady stokowe (osuwisko, spływy - zwilgotnienie)
2. Zmiany klimatu – krótko-, średnio- i długoterminowe
a) Zmiany krótkoterminowe:
1 ) Naturalne
- oscylacje oceaniczne NAO, PDO, ENSO, QBO
- El Nino, La Nina
- zjawiska wulkaniczne
- zmiany nasłonecznienia, zmiany albedo
-zmiany składu atmosfery
2) Działalność człowieka
-zmiana składu atmosfery
-zmiany użytkowania gleb
-urbanizacja
-wylesianie
Oscylacja Północnoatlantycka (North Atlantic oscillation – NAO) – wiąże się z globalną cyrkulacją powietrza i wody oceanicznej. Powoduje zmiany ciśnienia, temperatury, prędkości wiatru, ilości opadów oddziaływając na klimat otaczających kontynentów.
W Europie zimy są stosunkowe ciepłe i wilgotne, a lata dość chłodne i deszczowe.
Nad północną Europę, w tym nad Polskę, docierają zwykle zimne i suche masy powietrza z północy lub ciepłe i wilgotne z południa.
Quasi-Biennial Oscillation (QBO) to cykliczne zmiany wiatru strefowego w tropikalnej stratosferze z okresem 28-29 miesięcy. Wpływa m.in. na tzw. wir polarny, czyli niż baryczny w pobliżu dużych łańcuchów górskich i na granicy między lądem a morzem. Fale Rossby’ego (periodyczne oscylacje zmiennych meteorologicznych takich jak ciśnienie, temperatura itp.) odłączają od niego mniejsze obszary zimnego powietrza osiągające nawet 30o szerokości geograficznej północnej.
Działalność wulkaniczna
Erupcje wulkaniczne prowadzą do zwiększonej zawartości aerozoli siarkowych powodując ochłodzenie, są to jednak efekty krótkotrwałe w porównaniu z poprzednimi;
emisje wulkaniczne przyczyniają się też do wzrostu dwutlenku węgla w atmosferze.
b) Naturalne Średnioterminowe
- zmiany parametrów orbitalnych (cykle Milankovicha)
- zmiany intensywności promieniowania słonecznego
- cyrkulacje prądów morskich
- zmiany zawartości gazów cieplarnianych
osłabiają lub wzmacniają zmiany długoterminowe
1. Zmiany parametrów orbitalnych:
A. Zmiany ekscentryczności (wydłużenia) orbity Ziemi.
Okres: ok. 100 tys. lat
B. Zmiany nachylenia osi Ziemi od 22,1o do 24,5o (obecnie 23,50) lat powodują zmiany nasłonecznienia rejonów odległych od równika, zależne od pory roku.
Okres: 41 tys. lat
C. Precesja orbity Ziemi powoduje przesuwanie się punktu równonocy i miesiąca gdy Ziemia jest w peryhelium.
Okres: ok. 22 tys. lat
2.Cykle aktywności słonecznej: 27 dni, 11 lat, 22 lata, 88 lat, 208 lat, 18.5 ka, 40.7 wynikające głównie ze wzrostu ilości plam słonecznych powstających w miejscach przebicia fotosfery przez strumienie pola magnetycznego.
3.Cyrkulacja termohalinowa – system gęstościowy prądów morskich obejmujących całą kulę ziemską (ciepłe prądy powierzchniowe i chłodne prądy głębinowe). Zmiany temperatury i zasolenia wody wpływają na jej gęstość. Zwiększenie gęstości (ochłodzenie i zwiększenie zasolenia) powoduje jej opadanie na dno oceanów. Powolny transport trwa ~1000 lat).
Upwelling – zjawisko podnoszenia się oceanicznych wód głębinowych, zwykle z głębokości poniżej termokliny, na powierzchnię. Wyróżniamy upwelling przybrzeżny i upwelling równikowy.
Downwelling (prąd zstępujący) − zjawisko konwergencji termohalinowej, polega na opadaniu powierzchniowych warstw wód oceanicznych ku głębinom, wywołany jest zaś niestabilnością mas wodnych, różniących się pod względem temperatury i zasolenia.
Skutki cyrkulacji termohalinowej
Powodują wyraźne podwyższenie temperatury, (szczególnie Europa N, NW), natomiast w innych obniżanie temperatur (Antarktyda, Grenlandia, część Ameryki N,S)
4. Epizody Dansgaarda-Oeschgera szybkie, chwilowe ocieplenia o wzroście temperatury nawet o 10o C w ciągu 10 lat. Po nich kilkusetletni okres ciepły. Wywołane niewielkim wzrostem zasolenia N części Oceanu Atlantyckiego. Kilka takich zdarzeń tworzy cykle (cykle Bonda). Po nich mają miejsce zdarzenia Heinricha – zamieranie Golfsztormu.
W czasie zdarzeń Heinricha na północnym Atlantyku występowała powierzchniowa warstwa z wysłodzoną wodą. Występowały one gdy lądolód Północnej Ameryki sięgnął skraju szelfu Atlantyckiego. Po zakończeniu zdarzenia następowało ocieplenie.
Zdarzenia D/O występują z dużą regularnością w cyklu o długości ok. 1470 lat. Zmiany izotopów 14C i 10Be, których produkcja w atmosferze związana jest z aktywnością słoneczną świadczą, że przyczyną jest intensywność promieniowania słonecznego. Cykle 1470 lat są prawdopodobnie efektem „zdudniania” cykli (88 i 208 lat).
Naturalne hydraty metanu na Ziemi występują licznie na szelfach kontynentalnych i w wiecznej zmarzlinie, gdzie woda jest ogólnie dostępna. Metan pochodzi z dwóch źródeł – powszechnej fermentacji lub mniej rozpowszechnionych ekshalacji termogenicznych. Klatraty z pierwszego źródła zawierają niemalże czysty metan bogaty w lekki izotop węgla 12C. W drugim przypadku zróżnicowanie składu chemicznego i izotopowego gazów jest znacznie większe.
Długoterminowe
3. Podział klimatu Wladimira Köppena (Köppena-Geigera)
wyróżnia 5 stref klimatycznych oraz 11 typów i opiera się na:
- średnich miesięcznych temperaturach
- wielkości rocznych opadów
- rozkładzie wielkości opadów w ciągu roku
A. Klimaty gorące i wilgotne
w najchłodniejszym miesiącu T >= 18oC , wysokie opady
B. Klimaty suche
niskie opady, bardzo duże parowanie, w najcieplejszym miesiącu T > 10oC,
BS– stepowe
BW – pustynne
Opady na stepach są w przybliżeniu dwukrotnie wyższe niż na pustyniach
C. Klimaty umiarkowanie ciepłe
W najchłodniejszym miesiącu – 3oC < T < 18oC, opady średnie
D. Klimaty chłodne (borealne)
w najchłodniejszym miesiącu T < -3oC, w najcieplejszym T > 10oC, opady średnie, typowe dla półkuli płn.
E. Klimaty zimne (polarne)
w najcieplejszym miesiącu T < 10oC, opady niewielkie
ET – tundrowe - w najcieplejszym miesiącu 0oC < T < 10oC
EF – wiecznego mrozu – w najcieplejszym miesiącu T < 0oC
T – średnia temperatura
4. Filogeneza, paleolit, mezolit, neolit epoki brązu i żelaza, średnieowiecze w Pl.
-główne wydarzenia gospodarcze, nasilenie antropopresji.
1. Paleolit górny i schyłkowy (40-10 ka)
Początki hiatus osadniczy – pomiędzy paleolitem środkowym a górnym
Kompleks oryniacki (Aurignac) – długie funkcjonalne ostrza, duża specjalizacja narzędzi. Intensywna obróbka kości.
Technika wyrobów
- kompleks grawecki
- kultura szelecka – Jaskinia Obłazowa (m.in. najstarszy znaleziony bumerang)
Kompleks grawecki – narzędzia wiórowe osadzane w oprawach drewnianych lub kościanych, początek używania łuku podczas łowów, używanie węgla kamiennego jako paliwa.
Jaskinia Borsuka
Odkryto 6 ludzkich zębów mlecznych wraz z kolekcją 112 zawieszek (zwierzęce zęby z przewierconymi otworami). W chwili śmierci dziecko miało zaledwie 1,5 roku, a cała tragedia wydarzyła się ok. 27,5 tys.lat temu. Są to najstarsze pewne ślady pochówku w Polsce.
Budowano szałasy, w okresach cieplejszych, kiedy drewna było pod dostatkiem używali właśnie drewna, natomiast w okresach zimniejszych, jak drewna nie było, używano kości zwierzęcych :o
Ślady takiej osady stwierdzono nawet w Krakowie, na północnych stokach Sikornika (tam gdzie Kopiec Kościuszki), przy ul. Spadzistej znaleziono stanowisko zwane Stanowiskiem Łowców Mamutów.
Znalezisko na miarę europejską.
Polowano m.in. za pomocą Bala– dwie kule (wtedy z kości) przymocowane do rzemienia małe zwierzęta
Na większe zwierzęta stosowali oszczepy, łuki, czasem przy pomocy miotaczy (zwiększały siłę rzutu, obecny rekord świata wynosi ok 90 m., natomiast przy użyciu miotacza, przeciętny człowiek może rzucić na ponad 200 m.)
Gwałtowny rozwój sztuki
-kobiety w sztuce
-inne: zwierzęta, malarstwo jaskiniowe Sala Byków Lascaux, Jaskinia Chauvet, deresz z Pech Merle
-ozdoby – naszyjniki z zębów
Kultury schyłkowego paleolitu:
-Kompleks epigrawecki
-Kompleks magdaleński – Jaskinia Maszycka (groty oszczepów, oprawy narzędzi (navettes), ślady eksterminacji, Brzoskwinia – pracownie produkcji narzędzi),
-Kultura hamburska – poza obszarami wyżynnymi zasiedlanie Niżu Środkowoeuropejskiego, Całowanie, Grzybowa Góra, (czerwone łupki triasowe)
-Kompleks świderski – Całowanie, Świdry Wielkie, wykorzystywanie krzemieni z osadów lodowcowych i wodnolodowcowych, grupy o znacznej ruchliwości
Następowała kolonizacja obu Ameryk, morska ale także i kontynentalna, kiedy kontynenty Ameryki i Azji się połączyły (16 tys. lat temu); utworzenie Zatoki Beringa
2. Mezolit
Gospodarka – łowiectwo zbliżone do traperskiego, użytkowanie łuku, rozwój rybołówstwa – wędki, sieci, ręcznie, oszczep, łuk, łódki dłubanki, kontrolowanie dzikich stad zwierząt, prawdopodobne polowania selekcyjne (eliminacja zbyt licznych osobników) oraz celowe dokarmianie stad, a także sterowanie wzrostem roślinności, możliwe też grodzenie stad czy przepędzanie na nowe pastwiska, pierwsze ślady intencjonalnej hodowli owiec i kóz (kultura janisławicka), mikrolityzacja narzędzi, stopniowe rozpowszechnianie się wypalanej ceramiki;
Klimat ociepla się
Mezolit obejmuje subboreał, boreał, starszą część interstadiału atlantyckiego.
Wyraźna zmiana diety, dominują ryby, wszelkie skorupiaki
Niewielkie osady złożone z kilku namiotów, łatwo było je złożyć, wrzucić do łódki i przenieść gdzieś indziej.
Zaczynają się pojawiać siekiery, narzędzia coraz mniejsze i coraz bardziej precyzyjne.
Osadnictwo – nie wykluczone, że ustabilizowane, a obozowiska funkcjonowały przez kilka sezonów. Początkowo obiekty mieszkalne były zagłębione w ziemię (kultura świderska). Okresowo częste obozowiska w dolinach rzecznych i na wydmach i (kultura komornicka), szałasy na planie okręgu lub owalu, o konstrukcji i pokryciu z drewna wzmacnianym skórami oraz płatami kory. Ustawanie migracji. Ubóstwo znalezisk.
Społeczeństwo – rozpad dużych społeczności na mniejsze grupy o luźnych kontaktach, w produkcji narzędzi wykorzystywanie tylko lokalnych surowców, pochówki poza granicami obozowisk, często w pozycji siedzącej (kultura janisławicka);
3. Neolit i eneolit
(4.5 – 1.8 ka BC) – AT–3, AT–4, SB–1, SB–2.1,
wzrost wilgotności, od subboreału stopniowe ochładzanie klimatu.
Gospodarka – w Europie Środkowej początki rolnictwa, prawdopodobnie przyczyną są krótkotrwałe, ale częste zmiany klimatyczne, nowe narzędzia, opanowanie umiejętności przetwarzania i magazynowania nowego rodzaju pokarmu, w technologii upraw stosowano gospodarkę żarową, do wzruszania gleby stosowano najpierw metodę kopieniaczą, potem sprzężajną, wytwarzanie miedzi, rozpoczęcie produkcji szkła (Egipt), powszechne wykorzystywanie surowców ilastych (ceramika użytkowa w tym też szkliwiona, malowana i budowlana). Solidna konstrukcja domów –na ok 2, 3 lata
Narzędzia większe niż w mezolicie, bardziej wygładzone (epoka kamienia gładzonego)
Motyki, socha (jak pług)
W późniejszym neolicie, zwanym halkolitem , zaczęto stosować narzędzia miedziane.
Początkowo ciągłość kultur mezolitycznych (np. kundajskiej, janisławickiej)
Kultury neolityczne obejmujące Polskę i inne regiony Europy
Kultura pucharów lejkowatych
Kultura amfor kulistych
Kultura ceramiki sznurowej
Społeczeństwo – rozpoczęcie osiadłego trybu życia, łącznie ze wzrastającą produktywnością wywołuje wzrost demograficzny, a to skutkuje emigracją części populacji,
(wyjaławianie gleby trwało 2-4 lat)
Lokalne kręgi kulturowe
-kultura rzucewska
-kultura złocka
-kultu strzyżowska
Ród- kilka rodzin, teren działań kilkadziesiąt km2 ; domy piętrowe, piętro – magazyn, sprzęty
użytkowe,
4. Epoka brązu
(Ok. 3.8 – 2.7 ka BP
SB – 2.2, SA – 1.1
Stopniowe ochładzanie i kontynentalizacja klimatu, wyraźne fazy zwiększonej wilgotności.
Gospodarka – rozwój metalurgii brązu. Najbliższymi obszarami górniczymi rud są słowackie Stiavnicke Vrchy, węgierska Matra oraz Fichtegebirge. Przedmioty metalowe albo odlewano, albo wykuwano z blachy lub drutu. Wyjałowienie gleb po gospodarce neolitycznej skutkuje wykorzystywaniem obszarów pozornie niesprzyjających i wprowadzaniem mniej wymagających gatunków zbóż. Pola prawdopodobnie są nawadniane (większa ilość studni) oraz nawożone nawozem biogenicznym. Hodowla owiec (wełna) powoduje dalsze wylesienia (pastwiska). Rozwój garbarstwa, mleczarstwa, tkactwa, a także bursztyniarstwa, złotnictwa, garncarstwa oraz wydobycia soli. Produkcja szkła (Austria).
Narzędzia: siekiery, młotki, broń-oszczepy, groty, czekan
Ozdoby, naszyjniki, pierścienie, wyroby ze złota, zapinki, szpilki
Osadnictwo – miejscami małe, otwarte, niestabilne osady. Obserwuje się też grody i osady ufortyfikowane, nawet z kamiennymi bramami. W ich obrębie budynki różnej wielkości.
Pogorszenie warunków klimatycznych powoduje, że ziemia staje się surowcem deficytowym. Konieczne jest więc zintensyfikowanie produkcji rolnej. Mogło się to przyczynić do wzrostu roli fortyfikacji oraz ilości produkowanej broni. Następuje rozwarstwianie społeczne, tworzą się zamożne elity przejmujące stopniowo władzę
5.Epoka żelaza
(2.7 - 1.6 ka)
Okresy:
-halsztacki – 07. – 0.4 ka BC – chłodniejszy początek i zakończenie, w środkowej części (VI c. BC) ocieplanie klimatu;
-lateński (przedrzymski, celtycki, galijski) – 0.4 ka BC – 0.0 – wyraźne ocieplenie klimatu z optimum czasów rzymskich ok. 0.0;
-wpływów rzymskich – do IV c. – ochładzanie klimatu, mające wpływ na upadek cesarstwa rzymskiego;
- wędrówek ludów – V – VI c. – ochłodzenie (minimum średniowieczne);
-wczesnego średniowiecza – VII - XII c. – ocieplanie, aż do optimum średniowiecz, potem początek ochłodzenia;
Gospodarka:
Dominacja uprawy roli oraz hodowli zwierząt, rozprzestrzenianie się upraw na obszary dotąd nieuprawne, o gorszych warunkach glebowych. Początki stosowania urządzeń rolniczych (pług, żniwiarka). Coraz poważniejsza trzebież lasów. Wprowadzenie koła garncarskiego. Górnictwo (rudy żelaza, sól). Rozwój wytopu metali (rudy żelaza – darniowe, syderyt, hematyt), obróbki metali (kowalstwo, mennictwo) oraz produkcji rzemieślniczej (od okresu lateńskiego). Początki produkcji naczyń klepkowych. Kontakty handlowe (sól, dule, bursztyn).
Coraz wyraźniej antropopresja zachodzi ze zmienną intensywnością. Zmniejszanie przypada na okresy regresu gospodarczego, które wiążą się z kląskami żywiołowymi (zmianami klimatycznymi) lub wyjątkowo z niekorzystnymi wydarzeniami społeczno-politycznymi.
Dynawki – pozyskiwanie metali
-piece garncarskie
-fragment dłubanki z Wolicy
-produkcja dziegciu
Osadnictwo:
Osady otwarte lub ufortyfikowane osiedla (kontynuacja grodów z epoki brązu) będące zwykle siedzibami lokalnych władców, a także centrami gospodarczymi, społecznymi, handlowymi i religijnymi (oppidum).
Okres wędrówek ludów (IV-VI w.) – najazdy Hunów, znaczne wyludnienie obszaru Polski, na przełomie wczesnego średniowiecza najazdy Scytów,
łuk scytyjski (refleksyjny) o większej sile rażenia niż ówcześnie stosowane w Polsce
6. Wczesne średniowiecze
Środowisko i gospodarka około roku 1000:
-powierzchnia ~250 000 km2, 750 000 – 1 000 000 mieszkańców (Ruś – 4.5 ma, Niemcy – 3.5 ma),
- gęstość zaludnienia ~4.5 osoby / km2,
- średnie gospodarstwo jest jednołanowe (16-24 ha), na jednego mieszkańca przypada 4.5 – 5 ha terenów objętych systemem uprawowym
-uprawy/zbiorowiska naturalne
-lasy w znacznym stopniu przekształcone, reprezentują więc środowisko naturalne, lecz nie pierwotne, liczne grody, małe wsie (10-15 gospodarstw),
Początki podgrodzi
Gęstość zaludnienia 3 osoby/km2 , eksploatacja rolnicza 10% terenu w obszarze występowania grodów, powierzchnia upraw zbożowych ponad 6 ha dla jednego grodu, z terenami obsługującymi 25 km2.
Uprawy – proso, żyto (reż), jęczmień, groch, bób, soczewica, rzepa, ogórki, marchew, len, konopie, owoce (winorośl), trawy (kosa);
Zbieractwo – grzyby, jagody, dzikie owoce, bartnictwo (miód, wosk – eksport)
Typy krajobrazu:
-puszczowy
-bagienny
-leśno-polny
-polno-leśny (parkowy)
Z upływem czasu wskaźnik przekształceń ulega modyfikacjom. Gwałtowne zmiany lokalne następują podczas dużych przemian społeczno – gospodarczych i przyspieszonego rozwoju osadnictwa rolniczego. W licznych rejonach rozwój nastąpił wraz z rozkwitem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XV – XVI w.)
Pochówki: obrządek birytualny (inhumacja i kremacja). Zmarli wyposażeni w zależności od statusu społecznego. Arystokraci chowani w dużych kurhanach. Konopy – urny twarzowe
Społeczeństwo: pogłębiające się wyodrębnienie arystokracji plemiennej (nadal ważną rolę w tym procesie pełni handel solą),
Kopiec Wandy i Kraka : funkcje astronomiczne, Celtowie
Ozdoby, zapinki, fibule, broń, naczynia (również z metali); Pazyryk Ałtaj (tatuaże)
7. Pełne i późne średniowiecze
[połowa lub schyłek XI wieku – 1450 (1517) r.]
1283 - …zima była tak surowa, że ci, którzy wyjeżdżali z miasta Lwowa, umierali z powodu mrozu w drodze…,
…zima 1322/1323 tak srogą była, że między Danią, słowiańskim krajem i Jutlandią całe Morzę Bałtyckie było zamarznięte, tak że rozbójnicy, przychodząc ze słowiańskiego kraju, splądrowali niektóre okolice Danii, a pośrodku morza na lodzie były założone gospody…)
- wzrost gęstości zaludnienia – 8-9 mieszk./km2
-intensyfikacja upraw system dwupolowy à system trójpolowy
-wzrost natężenia denudacji mechanicznej, erozji gleb, a także erozji wąwozowej (początek formowania dużych głębokich wąwozów)
Rozwój górnictwa i hutnictwa:
- Kruszcowe i metali kolorowych
- Żelaza
- Sole
- Surowce skalne
Produkcja szkła – Kruszwica – produkcja szkła (paciorki, pierścionki i In.) pytki ceramiczne kryte szkliwem, w XIII wieku rozpoczęto produkcję cegieł.
Podczas średniowiecza podejmuje się działania zmierzające do lepszego wykorzystania rzek i zabezpieczenia się przed powodzią, (odcinanie zakoli, umacnianie brzegów, sypanie wałów, grobli, jazów, budowa młynów i innych urządzeń gospodarki wodnej); Rudawa, Prądnik
Skały antropogeniczne, doły chłonne (po wygódkach); warstwy piasków – ślady powodzi
5. Kriokratyczne, protokratyczne, mezokratyczne i oligokratyczne stadia ekologiczne – zespoły roślinne, fauna, procesy.
Studium kriokratyczne
Pustynia polarna (lodowa) – zajmuje obszary o klimacie polarnym oraz niwalnym (wysokogórskim). Kres możliwości życiowych roślinności – niskie temperatury, susza mrozowa, krótki okres wegetacji, niekorzystne gleby, obecność śniegu i lodowców. Wśród roślinności pojawiają się odporne rośliny kwiatowe, porosty, mchy, glony.
Chrobotek reniferowy, widliczka ostrozębna
Tundra – chłodne lato (okres wegetacji 2-3 miesiące), długa i surowa zima, wieloletnia zmarzlina, roślinność niska (mchy, porosty, trawy, byliny). Od północy graniczy z pustynia polarną. Ku południowi przechodzi w tundrę krzewiastą, a dalej w lasotundrę.
Rośliny: brzoza karłowata, rokitnik.
Zwierzęta: lis polarny/piesiec (Alopex lagopus), renifer, sowa polarna, biały niedźwiedź, foki, piżmowół, leming, mamut, niedźwiedź jaskiniowy, nosorożce włochate.
Stadium protokratyczne – ocieplenie
Spośród formacji roślinnych najpierw dominuje tundra parkowa potem lasy brzozowo-sosnowe
z dużym udziałem roślin światłolubnych.
Stadium mezokratyczne
Gleby brunatne - wśród formacji roślinnych przewaga klimaksowych lasów liściastych z gatunkami roślin cieniolubnych oraz lasów brzozowy-sosnowych.
Las liściasty (zrzucający liście na zimę) - występuje w klimatach umiarkowanych chłodnych i wilgotnych, niemal wyłącznie na półkuli północnej, obejmując znaczna część Europy, Azji i Ameryki Północnej.
Lasy mieszane: grądy, olsy, łęgi
Interglacjał mazowiecki
Hipopotamy, bizony, tury, słonie, jelenie olbrzymie, lwy jaskiniowe, małpy (makaki).
Jaskinia Komarowa – pierwsze znalezisko makaka nie tylko w Polsce, ale również w tej części Europy. To najbardziej na północ wysunięte stanowisko makaka/ Najprawdopodobniej warstwa, w której znalezione szczątki, pochodzi z interglacjału eemskiego.
Stadium telokratyczne (oligokratyczne) – ochładzanie
Zbiorowiska leśne rzedną, przeważają najpierw szpilkowe, wkraczają torfowiska i wrzosowiska. W holocenie niszczenie i przebudowa naturalnych ekosystemów przez człowieka.
Las szpilkowy borealny (tajga) – klimat umiarkowany bardzo chłodny, z długą śnieżną i mroźną zimą i krótkim okresem wegetacji, wieloletnia zmarzlina zalega na dużych obszarach.
Step – rozwija się w klimacie umiarkowanym kontynentalnym z mroźna zimą i suchym, gorącym latem. W skład roślinności wchodzą przede wszystkim trawy oraz zioła, bylice i półkrzewy. Zima jest okresem pełnego spoczynku, rozwój następuje wiosną i jesienią z letnią depresją.
6. Gleba – jej funkcja, profil glebowy,
Gleba – biologicznie czynna, przypowierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej będąca integralnym składnikiem wszystkich ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych, będąca trójfazowym produktem wzajemnego oddziaływania lito-, hydro-, atmo-, i biosfery.
Czynniki glebotwórcze:
-Klimat
-Działalność organizmów żywych
-Działalność ludzka
-Ukształtowanie terenu
-Woda
-Skała macierzysta
-Na to wszystko nakłada się czas
Glebę tworzą: Ziarna mineralne, powietrze glebowe, woda, materia organiczna (próchnica)
Struktura gleb
-Płytkowa
- Pryzmatyczna
-Gruzełkowata
-ziarnista
Funkcje gleby:
-Uczestnictwo w mineralizacji i humifikacji martwej materii organicznej
-Udział w przepływie energii oraz w krążeniu, retencji i filtracji wody
-Stwarzanie warunków życia
-Produkcyjność (biomasy)
-Przechowywanie nasion
-Udział w procesach samoregulacji
-Rejestrowanie zmian środowiska
Profil glebowy – system poziomów genetycznych, których liczba, morfologia, sekwencja oraz właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne są rezultatem minionych i współczesnych wpływów środowiska glebotwórczego zmiennego w czasie i przestrzeni.
O – poziom organiczny (A0, Ap)
A – poziom próchniczny (A1, Ab)
E – poziom wymywania (A2)
B – poziom wzbogacania
C – skała macierzysta
G – poziom glejowy
R – podłoże skalne
poziomy przejściowe – AE
poziomy mieszane – A/E
7. Współczesne oddziaływania gospodarki człowieka na środowisko w zakresie kształtowania rzeźby i osadów antropogenicznych.
Antropogeniczne formy rzeźby i utwory antropogeniczne związane z gospodarką wodną i morską:
| Rodzaj działalności | Formy zamierzone | Formy wzbudzone | Utwory |
| Transport | Kanały groble przepusty i śluzy pochylnie mosty |
Erozyjne, sufozyjne i grawitacyjne na zboczach kanałów i grobli | Grunty nasypowe |
| Wykorzystanie energii wodnej | Budowle kanały groble niecki stawów przepusty, śluzy spłaszczenia |
Erozyjne, sufozyjne i grawitacyjne na zboczach kanałów i grobli | Grunty nasypowe koluwia, deluwia osady jeziorne |
| Regulacje, melioracje | Wały kanały śluzy, przepusty |
Erozyjne, sufozyjne i grawitacyjne na zboczach wałów i kanałów, starorzecza | Grunty nasypowe koluwia, deluwia |
| Gospodarka morska | Budowle i baseny, falochrony zabezpieczenia przeciwabrazyjne |
Łachy, rynny erozyjne | Piasek, żwir |
Likwidacja szeregu kanałów- zwiększa to powierzchnie pól uprawnych, ale jednocześnie zwiększa zagrożenie powodziowe.
Prace zmierzające do prostowania koryt i zmiany ich przebiegu. Kraków posiada projekt, wedle którego miałby być wykonany sztuczny przekop na płd. od Zakrzówka. Miałby on zabezpieczając miasto przed powodziami. Projekt ten sięga jeszcze czasów zaborów. Ostatnio odżył na nowo. Póki co od projektu odstąpiono, część ekologów się sprzeciwiła.
Renaturyzacja – przedsięwzięcia i przekształcenia z dziedziny gospodarki wodnej i ochrony środowiska, prowadzące do powstania wód bliskich naturze.
Szczególną rolę w renaturyzacji odgrywa roślinność, a celem jej zastosowania jest:
-Ochrona i zabezpieczenie brzegów rzek i obwałowań,
-Przywrócenie warunków biotycznych i siedliskowych,
-Odtworzenie lub wzmocnienie funkcji rzek i dolin jako korytarzy ekologicznych,
-Ograniczenie dopływu zanieczyszczeń i poprawa warunków ich samooczyszczania,
-Poprawa walorów krajobrazowych i rekreacyjnych rzek i dolin.
Ochrona i utrwalająca rola roślinności następuje dzięki:
-Zmniejszeniu siły przepływu wód,
-Zmianom kierunków i rozkładów prędkości płynącej wody,
-Wzmocnieniu i podniesieniu odporności na rozmywanie powierzchni terenu,
-Wzmocnieniu podwodnej części brzegu przez system korzeniowy,
Korzystniejsze są trawy oraz zakrzewienia. Drzewa nie zawsze dobrze chronią przed erozją, wymagają długiego czasu wyczekiwania na pełnienie przeznaczonych im funkcji, stwarzają niebezpieczeństwo wywracania i w konsekwencji niszczenia skarp i inicjowania zjawisk erozji.
Pozytywny wpływ drzew i krzewów na terenach zalewowych może przejawiać się likwidowaniem lub osłabianiem obszarów niekorzystnych przepływów:
-Zawirowań i zatok,
-Koncentracji natężeń,
-Zagrażających lokalnym rozmyciom
Antropogeniczne formy rzeźby i utwory antropogeniczne związane z rolnictwem i leśnictwem:
| Rodzaj działalności | Formy zamierzone | Formy wzbudzone | Utwory |
| Rolnictwo | Terasy kopce i wały kamienne niecki i groble stawów rybnych budowle teraski bydlęce |
Wąwozy, żłobiny, stożki napływowe nowe koryta rzek |
Deluwia, mady, muły jeziorne |
| Leśnictwo | Terasy i spłaszczenia rynny zrywkowe |
Wąwozy, żłobiny | Deluwia stożki napływowe |
Rynny zrywkowe – zagłębienia, (do metra głębokości, 4-5 szerokości) którymi ściąga się (za pomocą koni, ciężkiego sprzętu) ścięte pnie drzew. Powoduje to drenowanie i odprowadzanie nadmiernej ilości wody co powoduje usychaniem drzew (woda spływa zbyt szybko by drzewa mogły ją wchłonąć)
Skutki erozji wodnej:
Negatywne:
-erozja wąwozowa
-zmniejszenie miąższości i powierzchni gleb oraz pogorszenie ich jakości
-niszczenie upraw,
-pogorszenie warunków transportu,
-nasilenie spływu, zmniejszenie przepływów rzek,
-nasilenie depozycji, agradacja, kolmatacja dna rzek i innych zbiorników wodnych
-niszczenie urządzeń wodno-melioracyjnych (zapór, przepustów, murów oporowych itp.)
Pozytywne:
- tworzenie żyznych mad
kolmatacja – proces uszczelniania; w przypadku koryt rzek, w momencie gdy wody zawierają dużą ilość zawiesiny a w ich otoczeniu znajduje się korektor porowy zdarzają się sytuacje, gdy te zbiorniki stają się zasilającymi wody gruntowe, jeśli wody gruntowe są zmącone to wraz z nimi przemieszcza się zawiesina zatykając wszystkie powierzchnie. Skutkuje to na ogół zjawiskami niekorzystnymi, jeżeli uszczelnimy rzekę to w czasie powodzi nastąpi bardziej gwałtowne podniesienie poziomu wody.
Antropogeniczne formy rzeźby i utwory antropogeniczne związane z kultem, zwyczajami i upamiętnianiem zdarzeń historycznych:
| Rodzaj działalności | Formy zamierzone | Formy wzbudzone | Utwory |
| Kult, zwyczaje obrzędowe, upamiętnianie zdarzeń historycznych |
Kurhany kręgi kamienne i ziemne komory grobowe korytarze i katakumby budowle ołtarze i ryty naskalne kopce |
Erozyjne i grawitacyjne (osuwiska, zapadliska) | Grunty nasypowe głazowiska koluwia, deluwia |
Antropogeniczne formy rzeźby i utwory antropogeniczne związane ze sportem, turystyką i rekreacją:
| Rodzaj działalności | Formy zamierzone | Formy wzbudzone | Utwory |
| Sport, turystyka rekreacja |
Budowle stawy, kanały, tory wodne nasypy przekopy terasy i spłaszczenia plaże |
Formy erozyjne | Grunty nasypowe |
Antropogeniczne formy rzeźby i utwory antropogeniczne związane z górnictwem i energetyką cieplną:
| Rodzaj działalności | Formy zamierzone | Formy wzbudzone | Utwory |
| Górnictwo podziemne | Wyrobiska hałdy odsypy (warpie) rowy i wały opaskowe |
Zapadliska i leje szczeliny niecki erozyjne, sufozyjne i grawitacyjne na hałdach |
Grunty nasypowe koluwia, deluwia |
| Górnictwo odkrywkowe deluwia |
Wyrobiska kamieniołomy hałdy rowy i wały opaskowe kanały rzek |
Erozyjne, sufozyjne i grawitacyjne na hałdach wały i rowy z wyciśnięcia |
Grunty nasypowe koluwia |
| Przeróbka i przetwórstwo kopalin | Hałdy odpadów niecki i wały osadnikowe |
Erozyjne, sufozyjne i grawitacyjne na hałdach | Grunty nasypowe muły flotacyjne |
| Energetyka cieplna | Budynki linie przesyłowe hałdy popiołów rowy i wały opaskowe |
Erozyjne, sufozyjne i grawitacyjne na hałdach | Grunty nasypowe |
8.Kształtowanie rzeźby i osady czwartorzędowe poszczególnych regionów Polski
9. Stratygrafia czwartorzędu. Względne i bezwzględne metody datowań wieku osadów czwartorzędowych.