Przedmiot „Edukacja polonistyczna z metodyką”
Wykład I
Edukacja wczesnoszkolna – cele, zakres i rozumienie
Jaki jest nadrzędny cel edukacji dzieci w wieku wczesnoszkolnym?
Co oznacza wiek wczesnoszkolny?
Co oznacza edukacja wczesnoszkolna?
Nadrzędnym celem edukacji w wieku wczesnoszkolnym jest:
- wielostronny, harmonijny rozwój osobowości
-przygotowanie do dalszej nauki
-a także do udziału w życiu społecznym i kulturalnym.
Ważne jest zatem stymulowanie ucznia w jego rozwoju:
- intelektualnym,
-moralnym,
-społecznym,
-estetycznym
-emocjonalnym
-fizycznym.
W okresie wczesnej edukacji szczególną rolę społeczną odgrywa język ojczysty. Służy on realizacji takich istotnych celów, jak:
-zdobywanie wiedzy rzeczowej
-kształtowanie określonych umiejętności, które pozwalają na sprawne posługiwanie się językiem ojczystym w mowie i piśmie.
Edukacja wczesnoszkolna obejmuje również kształcenie zintegrowane.
Nazwa edukacja wczesnoszkolna, zgodnie z podstawą programową, dotyczy klas rozpoczynających naukę w szkole od 1 września 2009 roku.
Wymienione zadania spełnia w edukacji wczesnoszkolnej – edukacja polonistyczna
Przedmiot ten wprowadza uczniów w świat kultury.
Pomaga uczniom zrozumieć :
-samych siebie, własną odrębność i tożsamość,
-uświadamia rodowody i korzenie wspólnoty narodowej
-uczy czynnego i świadomego uczestnictwa w życiu społecznym i narodowym.
Otwiera uczniów:
- na drugiego człowieka, przybliża im uniwersalne wartości i ideały humanistyczne: dobro, piękno, prawdę, sprawiedliwość, tolerancję, wolność.
Nadrzędną wartością edukacji polonistycznej- jest nauka komunikatywnego posługiwania się przez dzieci w mowie i w piśmie językiem ojczystym – językiem polskim.
Dzięki ojczystej mowie uczeń nawiązuje:
-kontakty
-wyraża uczucia
-informuje o potrzebach
-myśli za pomocą języka
Uczeń nabywa sprawność językową, która w przeciwieństwie do innych treści, np. historycznych, geograficznych itd. nie ulega zapomnieniu.
Można ją utracić jedynie w przypadku choroby związanej z CUN.
Język jest jednym ze składników mowy.
A zatem język jako jeden ze składników mowy pełni określone funkcje.
Realizacja zadań związanych z myśleniem i mową, które zostały nazwane przez Zenona Klemensiewicza „wypowiedzeniotwórczymi” odbywa się dzięki funkcjom języka:
-komunikatywnej
-symbolicznej
-ekspresywnej
-impresywnej.
Funkcje języka są wpisane w aktywność językową.
I też rola edukacji polonistycznej w procesie kształcenia
wynika z funkcji, jakie mowa ojczysta pełni w rozwoju dziecka.
1. Funkcja symboliczna i komunikacyjna
Zdolność języka do zastępowania symbolami słownymi zjawisk otaczającego świata jest realizowana przez dwie funkcje:
-symboliczną nazywaną reprezentacyjną, poznawczą.
Służy ona poznawaniu rzeczywistości i jej reprezentacji w umyśle.
Zadanie przekazywania informacji i wymiany myśli z innymi ludźmi spełnia funkcja komunikacyjna.
Funkcja symboliczna języka – polega na przedstawianiu , tj. reprezentacji rzeczywistości pozajęzykowej przy użyciu symboli, czyli znaków językowych.
Ma ona charakter konwencjonalny, tzn. że nie istnieje żaden związek między podobieństwem znaku językowego a jego znaczeniem.
-funkcję komunikacyjną – jest realizowana w codziennej mowie, gdy przekazujemy sobie informacje.
Dziecko wykorzystuje obie funkcje, nazywa, określa lub opisuje otaczający je świat (przedmioty, zjawiska, osoby), wzbogaca słownictwo, informuje odbiorcę o treści wypowiedzi.
Według S. Szumana (1968) dziecko zaczyna spostrzegać i wyodrębniać przedmioty dzięki temu, że poznaje je równocześnie z mową.
Język służy więc jako narzędzie myślenia. Stanowi podstawę kształtowania pojęć, sądów i rozumowania.
Proces poznania jest jednak możliwy dzięki temu, że człowiek stworzył znaki językowe, które są odzwierciedleniem obserwowanej rzeczywistości.
Powstałe w umyśle pojęcia odzwierciedlane w tekstach mówionych, pisanych stanowią odbicie przetworzonych i sklasyfikowanych elementów otaczającego świata.
Zarówno pojęcia abstrakcyjne, jak i desygnaty konkretnych przedmiotów są symbolizowane najmniejszymi językowymi cząstkami znaczącymi.
Pełnią one funkcję symbolizującą wobec rzeczywistości i poznawczą wobec społeczeństwa.
Wprowadzanie dziecka w świat symboli językowych – stanowi cel wczesnoszkolnej edukacji polonistycznej.
Językoznawca A. Fudal (1990) pisze :
„Wszystko, co zostanie dostrzeżone i wyodrębnione z feerii wrażeń wzrokowych musi zostać opatrzone znakiem. Musi mieć symbol, pod którym znajdzie miejsce w pamięci i stałych skojarzeniach. Później się będzie można na nim oprzeć przy poznawaniu nowych rzeczy, czynności i stanów. Stanie się jak gdyby stopniem, na który się można wspiąć, aby zobaczyć więcej i dalej” ( A. Furdal, 1990, s. 57).
Pozostałe funkcje to:
funkcja ekspresyjna,
funkcja impresyjna,
funkcja fatyczna,
funkcja poetycka,
funkcja metatekstowa.
Każda wypowiedź realizuje określone funkcje.
Czym jest zatem edukacja polonistyczna?
Edukacja polonistyczna - jest to proces poznawania znaków
języka mówionego i pisanego w kontekście kontaktów dziecka ze światem
zewnętrznym i otoczeniem społeczno – przyrodniczym.
Edukacja polonistyczna jest swoistym funkcjonowaniem dzieci w świecie znaków językowych, właściwych dla języka polskiego.
Jakie jest miejsce edukacji polonistycznej w edukacji wczesnoszkolnej?
Kształcenie w edukacji wczesnoszkolnej jest łagodnym przejściem od wychowania przedszkolnego do edukacji prowadzonej w systemie szkolnym.
Nauczyciele dostosowują:
sposób przekazywania wiedzy,
kształtowania umiejętności i postaw uczniów do naturalnej w tym wieku aktywności dzieci,
umożliwiają im poznawanie świata w jego jedności i złożoności,
wspomagają samodzielność uczenia się, inspirują je do wyrażania własnych myśli i przeżyć,
rozbudzają ich ciekawość poznawczą oraz motywację do dalszej edukacji.
Edukacja polonistyczna w kształceniu zintegrowanym ma w znacznej mierze charakter usługowy:
wyrabia bowiem sprawność w czytaniu i pisaniu,
wzbogaca słownictwo,
uczy rozumienia czytanych tekstów i wypowiadania się w obrębie tematyki dostępnej na tym poziomie rozwoju.
Stanowi zatem podstawę do zdobywania wiedzy i doświadczeń oraz kształtowania umiejętności przydatnych w innych edukacjach na tym szczeblu kształcenia:
w toku różnorodnych ćwiczeń objętych programem nauczania edukacji polonistycznej, uczniowie przygotowują się do samodzielnej pracy umysłowej, zdobywają podstawy przyszłego samokształcenia i umiejętność korzystania ze środków masowego przekazu;
edukacja polonistyczna zawiera w swej tematyce bogate treści z zakresu wychowania moralno – społecznego, kształtuje postawy umożliwiające aktywne uczestnictwo w życiu rodziny, szkoły, środowiska i narodu.
Klasyfikacja i formułowanie celów nauczania
W całej strukturze procesu edukacji, tzn.
- na szczeblu propedeutycznym zintegrowanego nauczania
-na poziomie podstawowym
-na poziomie gimnazjalnym
-na poziomie średnim
wyodrębnia się:
-cele ogólne i cele szczegółowe.
Cele ogólne wskazują:
- podstawę
-kierunki dążeń edukacji
Są przedstawione w dokumentach prawnych i ministerialnych, np.
podstawach programowych dla danego poziomu nauczania , zamieszczonych w Dzienniku Ustaw.
Cele ogólne związane są z długoterminową, jednolitą polityką oświatową państwa oraz z określonymi standardami wymagań na końcu danego etapu kształcenia, tzn. wymaganiami egzaminacyjnymi.
Są zatem obowiązkowe.
Ogólne sformułowanie celów cechuje:
-postulatywność
-deklaratywność
-nieokreśloność.
Na podstawie celów głównych opracowywane są:
- programy nauczania
-podręczniki
-szczegółowe plany pracy (rozkład materiału nauczania).
Realizowane są one w praktyce edukacyjnej.
Cele szczegółowe są różnorodne, zależą od:
- koncepcji programowej autorów,
- projektu ujęcia,
-doboru materiału
w podręcznikach oraz w praktyce.
Musi je poprzedzać dokładna analiza celów ogólnych.
Od ich realizacji, np.
- dobrej umiejętności czytania
- i rozumienia tekstu
- czy sprawności mowy
zależą wyniki szkolne dziecka na wyższych poziomach nauki:
-na szczeblu podstawowym, gimnazjalnym, licealnym aż po akademicki i w przyszłej pracy zawodowej.
Cele szczegółowe dzieli się na następujące kategorie:
-cele poznawcze
Cele poznawcze mają związek z wiedzą rzeczową zdobywaną podczas procesu kształcenia, tj. przyswajania konkretnych informacji, opanowywania pojęć, faktów i reguł
-cele kształcące
Cele kształcące obejmują podstawowe umiejętności i techniki niezbędne w toku dalszej pracy umysłowej, np.
ogólną sprawność językową
umiejętność czytania i pisania
rozumienia tekstów
zdolność komunikatywnego wypowiadania się w określonych sytuacjach
zdolność myślenia i aktywnej obserwacji zjawisk.
Cele poznawcze i kształcące określane są często jako cele dydaktyczne.
Dotyczą one wiedzy i umiejętności osiąganych w procesie nauczania.
-cele wychowawcze.
Dotyczą etycznego wymiaru edukacji, kształtowania postaw wobec innych, otaczającego świata, społeczeństwa, dzieł kultury i środowiska przyrodniczego.
Cele nauczania mogą stanowić jedno z narzędzi oceny pracy ucznia, jeśli ich sformułowanie określa dokładnie efekt tej pracy.
Kiedy zaplanowane i wyrażone cele ujęte są w formie zadań możliwych do oceny i kontroli pod względem ilościowym i jakościowym- mówi się wówczas o operacjonalizacji celów.
Przykłady sformułowania celów operacyjnych:
Uczeń:
potrafi przeczytać tekst literacki w sposób poprawny, biegły i wyrazisty
rozumie treść utworu
umie wypowiadać się swobodnie na temat najważniejszych postaci
potrafi krótko przedstawić główny wątek treściowy utworu
pisze bezbłędnie poznane wyrazy z RZ po spółgłoskach b, p, d, t, g, k, w, j, ch
zna i stosuje zasadę pisowni nazw własnych.
Schematy klasyfikacji celów mają znaczenie wtórne w stosunku do integralnego ich zespolenia z całościowym modelem kształcenia polonistycznego.
Cele ogólne decydują o podrzędnych celach szczegółowych.
Należy sygnalizować i akcentować najistotniejsze cele w temacie lekcji lub w określonych jej ogniwach.
Jest to istotne ze względu na świadomy i aktywny udział uczniów w procesie nauczania.
Ważne jest !
By nauczyciel zdawał sobie sprawę z tego, że do założonych celów dobiera się:
-określony materiał
-metody i środki pracy
To warunkuje właściwą realizację zadań.
Szczegółowe cele nauczania w realizacji
Cele edukacji polonistycznej
zawarte są :
1.w podstawie programowej
2. w programach nauczania
Ad 1. Podstawa programowa
Cele edukacji polonistycznej zostały ujęte w podstawie programowej, następująco:
- wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju ucznia, w tym szczególnie:
umiejętności służących zdobywaniu wiedzy – czytania, pisania;
umiejętności nawiązywania i utrzymywania poprawnych kontaktów
z innymi dziećmi, dorosłymi, osobami niepełnosprawnymi;
2. poczucia przynależności do społeczności szkolnej, środowiska lokalnego regionu, kraju;
3. zapoznania dzieci z polską i światową klasyczną literaturą dziecięcą.
Na podstawie tych celów edukacja polonistyczna obejmuje następujące treści nauczania i działania edukacyjne przedstawione w podstawie programowej:
-ojczyzna – symbole i święta narodowe; baśnie i legendy narodowe; obrazy z przeszłości ( własnej rodziny, szkoły, miejscowości;
-zabawy, zajęcia, przygody dzieci;
-wybrane wytwory kultury, sztuki, techniki;
-rozmowy;
-swobodne i spontaniczne rozmowy uczniów;
-opowiadanie i opisywanie;
-recytowanie wierszy i prozy;
-zabawy i gry dramowe, teatralne;
-uważne słuchanie wypowiedzi innych;
-odbiór programów radiowych i telewizyjnych;
-słuchanie baśni, opowiadań legend, w tym z własnego regionu, jako inspiracji do
-słownego i pozasłownego wyrażania treści i przeżyć;
-czytanie głośne sylab, wyrazów, zdań i tekstów;
-czytanie ciche ze zrozumieniem;
-różne źródła informacji i technologii informacyjnej, w tym korzystanie z czytelni i biblioteki szkolnej;
-pisanie liter, łączenie liter w sylaby, pisanie wyrazów i zdań;
-przepisywanie wyrazów, zdań, tekstów, powiązane z ich uzupełnianiem i
przekształcaniem;
-pisanie swobodnych tekstów, życzeń, zaproszeń, listów, opowiadań i opisów;
-pisanie z wykorzystaniem elementarnych zasad pisowni;
Cele edukacji polonistycznej w programach nauczania
Ad 2. Programy nauczania w edukacji wczesnoszkolnej
Posłużmy się programem Jadwigi Hanisz (1999) „ Program zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej XXI wieku”.
Autorka za cel nadrzędny uznaje:
-wspomaganie dziecka w jego całościowym rozwoju (intelektualnym, fizycznym, estetycznym, emocjonalnym i duchowym) w taki sposób, jaki zapewni mu przygotowanie do współżycia i współdziałania z ludźmi, samym sobą i przyrodą.
Z celu nadrzędnego wynikają cele szczegółowe.
Implikują one szereg kompetencji. Wśród tych kompetencji na czoło wysuwa się zdolność komunikowania się z ludźmi.
W zakresie edukacji polonistycznej autorka proponuje jako pierwszoplanowe zadanie rozwijanie funkcji komunikacyjnej mowy.
Oznacza to kształtowanie umiejętności posługiwania się językiem ojczystym:
-w czytaniu
-w pisaniu
-w mówieniu
-w słuchaniu.
Wyodrębnione przez autorkę cele szczegółowe to:
1. Kształtowanie umiejętności porozumiewania się z ludźmi za pomocą mowy i pisma oraz sprawności w posługiwaniu się językiem ogólnopolskim
2. Poznawanie kultury własnego narodu, literatury dziecięcej i innych wartościowych dzieł.
3. Rozwijanie ogólnych zdolności poznawczych i zainteresowań indywidualnych służących rozwojowi osobowości uczniów
4. Przygotowanie do odbioru tekstów literackich, dzieł sztuki teatralnej i filmowej, radiowej, telewizyjnej oraz innych ważnych form językowych.
5. Kształtowanie postaw umożliwiających aktywne uczestnictwo w życiu rodziny, szkoły, środowiska i narodu, rozwijanie uczuć patriotycznych i internacjonalistycznych.
6. Opanowywanie elementarnego zakresu wiedzy polonistycznej i kształtowania świadomości językowej
7. Kształcenie twórczej ekspresji werbalnej, oryginalności i samodzielności
8. Przygotowanie do samokształcenia i korzystania ze środków upowszechnia informacji.
Kręgi tematyczne to:
edukacja językowa:
kształtowanie kompetencji komunikowania się z ludźmi w języku ojczystym poprzez mówienie, słuchanie, czytanie, i pisanie
edukacja literacka:
przygotowanie dziecka do odbioru dzieła literackiego oraz innych oraz innych wytworów sztuki; próby wyjścia poza dosłowność tekstu podczas jego interpretacji
edukacja wielowątkowa:
rozbudzanie wrażliwości estetycznej i zachęcanie do twórczej ekspresji werbalnej, ruchowej, plastycznej i muzycznej oraz rozwijanie uzdolnień indywidualnych dziecka.
Planowanie i organizacja procesu edukacji powinny uwzględniać nie tylko cele bezpośrednie i długoterminowe, ale także możliwości samych uczniów.
W toku nauki szkolnej można zaobserwować istotne różnice wśród uczniów.
Znaczna część z nich ma kłopoty z nauką z powodu:
- niskiego ogólnego poziomu intelektualnego
-nieprawidłowego funkcjonowania analizatorów słuchu, wzroku, ruchu
-różnic w rozwoju psychoruchowym.
Należy pamiętać, że większość dzieci znajduje się na poziomie rozwoju myślenia konkretno-wyobrażeniowego, część natomiast na poziomie rozumowania słowno-logicznego.
Większość dzieci opanowuje wymagane umiejętności, a więc : sprawność czytania, pisania, analizę tekstu czy samodzielne komponowanie dłuższych wypowiedzi przy znacznej pomocy nauczyciela.
Najwłaściwsze jest zatem zindywidualizowane podejście.
Powinno uwzględniać możliwości wszystkich uczniów:
tych o wyższym poziomie rozwoju: podwyższenie wobec nich wymagań
wspieranie dzieci mających trudności w nauce
pomaganie tym, które z przyczyn obiektywnych nie mogą w odpowiednim czasie opanować niezbędnych umiejętności.
Podstawowy cel szczegółowy - to opanowanie nauki czytania i pisania, czyli umiejętności rozpoznawania znaków oraz rozumienie ich sensu.
Jest to proces polisensoryczny, który dla uczniów klas młodszych może być bardzo kłopotliwy z powodu:
konieczności spostrzegania synkretycznego (całościowego)
bycia spostrzegawczym
myślenia skonkretyzowanego.
Uczniowie łatwiej dostrzegają szczegóły, trudniej jest im zrozumieć sens lub istotę zjawiska.
Zadanie nauczyciela w początkowym okresie edukacji polega na celowym kształtowaniu spostrzegawczości uogólnionej.
Cele kształcenia i wychowania wyznaczają kierunek i pożądane rezultaty działalności edukacyjnej.
Treści kształcenia natomiast określają zakres wiedzy, umiejętności i postaw, które uczniowie powinni opanować.
Zadania kształcenia i wychowania są wielorakie, a treści podstawowe w każdej z klas zostały skupione w określonych dziedzinach i działach programowych.
W dotychczasowych programach zagadnienia edukacji polonistycznej na szczeblu nauki wczesnoszkolnej skupiają się w obrębie następujących działów programowych:
1. Czytanie i praca z tekstem
2. Mówienie, słuchanie i pisanie
3. Gramatyka i ortografia
4. Słownictwo, frazeologia i wiadomości ze składni
5. Tematyka i lektura.
Zadania z poszczególnych działów realizowane są dzięki wielorakim metodom i środkom w zakresie treści polonistycznych przewidzianych w programie.
Dzieje się to w połączeniu i koordynacji z zagadnieniami:
-wychowawczymi
-przyrodniczymi
-ekspresją werbalną, plastyczną, ruchową.
Niektóre istotne cele, jakimi są np. kształcenie sprawności językowej dziecka w mowie i piśmie, powinny wiązać ze sobą poszczególne działy i rodzaje ćwiczeń.
Jest to możliwe m. in. podczas pracy z tekstem, kiedy uczeń musi odczytać i zrozumieć utwór literacki oraz wykonać polecenia związane z jego analizą.
Wymagana jest wtedy sprawność czytania i kojarzenia faktów, myślenie analityczne i syntetyczne, a przede wszystkim pamięć.
Zadania takie często wymagają zapamiętania i wykorzystania poznanego słownictwa i frazeologii, jeśli powinno być realizowane hasło doskonalenia wypowiedzi wielozdaniowej na określony temat w mowie i piśmie.
Celowe i świadome kształcenie sprawności językowej dziecka, które zaczyna się w szkole, jest kontynuacją jego przedszkolnej edukacji językowej.
Od tego, jaki poziom sprawności i umiejętności językowych zostanie przez dziecko osiągnięty na etapie nauczania początkowego, zależy w dużym stopniu jego dalsza edukacja.
Począwszy od klasy czwartej, rozpoczyna się systematyczne kształcenie polonistyczne pod kierunkiem nauczyciela polonisty.
Wyraźniej niż w klasach młodszych zostają oddzielone kształcenie literackie i i kształcenie językowe, choć nadal akcentuje się ich użyteczność względem umiejętności mówienia, pisania i czytania.
Co składa się zatem na sprawność językową?
Składają się na nią:
-sprawności recepcyjne: czytanie i słuchanie
-sprawności produkcyjne: pisanie i mówienie.
Nie można traktować oddzielnie rozwoju sprawności językowej bez odniesienia jej do rozwoju mowy i myślenia i w oderwaniu od rozwoju procesów poznawczych, kształtującej się osobowości dziecka 7-10 -letniego oraz jego aktywności.
Poziom rozwoju dziecka u progu startu szklonego jest jednym ze wskaźników stopnia dojrzałości szkolnej.
Mowa dziecka, które przekroczyło próg szkolny, nie przestaje się doskonalić jako narzędzie społecznej komunikacji.
Ona się przeobraża, gdyż systematycznie zaczyna się rozszerzać jej funkcja symboliczna.
Coraz ściślejszy staje się związek mowy z myśleniem.
Umożliwia to dziecku coraz bardziej adekwatną percepcję rzeczywistości.
Drugi kierunek mowy- to zachodzący stopniowo proces uwewnętrzniania się (interioryzacji)
Mowa wewnętrzna to mowa myśli, oparta na językowym materiale, ale bez oznak zewnętrznych.
Dziecko przychodzi do szkoły i posługuje się językiem mówionym.
Opanowało ów język w sposób naturalny przez naśladownictwo.
Podstawową formą wypowiedzi jest dla dziecka mowa sytuacyjna.
Tok myśli dziecka jest połączony z aktualnie działającymi bodźcami bezpośrednimi oraz słownymi. Jednocześnie potrafi wypowiadać się niezależnie od sytuacji i jej pozawerbalnych składników.
Dziecko 6-7 -letnie posługuje się już w sposób swobodny mową potoczną.
Stopniowo poszerza swój słownik, operuje sprawnie fonetyką i gramatyką języka
Porozumiewa się zarówno w formie mowy zależnej, jak i niezależnej.
Mowa dziecka staje się mową kompleksową, steruje postępowaniem i rozwojem umysłowym w sposób społeczny.
W wieku wczesnoszkolnym mowa sytuacyjna osiąga najwyższe stadium i zgodnie z piagetowską teorią rozwoju wchodzi w stadium konkretno-wyobrażeniowe.
Oprócz formy rozmowy czy dialogu przybiera formę ciągłej jedno- lub kilkuzdaniowej wypowiedzi.
Treść rozmów i dialogów mowy konkretno-wyobrażeniowej kształtuje się już nie pod wpływem sytuacji, lecz wzajemnego pobudzania się stron rozmawiających.
W tym okresie zostają utrwalone wyobrażenia słuchowo-kinestetyczne słów mówionych i ich skojarzenia z odpowiednimi desygnatami.
Najwyższą warstwę funkcji stanowi faza abstrakcyjnego uogólnionego i pośredniego myślenia za pomocą mowy.
W fazie tej występuje zdolność do ujmowania rzeczywistości w oderwaniu od konkretnych wyobrażeń utrwalonych i odtwarzanych w mózgu.
Mowa abstrakcyjna odzwierciedla rzeczywistość syntetycznie, odrywa się od sytuacji konkretnej.
Jak już wiemy, mowa dziecka w wieku przedszkolnym to:
- mowa sytuacyjna
-i konktretno-wyobrażeniowa.
Stadium myślenia i i mowy abstrakcyjnej dziecko osiąga dopiero w wieku szkolnym.
U progu klasy czwartej pogłębia się:
- zdolność analizy i syntezy,
-rozwija myślenie abstrakcyjne i logiczno-dedukcyjne.
Myślenie dzieci , począwszy od 11. roku życia zaczyna przybierać postać operacji formalnych, które odnoszą się do płaszczyzny idei i znaczeń, pozbawionych oparcia w percepcji czy doświadczeniu.
Myślenie w tym okresie staje się myśleniem hipotetyczno-dedukcyjnym „zdolnym do dedukowania wniosków z czystych hipotez, nie zaś z realnych obserwacji (Piaget 1966, s. 68).
Zmiany w procesach myślenia mają swoje odbicie w języku.
Dziecko 10-12 letnie osiąga stadium „mowy wewnętrznej” (Wygotski) i znajduje się w „fazie uczenia się języka dorosłych (Halliday 1980).