Pojęcie prawa – to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym
Przepis prawny – to elementarna część ustawy lub aktu normatywnego. Artykuł, paragraf, punkt, ustęp. Nie musi pokrywać się z normą prawną.
Rodzaje przepisów prawnych:
Ogólne – przedmiotowy i podmiotowy zakres stosunków społecznych, regulowanych danym aktem prawodawczym, objaśniają podstawowe nazwy i ustalają ogólne zasady jego stosowania
Szczegółowe – normy, określające zachowania podmiotów których dotyczą
Przejściowe – Celem jest pełniejsze umiejscowienie przepisu w całości innych przepisów lub innych norm postępowania
Dostosowujące – określają jak organy stosujące prawo powinny realizować nowy akt prawodawczy do konkretnych sytuacji
Końcowe – w szczególności przepisy derogacyjne, uchylające poprzednie akty prawne lub ich przepisy
Normy postępowania i inne typy wypowiedzi:
Norma postępowania – wypowiedź poza opisowa, która określonemu podmiotowi w określonych okolicznościach wskazuje określony sposób postępowania.
Każda norma postępowania posiada:
Adresata normy – podmiot któremu wyznacza obowiązek danego postępowania
Okoliczności – w których postępowanie ma być realizowane
Sposób zachowania adresata normy – działania lub zaniechania czynności
W zależności od określenia adresata i okoliczności wyróżniamy:
Normy indywidualne – w której indywidualnie wskazany jest adresat lub okoliczność
Normy generalne – adresat jest wskazany generalnie lub w sposób generalny określone są okoliczności
Inne typy wypowiedzi:
Zdanie – w sensie logicznym to wypowiedź która jednoznacznie stwierdza ze tak jest albo nie. Można powiedzieć ze jest prawdziwe lub fałszywe a jego wartość logiczna jest obiektywna
Ocena – zawiera aprobatę albo dezaprobatę określonego stanu rzeczy. Można dokonywać z wielu punktów widzenia
Operatyw – wyraża życzenie aby określony stan rzeczy w przyszłości powstał, trwał lub zniknął.
Wzmocniona postać oceny
Dyrektyw – różne typy werbalnych aktów wpływania na zachowanie się ludzi. Oprócz norm można tu wymienić zalecenia, wskazówki, rady. Wskazują adresatowi sposób zachowania
Norma prawna – wynikająca z przepisów reguła postępowania, któ®ej adresatami są wszystkie osoby opisane normą sytuacji lub posiadające określone w normie cechy. W jej skład wchodzą: Hipoteza, Dyspozycja, Sankcja.
Norma prawna a przepis prawny – Nie można ich utożsamiać, gdyż jeden przepis prawny może zawierać całą normę lub jej część. W praktyce zdarza się, że normy prawne są zbudowane w taki sposób, że trudno jest w wyniku analizy przepisu wyodrębnić hipotezę, dyspozycję i sankcję. Zdarza się ze hipoteza jest połączona z dyspozycją w jednym przepisie a sankcja jest w innym.
Normy prawne i pozaprawne
Normy prawne - wynikająca z przepisów prawa, sankcjonowana i gwarantowana przez państwo; przyjęta powszechnie w społeczeństwie zasady życia społecznego; wskazują związane z ich złamaniem konsekwencje.
Podział norm prawnych (pod względem oddziaływania na adresata normy):
zakazujące - zabraniają adresatowi określonego zachowania pod groźbą sankcji
nakazujące - zobowiązują adresata do określonego zachowania pod groźbą sankcji
przyzwalające - dają adresatowi prawo do określonego zachowania i osiągania korzyści
Podział norm prawnych (pod względem stosowania normy):
Normy bezwzględnie obowiązujące - obowiązują każdego adresata normy, niezależnie od jakichkolwiek uwarunkowań
Normy względnie obowiązujące - obowiązują adresatów normy jeżeli nie występują wskazane przez normę okoliczności
Normy pozaprawne - określają dopuszczalne i pożądane zachowania; utrwalają porządek społeczny i pojęcie dobra lub zła w danym społeczeństwie; bywają źródłem norm prawnych.
Obowiązek, uprawnienie, kompetencja.
Obowiązek – wyrażony w normie prawnej skierowany do adresata nakaz/zakaz określonego postępowania. Wyznaczony przez prawo przedmiotowe, oznacza brak swobody wyboru zachowania przez adresata normy.
Uprawnienie - przyznanie przez normę prawną danej osobie wyboru określonego zachowania się bez nakładania na nią obowiązku.
Kompetencja - wiedza teoretyczna i umiejętność praktyczna, wyróżniająca osobę łatwością sprawnej, skutecznej, odpowiadającej oczekiwaniom jakościowym, realizacji danych zadań. Działania osoby kompetentnej, w danej dziedzinie, winny spełniać obowiązujące w danej społeczności/organizacji kryteria.
Instytucje prawne — zespół ściśle powiązanych ze sobą norm prawnych w sposób funkcjonalny regulujących trwanie, powstanie lub ustanie jakiegoś stosunku prawnego. Rodzajem instytucji prawnych są instytucje procesowe, regulujące pozycję stron w czasie trwania postępowania.
Źródła prawa. Precedensy. Doktryna prawnicza. Zwyczaje i obyczaje
Źródła prawa - akty stanowione przez organy państwowe, które w swej treści zawierają normy prawne. Mówiąc o źródłach prawa w tym znaczeniu, określamy je najczęściej mianem aktów normatywnych.
Precedens - wyrok sądowy mogący wpływać na treść orzeczeń wydawanych w sprawach późniejszych.
Doktryna prawnicza - nie jest uznawana za źródło prawa, jednak formułując reguły wykładni prawa dostarcza pośrednio podstaw do rozstrzygania o tym, co jest, a co nie jest prawem obowiązującym. Formułuje ona reguły włączania określonych norm do systemu prawa. Z ustaleń doktryny korzysta się w toku wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej
Zwyczaj - jest jedną z form powstania norm prawnych oraz źródłem tzw. prawa zwyczajowego, polegającego na tym, że odpowiedni organ państwowy rozstrzyga rozpatrywaną sprawę na podstawie zwyczaju przyjętego w danym społeczeństwie i sankcjonuje go przymusem państwowym.
Obyczaj - forma zachowania powszechnie przyjęta w danej zbiorowości społecznej i poparta uznawaną w niej tradycją.
Akt normatywny – dokument obejmujący wyodrębniony zbiór przepisów prawnych i zawierających powszechnie obowiązujące normy prawne. Są wydawane przez organy władzy publicznej. Ustawa, rozporządzenie itd.
Powiązania aktów normatywnych.
Powiązania kompetencyjne aktów prawotwórczych wiążą się z hierarchiczną budową aparatu państwowego. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest zróżnicowanie mocy prawnej aktów wydawanych przez różne organy państwa. W doktrynie i w praktyce prawniczej w zasadzie powszechnie przyjmuje się, że:
akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej nie powinien być niezgodny z aktem prawotwórczym o wyższej mocy
akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej może uchylić akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej;
akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej przesądza w pewnym stopniu o treści aktu prawotwórczego o niższej mocy prawnej;
istnieje obowiązek wydania aktów o niższej mocy prawnej, jeżeli są one niezbędne dla realizacji postanowień aktów o wyższej mocy prawnej.
Typy aktów normatywnych.
Akty prawotwórcze można podzielić na:
Akty normatywne prawa wewnętrznego:
akty normatywne powszechnie wiążące - akty, które zawierają normy o nieograniczonej podmiotowo mocy wiążącej w danym państwie. Mogą regulować postępowanie każdej kategorii adresatów. Są aktami o nieograniczonym zasięgu materii, którą mogą regulować.
akty normatywne wewnętrznie wiążące - akty, które zawierają normy o podmiotowo ograniczonej mocy wiążącej skierowane do adresatów usytuowanych wewnątrz aparatu państwowego albo samorządowego. Pod względem materii regulacji muszą być zgodne z aktami powszechnie wiążącymi.
akty normatywne samorządu terytorialnego – akty organów wspólnot lokalnych powołanych do samodzielnego wykonywania zadań publicznych.
Akty normatywne prawa międzynarodowego publicznego
Budowa aktu normatywnego:
część tytułowa –składa się z 3 części: oznaczenia aktu wykonawczego oraz nazwy organu, który go wydał, daty wydania aktu, zwięzłego określenia przedmiotu aktu.
podstawa prawna –odwołanie do ustawy będącej podstawą jego wydania.
preambuła – wstęp, wyjaśniający okoliczności wydania aktu oraz cele ,którym powinien on służyć
przepisy merytoryczne-podstawową jednostką redakcyjną aktów wykonawczych jest paragraf, który dzieli się na ustępy, a ustępy na punkty i litery.
podpis – prawo określa, kto powinien złożyć podpis pod aktem normatywnym.
Nowelizacja, tekst jednolity, kodeks, inkorporacja.
Nowelizacja – częściowa zmiana obowiązującego aktu normatywnego przez inny akt normatywny tej samej (albo wyższej) mocy prawnej, później wydany. W praktyce stosuje się dwie formy nowelizacji:
a) wąską – polega na zmianie przepisów ustaw wyraźnym przepisem ustawy zasadniczo poświęconej innej materii, późniejszej niż ustawa zawierająca przepis zmieniany.
b) szeroką - polega na zmianie przepisów ustawy odrębną ustawą nowelizującą.
Tekst jednolity – ogłasza się wówczas, gdy liczne zmiany w ustawie lub wielokrotne nowelizacje stwarzają istotną trudność w praktycznym posługiwaniu się wieloma elementami składającymi się na treść aktu. Tekst jednolity nie jest nowym aktem prawotwórczym.
Kodeks – akt normatywny (ustawa), którego celem jest całościowe, względnie wyczerpujące i niesprzeczne oraz syntetyczne uregulowanie wybranej sfery życia społecznego, zastępujące dotychczasowe rozproszone akty normatywne. Współczesne kodeksy nie obejmują swoim zasięgiem całych gałęzi prawa.
Inkorporacje – usystematyzowany i opublikowany zbiór wydanych już uprzednio przepisów prawa (aktów normatywnych) bez zmiany ich treści. Za dopuszczalne uznaje się jedynie niewielkie udoskonalenie formalne.
Pojęcie obowiązywania prawa.
Obowiązywanie prawa oznacza, że adresaci norm w nich wyrażonych powinni zachować się w okolicznościach wskazanych w hipotezach zgodnie z dyspozycjami. Ogólnie mówiąc norma prawna jest obowiązująca, jeżeli:
została ustanowiona w odpowiedniej formie i trybie przez podmiot kompetentny do prawotwórstwa.
nie została formalnie uchylona (derogowana).
nie jest sprzeczna z żadną inną prawnie obowiązującą normą lub jeżeli jest sprzeczna, to nie straciła mocy obowiązującej na podstawie przyjętych reguł walidacyjnych.
została urzędowo ogłoszona
ponadto obowiązującymi normami są uznane – wg przyjętych reguł walidacyjnych – konsekwencje norm wyrażonych expressis verbis w przepisach aktów prawotwórczych
Obowiązywanie prawa w czasie.
Gdy akt prawotwórczy sam nie określa daty początkowej swego obowiązywania przyjmuje się jedno z dwóch rozwiązań:
akt wchodzi w życie z dniem jego ogłoszenia albo z dniem ustanowienia (jeżeli moc obowiązująca aktu nie jest uwarunkowana jego ogłoszeniem.
akt wchodzi w życie w terminie późniejszym niż dzień jego ogłoszenia (czy ustanowienia), a więc z vacatio legis. Jeżeli akt „wchodzi w życie” to oznacza, że od wskazanego dnia adresaci mają obowiązek go realizować, a zwłaszcza stosować. Ogłoszenie aktu prawotwórczego to urzędowe podanie aktu do wiadomości powszechnej, które współcześnie dokonywane jest głównie przez dzienniki publikacyjne.
Akt prawotwórczy przestaje obowiązywać z dniem:
uchylenia go przez przepisy derogacyjne nowego aktu.
wskazanym w samym akcie, o ile został on wydany na określony czas.
Jeżeli brak jest przepisów derogacyjnych, a akt sam nie wskazuje daty utraty mocy obowiązującej, to przestaje obowiązywać z momentem wejścia w życie nowego aktu prawotwórczego odmiennie regulującego ten sam przedmiot (to rozwiązanie nie jest jednak poprawne).
Obowiązywanie prawa co do terytorium.
Każdy akt normatywny obowiązuje na określonym terytorium. Zasadą w państwach unitarnych jest, że akty wydawane przez organy centralne obowiązują na terytorium całego państwa, zaś akty normatywne terenowych organów państwa na obszarze, na którym organy te sprawują władzę.
Obowiązywanie prawa co do osób.
Normy każdego państwa stanowią, kogo prawo danego państwa obowiązuje. Na ogół zasadą jest, że prawo obowiązuje wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium. Status prawny ludności przebywającej na terenie określonego państwa nie jest jednak jednolity, gdyż wyróżnia się:
obywateli państwa
inne osoby przebywające na terytorium państwa:
cudzoziemcy i apatrydzi (nie posiadają żadnego obywatelstwa) stale zamieszkujący na terytorium państwa
cudzoziemcy i apatrydzi czasowo przebywający na obcym terytorium państwowym
cudzoziemcy posiadający specjalny status prawny
Prawo ziemi - dziecko bez względu na obywatelstwo rodziców, nabywa obywatelstwo tego państwa, na terytorium którego przyszło na świat.
Pojęcie systemu prawnego.
Na system prawa składają się elementy systemu prawa(zbiór obowiązujących norm prawnych)i powiązania między tymi elementami(polegają one m.in. na nadaniu normom prawnym odpowiedniej rangi i na przestrzeganiu kilku zasad-normy prawne nie mogą być sprzeczne między sobą, system prawa powinien zawierać uregulowanie wszystkich stosunków uznanych przez państwo za istotne)
Gałęzie prawa, podziały prawa.
Gałąź prawa obejmuje zespół norm prawnych dotyczących wyodrębnionej i posiadającej duże znaczenie dziedziny stosunków społecznych.
prawo państwowe( konstytucyjne )– obejmuje zespół norm prawnych dotyczących zasad ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa. Normy prawa państwowego regulują podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie, określają strukturę organów państwowych i samorządowych, ich kompetencje i wzajemne zależności.
prawo administracyjne – obejmuje przepisy odnosząc się do struktury organów administracji, przepisy regulujące tok działania tych organów oraz przepisy odnoszące się do sposoby załatwiania poszczególnych rodzajów spraw administracyjnych
prawo cywilne –reguluje stosunki prawne o charakterze majątkowym i niektóre stosunki prawne o charakterze osobistym między równorzędnymi podmiotami.
prawo rodzinne i opiekuńcze – reguluje stosunki prawne powstające między małżonkami, krewnymi oraz stosunki prawne z zakresu opieki i kurateli
prawo karne – normy prawne zawarte w tej gałęzi prawa określają: zasady odpowiedzialności karnej, czyny uznawane za przestępstwa oraz kary za ich popełnienie.
prawo finansowe – obejmuje normy prawne, regulujące stosunki społeczne powstające w związku z gromadzeniem i wydatkowaniem przez organy państwa i samorządu terytorialnego środków finansowych a także normy dotyczące funkcjonowania instytucji finansowych –przede wszystkim banków i towarzystw ubezpieczeniowych.
Zasady prawa i ich rodzaje.
Zasady prawa służą wsparciu systemu prawa o uporządkowany system wartości.
W znaczeniu opisowym to pewien wzorzec ukształtowania określonej instytucji prawnej, który odtwarzamy z opisu tekstów prawnych. Zasady w tym znaczeniu nie mają charakteru obowiązujących norm postępowania.W znaczeniu dyrektywalnym są to zasady prawa w ścisłym słowa znaczeniu (dyrektywy wiążące prawnie i oparte na tekście prawnym). Mają tak oddziaływać na adresatów norm, by podmioty te postępowały w wyznaczony sposób.
Wśród wszystkich norm prawnych prawnicy wyróżniają na ogół normy-zasady poszczególnych gałęzi prawa i całego systemu prawa. Zasady systemu (gałęzi) prawa wyróżniane są za pomocą zabiegów o charakterze ocennym. Wskazanie na normy-zasady ma znaczenie dla prawotwórstwa, interpretacji i stosowania prawa. Wpływa bowiem na aksjologiczne uporządkowanie prawa. Dość często za podstawowe kryterium uznaje się pozycję norm w hierarchii systemu prawa. Stąd za normy-zasady uznaje się reguły wynikające z odpowiednich przepisów konstytucji. Inne wskazywanie kryterium, to pozycja normy wobec innych norm. Chodzi o sytuację, w której jako normę zasadniczą traktuje się tę, która stanowi rację dla całej grupy norm. Po trzecie, normy-zasady wyróżnia się ze względu na pełnione przez nie szczególne role w strukturze określonych instytucji prawnych.
Niezgodność norm. Luki w prawie.
sprzeczność logiczna (analityczna) – polega na merytorycznej niezgodności wzorów postępowania wyznaczonych przez dwie normy.
sprzeczność prakseologiczna - polega na tym, że dwie normy nakazują adresatowi A dwa sposoby postępowania, których jednoczesne zrealizowanie jest praktycznie niemożliwe, ponieważ realizacja jednej normy stworzy sytuację, która wyklucza przyczynowo realizację drugiej normy.
sprzeczność teleologiczna – polega na tym, że realizacja obu norm prowadzi do sprzecznych celów, w tym sensie, iż zamierzone skutki obu regulacji wzajemnie się unicestwiają lub realizacja jednej z norm unicestwia rezultat drugiej normy.
luka konstrukcyjna (tetyczna, techniczna) –ma miejsce, gdy przepisy prawne nie wskazują wszystkich koniecznych elementów do ważnego dokonania określonej czynności konwencjonalnej.
luka aksjologiczna – o niej mówi się wówczas, gdy ktoś uważa, że w jakiejś dziedzinie powinna obowiązywać norma o określonej treści, a norma taka w konkretnym systemie nie obowiązuje. Mówi się także wówczas, gdy nie mogą sprawnie funkcjonować w praktyce określone w normach instytucje prawne, ponieważ nie ma w systemie norm, które są do tego niezbędne.
luka logiczna – ma miejsce kiedy w danym systemie prawa znalazły się dwie normy całkowicie sprzeczne.
Pojęcie wykładni prawa. Typy wykładni prawa.
Wykładnia prawa polega na wyjaśnianiu wątpliwości dotyczących treści norm prawnych; nie tworzy ona nowych norm prawnych jedynie ustala znaczenie istniejących.
Ze względu na podmiot dokonujący wykładni wyróżniamy:
Wykładnia autentyczna-polega na interpretowaniu przepisów prawa przez ten sam podmiot, który ustanowił i wydał określone przepisy.
w. praktyczna (sądowa)-jest dokonywana przez organy stosujące prawo (przede wszystkim przez sądy) przy rozstrzyganiu konkretnej sprawy(nie jest ona obowiązująca przy rozstrzyganiu innych podobnych spraw)
w. naukowa(doktrynalna)-dokonywana przez prawników-pracowników naukowych, zawarta jest w różnych publikacjach. Nie ma mocy obowiązującej lecz jest często wykorzystywana przy orzekaniu w konkretnych sprawach.
Ze względu na zastosowaną metodę:
językowa(semantyczna)-polega na badaniu znaczenia użytych słów, znaków interpunkcyjnych i zastosowanych konstrukcji językowych.
logiczna-opiera się o logiczne rozumowanie na podstawie zawartych w normie przesłanek;komu nie wolno mniej nie wolno też więcej(np. zakaz skrętu w lewo oznacza również zakaz zawracania)
systemowa-wyjaśnia sens normy prawnej poprzez jej umiejscowienie w systemie prawa i wyciągnięcie odpowiednich wniosków
celowościowa-jest dokonywana przez analizę celu, który był brany pod uwagę przy ustanawianiu określonej normy prawnej
historyczna-wykorzystuje źródła historyczne. Dzięki temu można doszukać się przesłanek które kierowały autorami aktu prawnego
Ze względu na wynik otrzymany na wskutek zastosowania różnych metod:
literacka(stwierdzająca, adekwatna, dosłowna)oznacza rozumienie interpretowanej normy ściśle z jej brzmieniem słownym
rozszerzająca-oznacza szersze rozumienie interpretowanej normy niż wynikałoby to z wykładni językowej
ścieśniająca(zwężająca)-oznacza węższe rozumienie interpretowanej normy niż wynikałoby to z wykładni językowej.
Pojęcie racjonalnego pracodawcy - jest to podstawowe założenie wykładni prawa. Wynika ono z charakteru prawa jako regulatora stosunków społecznych, który powinien być mądrością w znaczeniu praktycznym. Odpowiada ono potrzebom' demokratycznego' państwa prawnego, w którym prawo powinno i ma szansę zbliżać się do tego ideału. Z reguły racjonalnego prawodawcy wynika: skoro prawodawca jest racjonalny, to i jego dzieło w postaci aktu normatywnego jest racjonalne, należy więc je tak tłumaczyć, aby nie stało się nieracjonalne. Co więcej, powinno być ono racjonalne w maksymalnym stopniu i to według aktualnego stanu wiedzy, istniejących uwarunkowań i potrzeb społecznych. W myśl koncepcji racjonalnego prawodawcy to prawodawca racjonalny jest twórcą norm odtwarzanych przez interpretatora z tekstu prawnego. Koncepcja ta zmusza interpretatora do odtworzenia z tekstu prawnego wysłowionych w nim norm prawnych jako wypowiedzi jednoznacznych, niezależnie od błędów, jakie w zakresie redagowania przepisów popełnił prawodawca faktyczny instytucjonalny (a w gruncie rzeczy jego służby redakcyjne).
Stosowanie prawa. Pojęcie
Stosowanie prawa –polega na rozstrzyganiu indywidualnych spraw w oparciu o obowiązujące normy prawne. Jest to czynność wykonywana przez organy państwowe i samorządowe; polega na porównaniu treści normy prawnej, która ma charakter abstrakcyjny ,z określoną sytuacją, która faktycznie miała miejsce.3 etapy stosow.prawa:
ustalenie stanu faktycznego
kwalifikacja prawna
wnioskowanie i wydanie decyzji lub orzeczenia
Pojęcie stosunku prawnego.
Stosunek prawny to tego rodzaju stosunek społeczny, który jest uregulowany przez prawo i którego stronami są podmioty prawa. Stosunki prawne są jednym z rodzajów stosunków społecznych, czyli takich regulacji między przynajmniej dwiema osobami, w których zachowania jednej strony (działania lub zaniechania) wywołują reakcję innej strony i podlegają kontroli norm społecznych (prawnych, moralnych, obyczajowych). Pojęcie stosunku jest wykorzystywane w naukach prawnych dla opisania zależności między podmiotami prawa.
Fakty prawne - to takie zdarzenie albo zachowanie podmiotu, unormowane w przepisach prawa, które wywołuje skutki prawne, tzn. powoduje powstanie, zmianę lub wygaśnięcie konkretnych uprawnień lub obowiązków, albo uprawnień i obowiązków podmiotów prawa. Najczęściej fakty prawne kształtują stosunki prawne.
Fakty prawne dzielimy na:
zdarzenia prawne – zdarzenia niezależne od woli i zachowań podmiotów prawa wywołujące skutki prawne. Zdarzeniami prawnymi mogą być zarówno wydarzenia (np. burza) jak i sam upływ czasu.
zachowania prawne – zdarzenia zależne od woli podmiotów prawa. Zachowania prawne dzieli się na:
działania prawne – przejawiające się aktywnością wobec świata zewnętrznego
zaniechania prawne – powstrzymanie się od działania (brak aktywności), w sytuacji, gdy jest to nakazane lub oczekiwane.
Podmiot, przedmiot, treść stosunku prawnego.Podmiotami stosunku prawnego mogą być np. ludzie lub przedsiębiorstwa. Jeden z podmiotów stosunku prawnego jest podmiotem prawa(może domagać się od podmiotu obowiązku określonego zachowania-jest to jego prawo)a drugi podmiotem obowiązku(jest obowiązany postępować w określony sposób-jest to jego obowiązek).Na Treść stosunku prawnego składają się uprawnienia i obowiązki jego podmiotów (stron). Zwykle uprawnienia i obowiązki rozłożone są między wszystkie podmioty stosunku prawnego, choć nie zawsze równomiernie.