Temat: Psychologiczne i etyczne aspekty katastrof; psychologia człowieka w warunkach ekstremalnych.
Katastrofy towarzyszą człowiekowi od początku jego istnienia na Ziemi. Człowiek przez doskonalenie techniki zwiększa liczbę występujących katastrof. Każde nowe odkrycie może doprowadzić do masowej katastrofy lub nawet samozagłady gatunku ludzkiego. Oprócz klęsk żywiołowych i wojen pojawiły się razem z rozwojem techniki katastrofy technologiczne, ekologiczne, komunikacyjne, zamachy, akty terroru. Na przestrzeni ostatnich lat liczba katastrof wzrosła i nadal ma tendencję wzrostową.
Wydarzenia mające charakter katastroficzny takie jak trzęsienie ziemi, powódź, wybuch wulkanu, tajfun, wojna, zamachy terrorystyczne, wypadki komunikacyjne, katastrofy technologiczne mają długotrwały i zły wpływ na psychikę wielu tysięcy ludzi. Zdarzenia te prowadzą do występowania różnych objawów psychopatologicznych. Im większe spustoszenie wywołane katastrofą, tym poważniejsze są skutki zaburzeń psychiki ludzkiej. Dlatego katastrofą można nazwać każde dramatyczne, nagłe zdarzenie niszczące wartości, zdrowie, życie i dobytek ludzi. Jest to wydarzenie przychodzące niespodziewanie i dotyczy dużej liczby ludności. Ludzie sami przyczyniają się do powstawania katastrof, przez ataki terrorystyczne i wojny, które są planowanymi działaniami ze strony ludzkości. Przez niewiedzę która doprowadza do licznych katastrof techniczno-ekologicznych. Katastrofy występują też na skutek słabej przewidywalności występowania zagrożeń naturalnych, lecz w tym wypadku nie posiadamy jeszcze odpowiedniej wiedzy i techniki, która pozwoliłaby całkowicie przewidywać kataklizmy.
Zachowanie się w sytuacji katastrofy jest szczególnym przypadkiem funkcjonowania człowieka w sytuacji stresu. Nagłe zakłócenie codziennego życia i działające zagrożenie wywołuje stan kryzysu psychicznego. Jego cechą główną jest poczucie utraty kontroli i konieczność poddania się biegowi wydarzeń. Bezpośrednio po zdarzeniu wyróżnia się dwa typy reakcji:
szok określany jako nagłe intensywne zachwianie stanu emocjonalnego, którego cechą jest oszołomienie i dezorientacja oraz niespójny sposób zachowania,
zaprzeczenie cechujące się odrętwieniem i oderwaniem od życia oraz brakiem odbioru informacji z otoczenia o tym co się stało.
Po tych dwóch pierwszych występują o różnym natężeniu dalsze zachowania, które są odpowiedzią na trudne zdarzenie. Pojawiają się wtedy gwałtowne i niezrozumiałe uczucia. Wprowadzają ludzi w niepokój, rozdrażnienie, huśtawkę nastrojów. Prowadzą również do depresji. Występują wyraziste wspomnienia przeszłej katastrofy, które pojawiają się nagle. Powstają doznania somatyczne wywołane lękiem, które objawiają się wzrostem akcji serca, poceniem się, zaburzeniami koncentracji. Kolejne zachowanie to nadwrażliwość na bodźce, które towarzyszyły katastrofie, są to często różne dźwięki kojarzone z traumatycznym zdarzeniem, bądź inne bodźce o nim przypominające. Bardzo często pojawia się napięcie w kontaktach z innymi ludźmi, oraz konflikty w domu i pracy. Ofiary katastrof często również izolują się od otocznia oraz unikają wykonywania codziennych czynności. Ludzie ocaleni często odczuwają poczucie winy z powodu ocalenia.
W 1980 roku Cohen i Ahearn zaproponowali pięcioetapowy model opisujący zachowanie ludzi w odpowiedzi na katastrofę.
Powstanie szoku, dezorientacji i odrętwienia psychicznego, którego istotna cechą jest niezrozumienie zaistniałego wydarzenia.
Podjęcie automatycznych działań przystosowawczych do warunków katastrofy, często słabo uświadamianych i pamiętanych.
Nabywanie przekonania o konieczności działania i podjęcie z innymi uczestnikami katastrofy wspólnych działań celowych.
Odczucie zmęczenia i osłabienia wynikające z wyczerpania zasobów energetycznych organizmu i emocjonalnych skutków katastrofy.
Okres przychodzenia do siebie i przystosowywania się do zmian wywołanych katastrofą, redukowanie skutków traumatycznych przeżyć.
Kolejny model zachowania w trakcie katastrofy uwzględnia pewne etapy czasowe i opisuje je w trzech fazach:
Kryzysowa - ok.3-4 pierwszych tygodni- dominuje silny lęk, natrętne myśli, wyraźna motywacja do nawiązywania kontaktów z innymi.
Zahamowanie – ok. 3-8 tygodnia- ludzie nie myślą i nie mówią o katastrofie, a przeżycia ujawniają się w postaci sprzeczek, konfliktów i marzeń sennych.
Adaptacji – po ok. 2 miesiącach – większość uczestników nie odczuwa już psychologicznych skutków katastrofy, koncentrują się na przywracaniu stanu sprzed wypadku i normalizacji życia codziennego.
Zachowania ludzi w obliczu katastrofy równią się. Każdy inaczej reaguje na traumatyczne zdarzenia, u jednych objawy pojawiają się niemal natychmiast, a u innych nawet po latach. Na każdą osobę traumatyczne przeżycia działają inaczej, ponieważ każda osobowość różni się od siebie.
Skutki przeżycia katastrof są różne. R. Lifton wyodrębnił następujące grupy objawów występujących po katastrofie:
Lęk przed śmiercią - powracające obrazy śmierci, paniczny strach, koszmarne sny;
Poczucie winy z powodu przeżycia – irracjonalne poczucie ocalonych, że ich życie zostało okupione śmiercią innych osób, czasem maskowane złością lub apatia a ujawniające np. w snach;
Otępienie psychiczne – apatia, zamkniecie w sobie, depresja, zaniki pamięci, brak reakcji na aktualne wydarzenia;
Obawa przed fałszem w kontaktach z ludźmi– nieukierunkowany gniew, osłabienie kontaktów z ludźmi, kontakty z ludźmi pełne urazy, nadwrażliwości, zawiści, wrogości i złości;
Poszukiwanie znaczenia – poczucie zniszczenia porządku świata także moralnego wymusza szukanie od nowa także sensu dalszego życia.
Natężenie objawów po katastrofie w psychice każdej osoby jest inne. Skutki psychologiczne zależą od trzech czynników:
cech samego zdarzenia: raptowności katastrofy, jej związku z ludzka odpowiedzialnością, rozmiaru straty, czasu trwania zagrożenia i narażenia życia, bycia świadkiem śmierci innych osób;
cech systemu społecznego, w którym wypadek się zdarzył: poziomu przygotowania, stopnia dezorganizacji więzów społecznych, relacji w rodzinach i wśród bliskich, dostępności wsparcia społecznego i pomocy psychologicznej, pozytywnego nastawienia do pozostałych ofiar przed katastrofą, istnienia postaw roszczeniowych lub rywalizacyjnych;
cech uczestników katastrofy: od wieku, doświadczenia w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami, stopnia stabilności psychicznej, indywidualnej gotowości do przyjęcia pomocy i wsparcia.
Długi czas działania czynników katastrofalnych, poważne straty wymagają długiego okresu powrotu do normalnego życia.
Czasami przeżycia są tak traumatyczne, że nie pozwalają wrócić do codzienności. Bardzo ważna po katastrofie jest pomoc bliskich osób i psychologów.
Optymistyczne zachowanie również pozwala na szybszą adaptację i przezwyciężenie urazu, ale osoby, które wcześniej zmagały się z przykrymi poważnymi problemami zdrowotnymi, rodzinnymi, czy emocjonalnymi, mogą potrzebować więcej czasu na powrót do równowagi. Wiek uczestników katastrofy ma również ogromy wpływ na jej przeżywanie i powrót do normalnego życia.
Dla dzieci strach, niepokój, lęk są najbardziej obciążające. Katastrofy zakłócają fazy rozwojowe dzieci. Dzieci najmłodsze często moczą się, boją się, mają koszmary nocne, oraz fobie. Nie chcą przebywać same. Potrzebują one bardzo dużo troski i opieki ze strony rodziców i najbliższych osób z ich otoczenia. Czasem musi minąć wiele czasu zanim dziecko odzyska poczucie bezpieczeństwa. Przytulanie dziecka i bliskość fizyczna są niezwykle ważne dla dzieci, które przeżyły traumatyczne zdarzenie. Dzieci w wieku szkolnym mają problemy w szkole, są nadpobudliwe. Często się złoszczą. Ich wyniki w nauce są gorsze niż przed katastrofą. Rodzice powinni wspierać takie dzieci i akceptować ich zachowania. Rodzice powinni organizować różne zabawy i zajęcia, aby dzieci mogły rozładowywać napięcie. Małe dzieci mogą wyrażać swoje zachowania niewerbalnie np. przez: rysunki, zabawy. Dzieci w wieku szkolnym powinny być zachęcane przez rodziców do rozmowy o swoich uczuciach, co pozwoli obniżyć ich niepokój i uporządkować zamęt w ich życiu. Reakcja dzieci zależy od reakcji i sposobu przezywania katastrof przez dorosłych. Rodzice w pierwszych etapach życia są najważniejszymi i najbliższymi osobami dla dziecka, dlatego ich zachowania mają tak ogromy wpływ. Należy dziecko, niezależnie od wieku, stale upewniać, że jest otoczone troską i że rozumie się jego lęki i zmartwienia. Ważne jest zadbanie po katastrofie o regularne pobieranie pokarmów, organizowanie czasu wolnego i snu.
Nawet w odległej perspektywie czasowej, gdy większość ludzi już zapomniała o katastrofie, może ona wpływać na funkcjonowanie osób poszkodowanych, którym nie udało się odbudować swojego życia i poradzić sobie z poniesionymi stratami.
Nerwowość, przygnębienie, myśli samobójcze mogą tak się nasilić, że będzie trudno radzić sobie w pracy czy w życiu codziennym. Takie osoby powinny mieć zapewnioną możliwość zwrócenia się o pomoc do specjalistów. Doświadczenia związane z udziałem w katastrofie, zwłaszcza związane ze szczęśliwym uratowaniem, mogą wywoływać także skutki pozytywne. Lene Symes zwraca uwagę na wzrost wyczulenia jednostki na sprawiedliwe traktowanie innych, wzrost poczucia sensu życia i osobistej odpowiedzialności. Lis-Turlejska podkreśla wzrost zaangażowania społecznego zwłaszcza w sprawy związane z zapobieganiem następnym kataklizmom, gotowość do niesienia pomocy innym poszkodowanym, wzrost znaczenie więzi rodzinnych i przyjacielskich. Ludzie nawet po bardzo dramatycznych przejściach powracają po pewnym czasie do równowagi emocjonalnej i somatycznej. Ważną rolę odgrywa w tym procesie pomoc psychologiczna i wsparcie społeczne.
Pomoc poszkodowanym powinna być udzielona jak najszybciej. Potrzebna jest pomoc psychologiczna ukierunkowana na traumatyczne przeżycie. Różni ludzie biorący udział w tym samym wydarzeniu będą mieli różne przeżycia z nim związane. Aby umożliwić pozytywne przeżycie urazu konieczna jest pomoc w zrozumieniu przez uczestników dramatycznych wydarzeń własnych reakcji oraz stworzenie możliwości wyrażenie uczuć i emocji, zwłaszcza tych hamowanych i związanych z poniesionymi stratami. Następny etap to odreagowanie żalu, frustracji i złości. Dopiero wówczas otrzymanie wsparcia i pomoc w rozwiązywaniu problemów sprzyja redukcji stresu i stopniowo odbudowuje poczucie bezpieczeństwa.
Ważnym elementem pracy terapeutycznej z ofiarami katastrof jest poszukiwanie i nadawanie sensu własnym doświadczeniom aby była możliwa akceptacja traumatycznego doświadczenia jako części własnego życia. Umożliwia to przezwyciężenie „syndromu ocalonego” i związanych z nim poczucia winy, odrętwienia i wewnętrznego konfliktu między potrzebą opieki a nieukierunkowaną agresją.
Należy poinformować poszkodowanych, że powrót do równowagi emocjonalnej wymaga czasu i mogę przechodzić przez bardzo trudny okres także po ustąpieniu bezpośredniego zagrożenia. Pozwala to na łatwiejsze wewnętrzne przyzwolenie dla przeżywania żałoby, opłakiwania straty i większą cierpliwość znoszenia emocji własnych i bliskich osób. Nie należy podejmować w tym czasie ważnych decyzji typu np. zmiana pracy czy sprzedaż majątku bowiem mogą to być decyzje pochopne, dostarczające dodatkowego stresu. Należy zalecać prowadzenie optymalnego dla własnych potrzeb psychicznych trybu życia.
Inne formy pomocy psychologicznej w sytuacji kryzysowej to:
pomoc przy organizowaniu biur informacji o ofiarach;
towarzyszenie rodzinom w identyfikowaniu zwłok;
nawiązywanie współpracy ze szkołami i prowadzenie specjalnych zajęć pomagających w odreagowaniu przeżyć i emocji;
uczestnictwo w pracach sztabu kryzysowego,
uczestnictwo w grupach wsparcia ;
współpraca z jednostkami samorządowymi, administracją lokalną i mediami przy rozpoznawaniu zakresu i skutków katastrofy oraz organizowaniu punktów pomocy.
Ważne jest aby pomoc psychologiczna była udzielana na miejscu wypadku, równocześnie z działaniami pozostałych służb ratowniczych, jak najszybciej po zaistniałych wydarzeniach, w oparciu o bezpośredni kontakt z poszkodowanymi.
Drugim czynnikiem odgrywającym decydującą rolę w zapobieganiu negatywnym skutkom emocjonalnym przeżytych katastrof jest wsparcie społeczne. Wsparcie to otrzymanie pomocy ze strony bliskich osób lub instytucji w formie oparcia, praktycznej pomocy, rady czy informacji. Wyróżnia się kilka jego rodzajów. Wsparcie emocjonalne to przekazywanie emocji podtrzymujących, uspokajających i wyrażających troskę, wytworzenie klimatu zrozumienia, zaufania i ciepła emocjonalnego, wyzwolenie nadziei. Wsparcie instrumentalne polega na wymianie usług, dóbr materialnych, konkretnej pomocy materialnej i finansowej, jak również konkretne fizyczne działanie na rzecz potrzebujących np. prowadzenie kuchni polowych, przygotowanie schronienia, odzieży. Wsparcie informacyjne to dostarczanie takich informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji. Wsparcie wartościujące to podtrzymywanie samooceny poszkodowanych, wyrażanie uznania, podziwu i akceptacji dla podejmowanych przez nich wysiłków. Wsparcie towarzyskie wreszcie to pomaganie w realizacji potrzeby przynależności np. w grupach wsparcia, komitetach pomocy.
Rodzaj oferowanego wsparcia zależy od sytuacji i potrzeb poszkodowanych osób oraz od możliwości istniejącej sieci społecznej. Sieć tę stanowią członkowie rodziny poszkodowanego, sąsiedzi, współpracownicy, bliscy i przyjaciele. Najbliższe osoby tworzą sieć pierwotna. Członkowie lokalnej społeczności, policja, opieka zdrowotna, instytucje kościelne, organizacje rządowe i pozarządowe, pracodawcy tworzą sieć wtórna. Już sama świadomość u poszkodowanych istnienia źródeł wsparcia jest wparciem gdyż zaspokaja potrzebę przynależności i bezpieczeństwa. Im bardziej wspierające środowisko tym lepsze przystosowanie po stresie. Ważne jest szybkie organizowanie i włączenie poszkodowanych do lokalnych grupa wsparcia oraz obecność w tych grupach osób profesjonalnie przygotowanych do niesienia pomocy psychologicznej. Efektywność ich działania również jest związana z czasem. Im pomoc szybciej jest udzielona tym lepiej.
Osobne zagadnienie stanowi zapobieganie psychicznym skutkom katastrof u osób biorących udział w akcji ratowniczej: policjantów, strażaków, lekarzy pogotowia, ratowników, żołnierzy, psychologów, członków sztabów kryzysowych. Są to osoby szczególnie narażone na powstanie u nich zaburzeń po przeżytym stresie. W celu zminimalizowania zagrożenia zaleca się:
maksymalne przygotowanie informacyjne o warunkach, które mogą spotkać ratowników w akcji i reakcjach ze strony ocalonych, których mogą się spodziewać;
pracę w zespole umożliwiającym dzielenie się obowiązkami i odpowiedzialnością, równomierne obciążenie ryzykiem i dającym możliwość rozładowania emocji;
zapewnienie cyklicznego odpoczynek pozwalającego na uniknięcie przemęczenia i fizycznego wyczerpania;
rotacje zespołów od zadań wysoce stresujących do mniej;
sesje odreagowania po zakończeniu operacji, w czasie których zachęca się uczestników do opisania tego z czym się zetknęli i doznali;
właściwe wykorzystanie zasobów ludzkich w postaci włączenia lokalnych profesjonalistów i dodatkowe zatrudnienie osób, szczególnie takich, które mają umiejętności kontaktu z dziećmi, ludźmi starszymi;
W przypadku, gdy ryzyko zagrożenia jest duże i zdarza się stosunkowo często, opłaca się stworzyć specjalny zespół ludzi zajmujących się profilaktyką skutków stresu. Metody pracy takiego zespołu, stworzone przez Jeffa Mitchella, określa się jako odreagowanie psychiczne po wydarzeniu krytycznym lub debriefing. Słowo debriefing pochodzi od angielskiej nazwy „Critical Incident Stress Debriefing Team”. Zespół prowadzący debriefing składa się zwykle z ok. 20 członków, z których część to profesjonaliści medyczni. W obrębie tego zespołu tworzy się 4 osobowe grupy działające w poszczególnych przypadkach. Celem ich działania jest przygotowanie personelu służb ratowniczych do radzenia sobie ze stresem powstającym w pracy oraz udzielenie pomocy tym osobom, u których wystąpiły negatywne skutki traumatycznych wydarzeń.
W przypadku dużych katastrof grupy działają w miejscu akcji poprzez prowadzenie krótkich spotkań z zespołem ratowniczym, służących odreagowaniu napięcia i ustabilizowaniu emocjonalnemu przed powrotem do służby lub do domu. Jeśli wielu ratowników znajduje się w silnym stresie, zaczynają popełniać spowodowane przeciążeniem błędy, utrzymują się sygnały o dystresie powyżej trzech tygodni lub grupa sama poprosi o pomoc, to w przeciągu 24-72 godzin organizuje się debriefing z udziałem psychiatry lub odpowiednio przeszkolony psychologa.
Katastrofy niszczą i przynoszą ogromne zniszczenia, ale uczą nas postępowania w trudnych sytuacjach. Czasami są to ekstremalne warunki dla ratowników i innych służb pomagających w usuwaniu skutków katastrofy, jaki i dla osób poszkodowanych. W psychice poszkodowanych i ratowników zachodzą różne zmiany pod wpływem czynników katastrofalnych. Część poszkodowanych w katastrofie potrafi działać w ekstremalnych sytuacjach, ale jest to znikoma ilość osób.
Większość osób dotkniętych katastrofą nie potrafi racjonalnie działać i potrzebuje pomocy. Pomoc specjalistów jest niezwykle ważna. Specjaliści zapobiegają zmianom psychiki w trakcie katastrofy. Przez minimalizowanie napięcia w czasie katastrofy specjaliści mają wpływ na dalsze etapy życia poszkodowanych. Psychika ludzka jest bardzo krucha i łatwo ją złamać. Katastrofy mają ogromny wpływ na życie ludzi, dopóki ludzkość będzie istniała katastrofy będą jej towarzyszyły i musimy nauczyć się z nimi żyć, a przez doskonalenie techniki musimy nauczyć się je przewidywać. Przewidywanie to nie wszystko, bo część katastrof powoduje sam człowiek, aby chronić siebie musimy żyć bezpieczniej i uważać aby samemu nie spowodować katastrofy, która będzie mogła doprowadzić do zagłady życia na Ziemi.
Bibliografia:
Dudek B.: Zaburzenie po stresie traumatycznym. GWP. Gdańsk 2003
Heitzman, J.: PTSD jako następstwo klęski żywiołowej. Psychiatria Polska, 1998,
Lis-Turlejska M.: Radzenie sobie ze skutkami skrajnie traumatycznych przeżyć. Nowiny Psychologiczne,1993
Stein B.: Społeczność w obliczu katastrofy. Nowiny Psychologiczne, 1996
Damian Bagiński ratownictwo medyczne; rok II; grupa IV;