WPROWADZENIE
Medycyna ratunkowa i medycyna katastrof -
podobieństwa i różnice
Adam Rasmus, Krzysztof Tosiak
Celem udoskonalenia działań w medycynie ratunkowej i medycynie katastrof został w 1973 r. zawiązany, a w 1976 r. założony przez dziesięciu lekarzy zajmujących się reanimacją „Club of Mainz”. Klub ten miał za zadanie zachęcać do optymalizacji działań oraz badań w zakresie reanimacji, interesować się zagadnieniem codziennego leczenia przypadków nagłych oraz postępowania w przypadkach katastrofy z uwzględnieniem różnic w zaludnieniu, dostępności środków, itp. Członkowie tego klubu nawiązali współpracę z wieloma organizacjami krajowymi i międzynarodowymi w zakresie ograniczenia skutków katastrof.
W 1983r. „Club of Mainz” przekształcił się w Światowe Towarzystwo Medycyny Stanów Nagłych i Katastrof (World Association for Emergency nad Disaster Medicine, WAEDM).
WAEDM zajęło się szeroko pojętymi problemami związanymi z organizowaniem i niesieniem pomocy medycznej podczas katastrof.
W 1989 r. dla zwiększenia efektywności prac WAEDM powołano Światową Federację Towarzystw Medycyny Stanów Nagłych i Katastrof. W skład tej federacji od początku jej powstania wchodzi Polskie Towarzystwo Medycyny Stanów Nagłych i Katastrof. Polskie Towarzystwo od chwili powstania organizuje coroczne ogólnopolskie konferencje poświęcone medycynie ratunkowej i medycynie katastrof.
Światowe Towarzystwo Medycyny Stanów Nagłych i Katastrof uznało, że:
Podstawa efektywnych działań na rzecz medycyny katastrof to wysoka jakość w codziennych działaniach medycyny ratunkowej (emergency medical services, EMS), której początkowym (pierwszym) ogniwem jest podtrzymująca życie pierwsza pomoc (Life Supporting First Aid, LSFA) niesiona powszechnie przez społeczeństwo.
Obszarem najbardziej zagrożonym katastrofami są Kraje Trzeciego Świata.
Medycyna katastrof jest dyscypliną wielospecjalistyczną, a medycyna wojskowa może i powinna ściśle współpracować z medycyną katastrof i aktywnie uczestniczyć w jej działaniach.
Członkami WAEDM mogą być lekarze, pielęgniarki, organizatorzy, administratorzy, kierownicy, itp., a także ludzie nie związani bezpośrednio z medycyną, wykazujący trwałe zainteresowanie zagadnieniami katastrof, posiadający własne doświadczenie w tej dziedzinie i wykazujący chęć do włączenia się w jej rozwój. Oficjalną publikacją naukową WAEDM jest „Prehospital and Disaster Medicine”.
Medycyna ratunkowa
Pierwsze systemy medycyny ratunkowej (SMR) zostały zorganizowane w XI wieku na Malcie i w Rzymie, w XII w. we Francji oraz w XIV w. w Mediolanie. W 1863 r. z inspiracji Henryka Dunanata powstał Czerwony Krzyż, a 22 sierpnia 1864 r. delegaci 12 państw: Badenii, Belgii, Danii, Francji, Hesji, Holandii, Hiszpanii, Portugalii, Prus, Szwajcarii, Wirtembergii i Włoch podpisali tekst pierwszej Konwencji Genewskiej.
W 1966r. J.F. Pantridge i J.S. Gedes zorganizowali pierwsze w świecie wyjazdowe zespoły przedszpitalnej intensywnej opieki wieńcowej, oparte o zespoły lekarskie Oddziału Kardiologii Royal Victoria Hospital w Belfaście.
Jednym z przełomowych wydarzeń na drodze organizacji współczesnej medycyny ratunkowej było przedstawienie w Niemczech, w końcu lat 60-ych, przez profesora F.W. Ahnefelda koncepcji ,,łańcucha przeżycia”, w krótkim czasie szeroko spopularyzowanego przez Czerwony Krzyż.
W latach 1967-1975 z inspiracji doktora Nagela, anestezjologa z Jackson Memorial Hospital na Florydzie, powstał i szybko uległ rozwinięciu w całych Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej system opieki przedszpitalnej (EMS) z udziałem paramedyków.
Po 1970 r. systemy medycyny ratunkowej zaczęły powstawać i rozwijać się w krajach Europy Zachodniej.
W 1973 r. ustanowiono w Wielkiej Brytanii specjalizację z medycyny ratunkowej jako niezależnej, samodzielnej dyscypliny medycznej (Accident and Emergency Medicine). Trwa ona 5 lat i jest 3-stopniowa.
Rok później Rada Europy wydała zalecenie nr 645, stanowiące wytyczne do organizacji postępowania ratowniczego.
W 1979 r. Europejskie Biuro WHO - podczas konferencji w Tuluzie we Francji - wydało zalecenia na temat planowania i organizacji medycyny ratunkowej w Europie, zwracając szczególną uwagę na:
jednolity numer telefonu dla medycyny ratunkowej,
jednolitą organizację,
odpowiednie szkolenia wszystkich pracujących w systemie medycyny ratunkowej,
właściwe kwalifikacje szpitali biorących udział w systemie.
Powyższe zalecenia zostały ponownie potwierdzone i dodatkowo uszczegółowione w 1989 r., w planie WHO ,,Monitoring of the Strategy for Health by the Year 2000”.
W 1994 r. powstaje Europejskie Towarzystwo Medycyny Ratunkowej
z siedzibą w Leuven w Belgii - organ, który określa specyfikę medycyny ratunkowej i jej zadania.
Zgodnie z Europejskim Manifestem Medycyny Ratunkowej podstawy działania medycyny ratunkowej to:
- zapewnienie zorganizowanego systemu postępowania ratunkowego w okresie przedszpitalnym, szpitalnym i transporcie międzyszpitalnym,
standaryzacja i wysoka jakość leczenia ratunkowego,
ograniczenie śmiertelności, zachorowalności, kalectwa i cierpienia wynikającego z urazu lub nagłej choroby,
prace badawcze nad istotą i leczeniem nagłych zagrożeń,
zbieranie danych epidemiologicznych pomocnych w ustaleniu zasad zapobiegania wypadkom i promocji zdrowia.
Bazą systemu ratownictwa medycznego są oddziały ratunkowe, których zadaniem w aspekcie klinicznym jest natychmiastowe podejmowanie i prowadzenie leczenia w stanach nagłych zagrożeń zdrowia lub życia, niezależnie od etiologii zagrożenia.
Wiodącym pismem, obejmującym problematykę medycyny ratunkowej jest ,,European Journal of Emergency Medicine”.
W Polsce od 1999 r. medycyna ratunkowa jest nową, podstawową specjalizacją medyczną, z którą łączone są duże oczekiwania odnoszące się do poprawy efektywności działań całego systemu ratownictwa medycznego. W celu zapewnienia sprawnej i efektywnej realizacji zadania państwa, polegającego na podejmowaniu medycznych działań ratowniczych wobec każdej osoby znajdującej się w stanie nagłego zagrożenia życia lub zdrowia, tworzy się powstaje system Państwowego Ratownictwa Medycznego. Tworzenie tego systemu realizowane jest zgodnie z ustawą o Państwowym Ratownictwie Medycznym z dn. 25 lipca 2001 roku. Dotyczy ona organizacji administracji publicznej
w zakresie wykonywania zadań systemu oraz tworzenia Centrów Powiadamiania Ratunkowego. Przedstawia również zasady działania i finansowania systemu.
Medycyna ratunkowa opiera się na ustawicznie poszerzanych doświadczeniach innych dyscyplin medycznych. Głównym jej celem jest ratowanie życia wszystkich ofiar nagłego zachorowania lub urazu oraz ich bezpieczny transport do właściwych (odpowiednich do potrzeb) szpitali. Medycyna ratunkowa leczy wszystkich pacjentów i obejmuje całość problemów medycznych. Jedynym jej wyznacznikiem jest nagłość stanu.
System medycyny ratunkowej obejmuje zapobieganie, opiekę przedszpitalną, leczenie wczesnoszpitalne, leczenie specjalistyczne, rehabilitację oraz spinającą te wszystkie elementy edukację.
Zapobieganie winno być jednym z ważnych elementów działania wszystkich podmiotów uczestniczących w SMR. Szeroki udział lekarzy w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego i obrażeniach może mieć bezpośredni wpływ na zmniejszenie śmiertelności i inwalidztwa oraz zmniejszenie obciążenia pracą oddziałów medycyny ratunkowej, a także kosztów leczenia pacjentów, co przynosi ogromne oszczędności.
Istotnym i ważnym elementem kompleksowej opieki w stanach nagłych jest zachowanie się pierwszych osób reagujących na nagłe zagrożenie życia lub zdrowia (świadków zdarzenia, przedstawicieli różnych służb publicznych, itp.), a więc pierwszego ogniwa łańcucha przeżycia. Od ich prawidłowej reakcji, tzn. szybkiego powiadomienia służb ratunkowych, prawidłowego udrożnienia górnych dróg oddechowych, opanowania krwotoku zewnętrznego, podjęcia sztucznej wentylacji i pośredniego masażu serca, może bezpośrednio zależeć przeżycie pacjenta.
Istotnym ogniwem łańcucha ratowniczego jest system alarmowania. Sprawne działanie ma zagwarantować jeden, wspólny dla wszystkich służb, numer alarmowy (112) oraz sprawna łączność pomiędzy służbami ratowniczymi.
Ważnym etapem w strukturach systemu medycyny ratunkowej jest opieka przedszpitalna. Jej zadaniem jest jak najszybsze dotarcie na miejsce zdarzenia wykwalifikowanego personelu, który wdroży adekwatne postępowanie w miejscu zdarzenia, a następnie zapewni bezpieczny transport do najbardziej właściwego szpitala przygotowanego na przyjęcie pacjenta i zapewnienie mu specjalistycznego leczenia w ramach ,,złotej” godziny.
Idealna opieka przedszpitalna powinna być przedłużonym ramieniem opieki szpitalnej, a istniejące w jej ramach standardy muszą być w pełni kompatybilne ze standardami szpitalnymi.
Medycyna katastrof
Światowa Organizacja Zdrowia definiuje katastrofę jako zdarzenie powodujące śmierć, obrażenia i zniszczenie mienia o takim nasileniu, że dla ograniczenia jego skutków nie wystarczają działania podejmowane rutynowo.
Z punktu widzenia służby zdrowia katastrofa to wydarzenie, w wyniku którego liczba ofiar i problemy medyczne przekraczają zdolności i możliwości istniejącego systemu ochrony zdrowia.
Wyróżnia się następujące klasyfikacje katastrof:
Ze względu na wpływ katastrofy na otaczającą społeczność:
proste - struktura społeczności pozostaje nietknięta, np. wypadek kolejowy,
złożone - struktura społeczności zostaje rozerwana, np. trzęsienie ziemi.
Ze względu na przyczyny:
krańcowe lub gwałtowne działanie natury, takie jak powodzie, erupcje wulkanów, trzęsienia ziemi, sztormy, burze tropikalne, lawiny ziemne i śnieżne,
katastrofy wywołane sztucznie, takie jak pożary, wybuchy, zniszczenia transportu na lądzie, zatrucia przez wydzielający się gaz lub szkodliwe chemikalia,
klęski nie występujące na lądzie (katastrofy morskie),
choroby epidemiczne,
niedożywienie, głód i powodowane przez nie choroby,
działania wojenne lub konflikty zbrojne, zarówno wewnątrz kraju, jak i międzynarodowe, w wyniku których cierpi ludność cywilna.
Ze względu na liczbę ofiar:
mniejsza: 25-99 ofiar śmiertelnych albo 10-49 ofiar wymagających leczenia szpitalnego,
umiarkowana: 100-999 ofiar śmiertelnych albo 50-249 ofiar wymagających leczenia szpitalnego,
duża: ponad 5000 ludzi dotkniętych katastrofą lub 1000 ofiar śmiertelnych albo ponad 250 ofiar wymagających leczenia szpitalnego.
Katastrofy wiążą się z wieloma specyficznymi dla wydarzeń nadzwyczajnych problemami, wśród których na pierwszym miejscu należy wymienić mnogość rannych, utrudniony dostęp do nich, realia czasowe udzielania pomocy, zniszczenia towarzyszące wydarzeniu, panikę, chaos i wiele innych.
Rosnąca częstość, różnorodność i wielkość katastrof wymusiła na społecznościach lokalnych i międzynarodowych organizację środków zaradczych. Dla ochrony przed katastrofą oraz likwidacji jej skutków wśród podejmowanych środków wymienić należy powoływanie odpowiednich służb ratowniczych, tworzenie planów zabezpieczenia przed skutkami katastrof, monitorowanie zdarzeń, tworzenie bazy danych oraz prowadzenie szeroko pojętej edukacji.
Zakres podejmowanych działań i możliwości obrony na wypadek katastrofy różni się znacznie w zależności od kraju i stopnia rozwoju społeczności lokalnej.
Pod względem organizacji niesienia pomocy w katastrofie wyróżnia się dwa podstawowe typy reakcji. W pierwszym włącza się do pomocy służby ratownicze istniejące w lokalnej społeczności, powołane do codziennej działalności, tj. straż pożarną, policję, pogotowie ratunkowe i szpitale. Zazwyczaj w większości katastrof prostych ich użycie wystarcza. Jeśli jednak szkody spowodowane przez katastrofę przekraczają możliwości społeczności lokalnej, zostaje uruchomiona pomoc regionalna lub krajowa, włączająca w to dodatkowe siły wyżej wymienionych służb ratowniczych oraz:
regionalną lub krajową administrację medyczną,
rządowe i pozarządowe służby socjalne i opieki społecznej,
wojsko,
media.
Organizacja pomocy medycznej podczas katastrof to wysoce profesjonalny system pomocy udzielanej ofiarom od miejsca zdarzenia do szpitala. Prowadzenie akcji ratowniczej podczas katastrof wymaga zaawansowanych przygotowań oraz współdziałania pomiędzy wieloma różnymi jednostkami - ośrodkami ratowniczymi.
Za cel zasadniczy przyjmuje się tu sprawne udzielenie pomocy na miejscu zdarzenia i późniejsze zapewnienie, w możliwie najkrótszym czasie, kwalifikowanej pomocy lekarskiej.
Medycyna katastrof w zasadniczej swej części opiera się na strukturach organizacyjnych medycyny ratunkowej, wykorzystuje także jej narzędzia i techniki, które jednak znacznie upraszcza.
Podczas katastrofy wysiłki i działania organizacyjne obejmują 80 % wszystkich działań. Natomiast udział medycznych czynności ratunkowych to 20 % pozostałych czynności.
Celem medycyny katastrof jest ratowanie życia i zdrowia oraz zmniejszenie cierpienia u tak dużej liczby ofiar, jak to jest możliwe. Definicja ta zakłada, że katastrofa jest sytuacją, w której występuje względny brak środków ratowniczych. Postępowanie ratownicze w medycynie katastrof jest oparte na konieczności prowadzenia segregacji medycznej.
Medycyna katastrof jest dyscypliną wykraczającą poza jedną dziedzinę, posiada niewiele typowych własnych pojęć i większość z nich pochodzi z innych specjalności.
Medycyna katastrof nie ma własnych naukowych metod badawczych, wykorzystuje metodykę i metodologię innych nauk i dyscyplin np. medycznych, wojskowych oraz ekologicznych.
Mimo wielu podobieństw pomiędzy medycyną ratunkową i medycyną katastrof w posługiwaniu się metodami i technikami badawczymi, w programach nauczania i wzajemnym ich przenikaniu się, obie dyscypliny różnią się od siebie nie tylko ilościowo, ale i jakościowo, traktowane są jako wzajemnie uzupełniające, ale nie identyczne.
Piśmiennictwo:
Rasmus A., Maj E.: Historia i organizacja Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Ratownictwo Polskie, 1997, 1, 38-47.
Pantridge J.F., Geddes J.S.: A mobile intensive care unit in the management of myocardial infarction. Lancet 2: 271-273, 1967.
Jakubaszko J.: Medycyna ratunkowa - nowe perspektywy w leczeniu stanów nagłych zagrożeń. Medycyna Intensywna i Ratunkowa, 1998, I, 2, 161-162.
Rasmus A., Gaszyński W.:Próba ujednolicenia nauczania medycyny stanów nagłych i katastrof w Polsce. Ratownictwo Polskie, 1997, 3, 45-49.
Council of the European Society for Emergency Medicine: Manifesto for emergency medicine in Europe. European Journal of Emergency Medicine, 1998, 5, 7-8.
Jakubaszko J.: Struktura i funkcja szpitalnego oddziału ratunkowego. Medycyna Intensywna i Ratunkowa, 1999, II, 1, 63-72.
Ahnefeld F.W.: Medycyna stanów nagłych i ratownictwo w Niemczech. Ratownictwo Polskie, 1997, 2, 38-47.
Beattie T.F.: Prehospital emergency care. European Journal of Emergency Medicine, 1998, 5, 7-8.
Cicala S.R., Murphy M.T.: Trauma centers, systems, and plans. Textbook of Anesthesia and Critical Care, Grande Ch.M. (red.) Copryight by Mosby Year Book, Inc., 1993, Chapter 3, 56-69.
Wyatt J.P., Beard D., Gray A. i in.: Rate causes and prevention of deaths from injuries in South East Scotland. Injury, 1996, 27, 337-340.
Rasmus A., Machała W., Markiewicz A.: Współczesna koncepcja organizacji systemu opieki w obrażeniach. Medycyna Intensywna i Ratunkowa, 1999, II, 3, 241-251.
Garrison H.G., Foltin G.L., Becker L.R. i in.: The role of emergency medical services in primary injury prevention. Consensus workshop. Ann. Emergency Medicine, 1997, 30, 84-91.
Rasmus A., Gaszyński W.: Jaka pomoc doraźna ? Ratownictwo Polskie, 1996, 1, 20-24.
Karpel E., Jalowiecki P., Michalewski W. i in.: Wybrane problemy intensywnej terapii u chorych z ciężkimi obrażeniami wielonarządowymi. Anest. Inten. Ter., 1992, 24, 175-179.
Rasmus A, Gaszyński W., Markiewicz A.: Co społeczeństwo wie o pierwszej pomocy ratującej życie? Służba Zdrowia, 1997, 93-94,1,4-5.
Cooper J., Cullen B.: Priorytety w ocenie i interwencji u chorych urazowych w opiece medycznej. European Journal of Emergency Medicine, 1996, 3, 222-232.
Grossman D.C., Kim A., Macdonald S.C. et al.: Urban-rural differences in prehospital care of major trauma. J. Trauma, 1997, 42, 723-729.
Knottenbelt J.D.: Prehospital care: modern concepts. Trauma Emergency Medicine, 1994, vol.11, 957-960.
Deakin C., Davies G.: Defining trauma patient for field stabilization. European Journal of Emergency Medicine, 1994, vol.1, 31-33.
Ciećkiewicz J. : Rola szpitala w zabezpieczeniu medycznym katastrofy. Wprowadzenie do Medycyny Ratunkowej, VIII Zimowa Szkoła Anestezji, Intensywnej Terapii i Medycyny Ratunkowej, Karpacz, 14 -17kwietnia 1999r.,1-6.
Rasmus A., Gaszyński W., Markiewicz A.: Organizacja międzynarodowej pomocy w czasie katastrof. Ratownictwo Polskie, 1997, 2, 16-19.
Rutheford W.: Definition and classification of disasters. Disaster Medicine 1983, 3, 343-346.
Witt M., Czekajlo M.: Organizacja i zarządzanie pomocą medyczną podczas wypadków masowych i katastrof w USA. Lekarz Wojskowy, 1998, 5-6 (III), 314-323.
Pretto E.A., Safar P.: National Medical Response to Mass Disasters in the United States. JAMA, 1991, vol.266, 9, 1259-1262.
Konieczny J.: Bezpieczeństwo publiczne w nagłych i nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska. Wydawnictwo Panoptikos, Poznań 1995, rozdział Organizowanie i kierowanie ratownictwem podczas wypadków i katastrof, 213-225.
Delooz H.H.: Emergency medicine: an anaesthesiologist's concept. Concepts and developments in Emergency Medicine, Vol.1, Leuven June 1-8, 1994.
9736
9