Diagnoza psychologiczna stanowi próbę wyjaśnienia czynników i mechanizmów psychologicznych wpływających na powstawanie zgłaszanych problemów oraz genezy tychże problemów. Służy poznaniu możliwości rozwoju, zachowań, specyfiki trudności w funkcjonowaniu szkolnym, osobniczym, w relacjach rodzinnych, czy rówieśniczych.  Określa udział czynników organicznych, środowiskowych i psychologicznych w powstawaniu i podtrzymywaniu nieprawidłowych form zachowań i funkcjonowania. Może dotyczyć całości funkcjonowania psychicznego danej osoby np. inteligencja i osobowość lub jednego z elementów funkcjonowania człowieka np. dominujące potrzeby, system wartości.
 

Celem diagnozy jest określenie: 

• poziomu funkcji poznawczych (intelekt) oraz funkcji percepcyjno-motorycznych

• osobowości

• specyficznych trudności w nauce – dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia – oraz zaburzeń typu dyslektycznego i wynikających z nieprawidłowych nawyków edukacyjnych

• dysharmonii rozwojowych

• zaburzeń emocjonalnych oraz trudności adaptacyjnych i zaburzeń neurotycznych

Na diagnozę składają się:

• wywiady (na temat zaburzenia oraz  na temat środowiska, w którym klient się wychowywał i tego, w którym funkcjonuje obecnie)

• czasem opinie od innych psychologów, nauczycieli

• karty wypisów ze szpitali - jeśli nastąpiła hospitalizowane

• bezpośrednia obserwacja zachowania w gabinecie psychologicznym

• wykonanie specjalistycznych, wystandaryzowanych testów psychologicznych
  i pedagogicznych, które służą do oceny rozwoju intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego, społecznego i językowego

Diagnozę prowadzi psycholog – diagnosta. Bardzo często kilku dodatkowych specjalistów (pedagog, psychoterapeuta, logopeda) jest włączonych do diagnozy, w celu zapewnienia jej jak największej rzetelności i przygotowania optymalnego planu pracy.

Po diagnozie następuje omówienie jej wyników, podczas którego klient otrzymuje informację na temat problemów w codziennym funkcjonowaniu oraz na temat swoich zasobów – mocnych stron, na których może się oprzeć w procesie terapii. Diagnosta proponuje również odpowiednie formy pomocy terapeutycznej.
W przypadku młodszych dzieci na omówienie diagnozy zapraszani są rodzice. W przypadku młodzieży omówienie następuje zarówno z zainteresowanymi, jak i z ich rodzicami. Chęć przeprowadzenia diagnozy należy potwierdzić podpisując zgodę na badanie diagnostyczne - wymagana jest zgoda zarówno rodzica, jak i nastolatka.

Podstawowe metody badawcze to obserwacja ,wywiad , rozmowa , techniki kwestionariuszowe , testy inteligencji i zdolności .
Obserwowanie innych ludzi i rozmawianie z nimi było i jest źródłem informacji na temat ich właściwości psychicznych , aktualnych stanów emocjonalnych , dążeń , intencji itd. Obserwacja i rozmowa z innymi jest ważnym regulatorem życia społecznego . Jest podstawowym sposobem poznawania ludzi.
Psycholog , który chce posłużyć się metodą obserwacji i rozmowy , ma do dyspozycji cztery kategorie wiedzy:
wiedzę określającą i wyjaśniającą relację , która zachodzi między wskaźnikami obserwacyjnymi oraz werbalnymi a stanami psychicznymi jednostki ujawniającej te wskaźniki ;
wiedzę określającą korelację między odpowiednimi wskaźnikami a stanami psychicznymi;
wiedzę wywodzącą się z doświadczenia potocznego , która nie została jednoznacznie odrzucona , ani też uwiarygodniona poprzez badania empiryczne;
wiedzę wywodzącą się z doświadczenia potocznego lub pseudonaukowych spekulacji , której poprawność została jednoznacznie zanegowana w badaniach empirycznych.

Obserwacja psychologiczna polega na celowym rozpoznawaniu wskaźników należących do wyróżnionych kategorii danych obserwacyjnych , następnie na wnioskowaniu o właściwościach lub stanach psychicznych poznawanej jednostki. Aby zabezpieczyć się przed błędami diagnostycznymi należy:
wykorzystywać wiele wskaźników podczas wyciągania wniosków obserwacyjnych oraz
prowadzić obserwację w dłuższym odcinku czasu lub powtarzanie obserwacji.
Aby ograniczyć możliwości popełniania błędów w selekcji wskaźników diagnostycznych można utrwalić wygląd i postępowanie osoby obserwowanej przy pomocy kamery wideo. Oczywiście ma to swoje plusy i minusy . Plusem takiego nagrania jest możliwość konsultacji z innymi specjalistami . Z kolei minusem jest fakt , wprowadzenie kamery do procesu obserwacji może wywołać sytuację nienaturalną i przyczynić się do nietypowych zachowań osoby obserwowanej.
W celu ograniczenia błędów w interpretacji dostępnych wskaźników psychologowie opracowali wiele skal obserwacyjnych . Każda ze skal służy do oszacowania jednej lub kilku cech osobowości . Wyróżnia się skale retrospektywne i nieretrospektywne . Retrospektywne odwołują się do doświadczeń zdobytych wcześniej przez badacza . Nieretrospektywne ułatwiają precyzyjne , szybkie i bezpośrednie rejestrowanie obserwowanego zachowania osoby badanej.
Metoda obserwacji psychologicznej jest podstawowym , a często jedynym sposobem poznania ludzi , z którymi trudno nawiązać kontakt. Jest również cennym źródłem dodatkowych informacji , uzyskanych w trakcie prowadzenia rozmowy.

Rozmowa jest to proces komunikacji językowej między psychologiem a osobą badaną . Rozmowa służy przede wszystkim poznaniu prawidłowości życia psychicznego człowieka. Rozmowa jako narzędzie badań naukowych aby spełniła swój cel musi być bardzo rzetelna.
Pytania dobierane do rozmowy muszą spełniać kilka warunków :
dotyczyć bodźców emitowanych przez otoczenie człowieka i jego reakcji na te bodźce;
koncentrować się na doświadczeniach ;
być konkretne , aby umożliwiały uzyskanie konkretnej reakcji – odpowiedzi.
Pytań musi być wiele , aby objąć jak największy zakres zachowań człowieka. Najlepiej służą do tego ankiety i kwestionariusze.

W przypadku gdy różnym osobom będą zadawane identyczne pytania w ustalonej kolejności , a odpowiedzi na nie będą precyzyjnie zarejestrowane oraz gdy pytania nie będą odnosiły się do osoby badanej bezpośrednio ( nie będą dotyczyły faktów z jej życia) – wówczas będzie to po prostu wywiad psychologiczny.
Istnieje wiele sposobów prowadzenia rozmów i wywiadów psychologicznych.
Rozmowa powinna się odbywać , bez udziału osób trzecich , bez pośpiechu , w miejscu urządzonym wygodnie i estetycznie oraz gwarantującym ciszę.
Pierwsza faza rozmowy polega na zachęceniu osoby badanej do uczestnictwa w badaniu poprzez zlikwidowanie lęków i oporu w związku z ujawnieniem niezbędnych informacji oraz wzbudzenie wzajemnego zaufania.
Zasadniczy etap rozmowy to przekazywanie informacji o obiektywnych faktach ( wiek , liczba rodzeństwa , wyniki w nauce , sytuacje wywołujące napięcie emocjonalne , osiągnięcia zawodowe itd.) . Druga funkcja odpowiedzi odnosi się do ustosunkowaniu się osoby badanej do tych faktów (ocena rodziców , ocena wyników szkolnych, sukcesów , porażek , zadowolenie bądź nie z wykonywanego zawodu , zarobków , przyjaciół itd.).
Końcowy etap rozmowy powinien nastąpić po uzyskaniu od badanego informacji na wszystkie podjęte tematy bez dokonywania oceny badanego. Po zakończeniu badania należy uporządkować zebrany materiał i przystąpić do jego analizy.

Testy inteligencji i testy zdolności są tradycyjnie stosowanymi narzędziami pomiaru sprawności intelektualnej . Podstawowymi założeniami podejścia psychometrycznego dla zrozumienia istoty testowej diagnozy inteligencji są:
1.Inteligencję i jej rozwój można badać , analizując zróżnicowanie indywidualne poziomu wykonania zadań umysłowych.
2.O strukturze intelektu można wnosić na podstawie interkorelacji wyników tych zadań , stosując metody statystyczne , takie jak analiza czynnikowa.
3.Istotnym celem psychologii różnic indywidualnych , jest konstrukcja narzędzi pomiaru , które będą użyteczne w praktyce.
Szczegółowe cechy przysługujące testom inteligencji i zdolności:
1.Testy są zbiorami zadań mających określone przez konstruktora , poprawne rozwiązania .
2.Testy są narzędziami standartowymi.
3.Wyniki testów ujmuje się ilościowo zwykle , w formie punktów.
4.Testy są narzędziami znormalizowanymi.
A więc testu inteligencji i zdolności można określić jako wystandaryzowane i znormalizowane narzędzia mierzące sprawność intelektualną na podstawie efektywnego wykonywania zadań umysłowych.
Testy dzielimy na grupowe i indywidualne .
Testy grupowe wykonuje wiele osób naraz i badani muszą umieć korzystać z instrukcji udzielanych całej grupie.
Testy indywidualne przeprowadzamy tylko z jedną osobą. Umożliwiają one dokonywanie dodatkowych obserwacji jednak są czasochłonne. Testy grupowe stosujemy najczęściej do celów przesiewowych . Indywidualne w celu zdiagnozowania badanego.
W zależności od formy testy można podzielić na otwarte i zamknięte.
W testach zamkniętych badany otrzymuje zadania wraz z potencjalnymi rozwiązaniami i sam musi dokonać wyboru poprawnej odpowiedzi.
W testach otwartych każdorazowo sam formułuje odpowiedź.
Zadania zamknięte występują częściej w testach grupowych.
Wyróżnia się testy werbalne i wykonaniowe oraz testy mocy i testy szybkości.
W testach werbalnych badany udziela odpowiedzi ustnie lub pisemnie .
W testach wykonaniowych badany musi wykonywać jakieś działania na konkretnym materiale np. rysowanie , prowadzenie ołówka przez ścieżki labiryntu itp.
W testach szybkości wszystkie zadania są stosunkowo łatwe , a przy ocenie bierze się pod uwagę czas ich wykonania.
W testach mocy zadania są zróżnicowane pod względem trudności , a o wyniku decyduje nie szybkość ale czy badany potrafi je rozwiązać.
Zadania testowe dzielimy na :
Zadania wymagające rozumowania indukcyjnego na materiale figuralnym pod postacią rysunków pozbawionych konkretnych znaczeń .
Druga grupa to zadania wymagające rozumowania indukcyjnego lub dedukcyjnego , na materiale symbolicznym. Wykonanie tego zadania wymaga od badanego pewnej wiedzy ; punktem ciężkości jest tu rozumowanie logiczne.
Trzecia grupa to zadania arytmetyczne . podstawowym materiałem są tu liczby. Czwarta grupa to zadania sprawdzające słownictwo badanego . Materiałem są słowa lub zdania , a badany musi wykazać się ich rozumieniem. Piątą grupę stanowią zadania na materiale percepcyjnym , których wykonanie angażuje wyobrażenia wzrokowe np. dostrzeganie braków w przedmiotach przedstawionych na obrazku , odszukiwanie rysunków identycznych , figur prostych ukrytych w złożonych wzorach itd.
Przedmiot pomiaru tych zadań można określić jako zdolności wzrokowo – przestrzenne. Szósta grupa to zadania , w których wykorzystuje się materiał werbalny lub percepcyjny , zawierający informacje o charakterze społecznym. Są to rysunki lub fotografie ludzi lub opisy ludzkich zachowań , czy sytuacji interpersonanych , konfliktów itp. Materiał ten można nazwać materiałem behawioralnym.
Siódmą kategorię stanowią zadania sprawdzające wiedzę.
Ósma grupa zadań testowych to zadania angażujące pamięć bezpośrednią. Badanemu poleca się powtarzanie lub odtwarzanie zaprezentowanego wcześniej materiału np. szeregi cyfr prezentowane słuchowo a badany ma powtarzać wprost lub wspak , rysunki , wzory , które badany odtwarza graficznie lub rozpoznaje wśród innych.

Pomimo powszechności jest wiele zarzutów wobec stosowania testów. Krytyce poddawane są same zadania testowe . Zarzuca się im „sztuczność” i „oderwanie od życia” . Materiał stosowany w testach w porównaniu z tym , w którym badany ma do czynienia w życiu jest zbyt uproszczony. Obronną ręką wychodzą testy do pomiaru inteligencji i zdolności ze względu na ich trafność w diagnozie.
Druga grupa zarzutów odnosi się do ilościowego charakteru i stosowania statystycznego . Dwu lub trzy stopniowa skala oceny , która jednakowo traktuje zadania łatwe i trudne nie może być miernikiem przyczyn niepowodzeń badanego. Jednak stosując tą metodę do selekcji lub orientacji wstępnej , a także do pomiaru niektórych zmiennych w badaniach naukowych spełnia ona swoją funkcję właściwie .

Kwestionariusz osobowości jest podstawową metodą poznania osobowości człowieka , wykorzystującą samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór standardowych pytań , stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń . W rezultacie zobiektywizowanej oceny odpowiedzi inwentarz dostarcza wyników ilościowych , charakteryzujących się pożądanymi własnościami psychometrycznymi , to jest rzetelnych i trafnych oraz podlegających normalizacji . Metoda ta używana jest również do badania osobowości na podstawie obserwacji lub szacowania , zwłaszcza dzieci. Metoda ta uzyskuje informacje od jednego badanego. Zbudowany jest z szeregu pozycji według określonej reguły wskutek czego możliwy jest pomiar nasilenia danej cechy osobowości. Skonstruowany w formie pytania , stwierdzenia albo jednowyrazowego określenia , na które dana osoba zgodnie z procedurą ma odpowiedzieć . W przyszłości kwestionariusze będą opracowywane komputerowo i będą bardziej zaawansowane niż obecnie . Będzie można przeprowadzać symulacje komputerowe na niewyobrażalną skalę w sposób łatwy , szybki i precyzyjny. Obecnie symulacje komputerowe są jednym z podstawowych narzędzi badawczych w naukach przyrodniczych. Bez nich całe dziedziny fizyki czy biologii nie mogłyby istnieć.

Psycholog jako biegły sądowy, to według obowiązujących w Polsce przepisów osoba posiadająca, tzw. wiadomości specjalne. Oznacza to, że musi się ona legitymować dyplomem magistra psychologii oraz zostać powołana przez organ procesowy (może to być sąd lub prokuratura) do wydania opinii dotyczącej okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy.

Psycholog, który zostaje biegłym sądowym, ma ustalony zakres praw i obowiązków. Są to  odpowiednie przepisy kodeksu postępowania karnego dla biegłych różnych specjalności, warunkuje je także kodeks etyczny zawodu psychologa. Psycholog ma się wypowiadać w sprawach dotyczących np. motywacji ludzkiego postępowania, zdolności intelektualnych, kompetencji rodzicielskich, pamięci świadków zdarzeń czy możliwości oceny własnego postępowania podsądnych.

Zakres pytań, na które odpowiedzi ma udzielić psycholog – biegły sądowy jest bardzo duży i wymaga od niego naprawdę rozległej wiedzy. Z tego względu przed podjęciem pracy jako biegły sądowy, psycholog musi sam dokonać rzetelnej oceny własnych kompetencji i możliwości postawienia trafnej diagnozy psychologicznej.