Forum Romanum

Forum Romanum dosłownie znaczy "rynek rzymski" lub Forum Magnum. Był to plac w Rzymie, u stóp Kapitolu i Palatynu, które stanowiło centrum polityczne i towarzyskie Rzymu okresu republiki. Jego blask przyćmiła dopiero budowa Forum Augusta i całego kompleksu forów cesarskich.
W VIII wieku p.n.e. teren późniejszego forum pokryty był bagnami i dopiero działania melioracyjne związane ze zbudowaniem kanału odwadniającego - Cloaca Maxima w VII wieku p.n.e. spowodowały, iż Rzymianie łaskawszym okiem spojrzeli na uzyskane tereny.

Forum Romanum

Pierwsze budowle stanęły tu za panowania Tarkwiniusza Pysznego. Za rządów Tuliusza Hostiliusza na forum powstała Kuria, zwana pierwotnie Kurią Hostiliusza, przebudowana a zarazem przeniesiona przez Juliusza Cezara. Mniej więcej z tego samego okresu pochodzą pierwsze zalążki Komicjum, które poddawane było kolejnym przebudowom. Jeszcze wcześniej, gdyż za panowania Numy powstała Regia, jednakże ściślejsze przekazy archeologiczne datują jej powstanie dopiero na okres V wieku p.n.e.

Jedną z pierwszych historycznie pewnych budowli jest świątynia Saturna (Aerarium Saturni lub Aerarium Populi Romani). Budowla wzniesiona na wysokim podium zajmowała obszar prostokąta o powierzchni 20 na 40 m.
W 484 roku p.n.e. stanęła świątynia Dioskurów, utworzona po bitwie nad jeziorem Regiluus w 496 roku p.n.e. Z początków republikańskiego Rzymu pochodzi również mównica - Rostra. Mniej więcej z około 500 roku p.n.e. pochodzi natomiast stela z inskrypcją (Lapis Niger). Według przekazów w miejscu tym znajdował się grób założyciela miasta - Romulusa.

Na forum znajduje się również studnia, zwana Lacus Curtius. Według jednego z przekazów, w 362 roku p.n.e. Marek Kurcjusz miał się rzucić do rozpadliny powstałej nagle na środku Forum, po czym dziura zniknęła. W okolicach tej daty na forum wzniesiono także świątynię Zgody (Concordia Ordinum). 
Z IV wieku p.n.e. pochodzi również więzienie (tulianum zwane również "więzieniem mamertyńskim"). Początkowo w miejscu tym znajdował się zbiornik wodny, ale wkrótce służyło już celom "resocjalizacji".

Kolejną budowlą była bazylika Emiliusza (Basilica Aemilia) powstała w 179 roku p.n.e. z inicjatywy konsulów Marka Emiliusza Lepidusa i Marka Fulwiusza Nobilora. 
Na okres II wieku p.n.e. przypada również ustawienie płyty wskazującej środek stolicy (Umblicus Romae). Ponadto na płycie określono również odległości pomiędzy głównymi miastami Imperium. 
W 121 roku p.n.e. na forum wzniesiono pierwszy z łuków triumfalnych. Był to łuk Fabiusza wzniesiony przez Kwintusa Fabiusza Allobroga, po zwycięstwie nad Allobrogami. Niestety nie zachował się do naszych czasów.

Forum Romanum, w tle wzgórze Palatyn, z lewej strony widoczny łuk triumfalny Septymiusza Sewera.

W 78 roku p.n.e. zbudowano archiwum państwowe (Tabularium), w 29 roku p.n.e. konsekrowano świątynię Boskiego Juliusza, poświęconą pamięci ubóstwionego przez Senat Juliusza Cezara. W tym samym roku na forum stanął Łuk Augusta, celem uczczenia zwycięstwa nad Antoniuszem. W 20 roku p.n.e. Oktawian August wzniósł pozłacaną milarię (Milliarium Aureum), wyznaczającą początek wszystkich dróg.
Za panowania Tyberiusza, wzniesiono kolejny łuk - Łuk Tyberiusza, dla upamiętnienia odzyskania prze Germanika znaków legionowych utraconych w lesie Teutoburskim.

Na lata panowania Flawiuszy przypada wzniesienie świątyni Wespazjana. W 85 roku n.e. na placu forum stanął także łuk Tytusa.
W 141 roku n.e. Antoninus Pius wybudował świątynię Faustyny, poświęconą niedawno zmarłej żonie. Po jego śmierci w 161 roku n.e. świątynię przemianowano na świątynię Antoninusa i Faustyny. Po 30 latach, po wielu wiekach przebudowy, swoją obecną formę otrzymała świątynia Westy. Obok świątyni ulokowano dom westalek (Atrium Vestae). 
W 212 roku n.e. powstał łuk Septymiusza Sewera, który upamiętnienia zwycięstwa Septymiusza nad Partami.

W 283 roku n.e. pożar niemal doszczętnie strawił Forum Romanum, w wyniku czego nowe budowle uświetniły forum dopiero w IV wieku n.e. Wspaniałość miejsca przywrócił Dioklecjan, budując w okolicach łuku Septymiusza Sewera pomnik tetrarchów, który nie zachował się do naszych czasów, poza małymi figurami tetrarchów. 
W latach 308 - 313 n.e. powstała Bazylika Maksencjusza. Inicjatorem budowy był jeszcze Maksencjusz, jednakże oddanie do użytku przypadło Konstantynowi, z tego też względu, często zwana jest również Bazyliką Konstantyna. Mniej więcej z tego samego okresu pochodzi świątynia Romulusa, ku pamięci zmarłego w 307 roku n.e. syna Maksencjusza.

Rekonstrukcja Forum Romanum

Ostatnią budowlą wzniesioną na planie Forum, była kolumna Fokasa, ustawiona w 608 roku n.e. przez cesarza bizantyjskiego Fokasa.