20.10.2013

Metodologia badań behawioralnych

Analiza behawioralna jest nauką o zachowaniu i o czynnikach środowiskowych, które na zachowanie wpływają. Jej rozwój wiąże się najsilniej z pracami Burrhusa F. Skinnera (1904-1990).

Na analizę behawioralną składają się trzy główne działy:

-eksperymentalna analiza zachowania,

-analiza behawioralna stosowana,

-konceptualna analiza zachowania.

Eksperymentalna analiza zachowania 

-celem jest poznanie praw opisujących i wyjaśniających zachowanie zwierząt i ludzi w obliczu określonych warunków środowiska.

-Początkowo prace koncentrowały się na laboratoryjnych badaniach zachowania zwierząt (Skinner, 1995).

-ostatnio pojawiły się nowe obszary badawcze, dotyczące bardziej złożonych zagadnień, (np. zachowania werbalne).

Podstawowym celem eksperymentalnej analizy zachowania jest poznawanie uniwersalnych, podstawowych procesów (np. wzmocnienie, kara, unikanie, ucieczka, różnicowanie, generalizacja, nabywanie, wygaszanie) uwidaczniające się w zachowaniu wszystkich organizmów.

Analiza behawioralna stosowana 

-zajmuje się wykorzystywaniem praw i procedur wypracowanych przez eksperymentalną analizę zachowania do modyfikowania zachowań w sytuacjach, gdy taka zmiana jest pożądana (np. w firmach - dla podnoszenia efektywnoœci pracy, w szkołach - dla poprawy efektów nauczania, w poradniach i ośrodkach terapeutycznych - w terapii dzieci z upośledzeniem umysłowym i autyzmem, a także w szerszym kontekście społecznym, dotyczącym np. zachowań związanych z oszczędzaniem energii czy przetwarzaniem surowców wtórnych).

-Bardzo ważnym elementem analizy behawioralnej stosowanej jest także eksperymentalne zademonstrowanie, iż to właśnie zastosowane prawa i procedury były odpowiedzialne za zaistniałe zmiany (O'Donohue, 1998).

Konceptualna analiza zachowania

 - tworzą ją filozoficzne i teoretyczne rozważania nad zachowaniem, nad metodami jego badania, a także nad relacjami analizy behawioralnej z innymi dziedzinami psychologii (np. psychologią poznawczą).

Radykalny behawioryzm Skinnera

-leży u podstaw analizy behawioralnej,

-zastosowanie paradygmatu nauk przyrodniczych do badania zjawisk psychologicznych. Utrzymywał on, że wszystkie te zjawiska - łącznie z tzw. zdarzeniami prywatnymi, takimi jak: myśli i uczucia - podlegają analizie behawioralnej i że taka analiza zwiększa możliwość zrozumienia, przewidywania i - wtedy gdy jest to społecznie pożądane - kontrolowania tych zjawisk.

-analizował mzachowania ludzi i zwierząt, które mogły być swobodnie wytwarzane (emitowane) przez organizm, w przeciwieństwie do odruchów, które są wywoływane przez określone bodźce.

-są to tzw zachowania (reakcji) sprawcze, które pociągają za sobą określone konsekwencje w środowisku

Podstawową jednostką analizy w radykalnym behawioryzmie jest relacja między zachowaniem (reakcją) i jego konsekwencjami. Oznacza to, że radykalny behawioryzm nie jest psychologią bodźca-reakcji (S-R). Zachowania, którymi interesu je się przede wszystkim, są swobodnie emitowane przez jednostkę, ale podlegają kontroli przez wywoływane przez nie konsekwencje. To przeszłe doświadczenie, dotyczące bezpośrednich konsekwencji zachowania, reguluje poziom wykonywania określonych reakcji w określonych warunkach, a nie obecność bodźców, na które "bezwolny" organizm musi zareagować w ustalony sposób.

W radykalnym behawioryzmie badane eksperymentalnie zjawiska i budowana teoria pozostają na tym samym poziomie obserwowanych i kontrolowanych zjawisk. Płyną z tego dwa wnioski:

-po pierwsze, zachowania nie redukuje się do poziomu fizjologii,

-po drugie, zachowania nie traktuje się jako przejawu ukrytych, wewnętrznych przyczyn działania.

Zachowanie jest bowiem także funkcją spuścizny genetycznej (ewolucyjnej), która wyznaczyła skuteczne formy działania dostosowane do względnie stałych warunków œśrodowiska, w którym żyje dana jednostka (np. specyficzną dla danego gatunku klasę odruchów bezwarunkowych).

Metody badań analizy behawioralnej

-podstawowym celem eksperymentalnej analizy zachowania jest poznanie prawidłowości występujących w relacji zachowanie-œśrodowisko.

-Bada się środowiskowe czynniki kontrolujące i zmieniające zachowanie ludzi i zwierząt, dążąc do stwierdzenia, jakie prawidłowości występują w tej interakcji.

-poznanie tych prawidłowości gwarantuje skuteczne przewidywanie i zmienianie zachowania.

-Prawa zachowania powinny bowiem dawać możliwość przewidywania i kontrolowania zachowań każdego organizmu w określonych warunkach œśrodowiskowych. Te założenia pociągają za sobą przyjęcie specyficznej metodologii badań.

Analiza skupia się na jednostce. Badania dotyczą przewidywania, kontroli i interpretacji zachowania pojedynczego organizmu.

Obserwacje i doświadczenia w etologii

-obserwacja jest równie cenną metodą badawczą jak doświadczenie

-nie oznacza to, że badania etologiczne polegają jedynie na czysto jakościowych obserwacjach zachowań zwierząt w warunkach ich środowiska naturalnego

Mierzenie zachowania

-nie wszyscy badają zachowanie w ten sam sposób i nie wszyscy zadają ten sam rodzaj pytań

- Należy zdać sobie sprawę z faktu, że istnieje wiele trudnych pytań dotyczących zachowania. Prawdopodobnie najbardziej użyteczna klasyfikacja została sformułowana przez etologa Nico Tinbergena, który wytyczył cztery odrębne problemy podejmowane przez nauki behawioralne:

1. Jak wewnętrzne i zewnętrzne czynniki ujawniają i kontrolują zachowanie? Na przykład, jakie bodźce stymulują wzór zachowania i jakie są leżące u podstaw mechanizmy neurobiologiczne, psychologiczne lub hormonalne regulujące zachowanie zwierzęcia?

2. Rozwój czy ontogeneza. Jak zachowanie pojawiło się w czasie trwania życia osobniczego, to znaczy jak pewne zachowania są gromadzone? Jakie czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływają na rozwój zachowania w czasie życia osobnika i jak działa proces rozwojowy? Jak doświadczenie i geny osobnika współpracują przy „tworzeniu” jego zachowania?

3. Funkcja. (Po co to jest?) Jakie jest obecne znaczenie lub wartość przystosowawcza danego zachowania? Jak zachowywanie się w pewien sposób pomoże osobnikowi przeżyć i reprodukować się w środowisku fizycznym i społecznym?

4. Ewolucja czy filogeneza? Jak ewoluowało zachowanie w ciągu historii gatunku? Jakie czynniki mogły być zaangażowane w kształtowaniu zachowania w ciągu historii ewolucyjnej? Zauważ, że pytania ewolucyjne są związane z pochodzeniem historycznym wzorów zachowań, podczas gdy pytania funkcjonalne dotyczą obecnego znaczenia. Te dwa pytania są często mylone. Pytania o znaczenie i ewolucję są często określane jako pytania ultymatywne (dalsze), w przeciwieństwie do pytań proksymalnych.

Etolodzy:

-porównują i przeciwstawiają sobie różne gatunki, wykorzystując darwinowską teorię ewolucji

-spekulują na temat wartości przystosowawczej różnic pomiędzy gatunkami i w obrębie gatunków

-głównym obiektem zainteresowania etologów są biologiczne funkcje zachowania

-są ostrożni w podejmowaniu eksperymentów laboratoryjnych bez wcześniejszego zrozumienia funkcji zachowania i ich biologicznych kontekstów

Badania zwierząt w warunkach naturalnych

-zawsze odgrywały ważną rolę w rozwoju charakterystycznych dla etologii skutecznych metod obserwacji i poziomu zachowania

-w przeciwieństwie do nich, psychologowie kładą większy nacisk na plan eksperymentu i metody ilościowe

Metody badań rozwinięte przez etologów wykorzystywane przez: neurobiologów, genetyków behawioralnych, psychologów społecznych i rozwojowych, antropologów, psychiatrów

Wybór właściwego gatunku

- warto zwrócić uwagę na wady i zalety szerokiej liczby dostępnych gatunków

- czas zainwestowany w wybór gatunku odpowiedniego do badania danego problemu prawdopodobnie przyniesie zysk później w czasie badań.

Problemy przy wyborze:

1. Czy zwierzę łatwo można zobaczyć w naturalnych warunkach lub czy jest dostępne do badań w hodowli? Jeśli jest to zwierzę pochodzące z innych krajów to, jakie są warunki złowienia ich w rejonie, z którego pochodzą? Czy nastąpi duże opóźnienie z powodu kwarantanny?

2. Czy zwierzę toleruje obecność człowieka? Czy hoduje się łatwo, jeśli ma być przetrzymywane w niewoli? Czy dobrze rozmnaża się w niewoli? Jeśli ma być trzymane w niewoli, to czy ma specjalne wymagania pokarmowe? Czy jest dostatecznie małe, aby hodowla i karmienie opłacały się finansowo, jeśli potrzebna będzie duża ich liczba? Czy znane są lekarstwa w przypadku ewentualnej choroby?

3. Jakie są cechy charakterystyczne historii życiowej (life-history) takie jak wiek czas trwania ciąży, wiek odłączenia od matki i dojrzałości płciowej? Czy długość życia wystarczy do wykonania powtarzalnych pomiarów, ale jest wystarczająco krótka by studia były opłacalne?

4. Czy dużo wiadomo o jego historii naturalnej, anatomii i fizjologii? Czy jest odpowiednio szeroka literatura dostępna dla tego gatunku?

5. Czy wiadomo cokolwiek o jego genetyce? Czy są możliwe kontrolowane programy rozmnażania?

6. Czy dużo wiadomo o jego zachowaniu? O jakiej porze dnia jest zwykle aktywne? (Zadziwiająco duża liczba osób bada zwierzęta nocne w czasie, kiedy są najmniej aktywne). Do jakiego stopnia zwierzę jest społeczne lub kolonijne?

7. Czy zachowanie tego zwierzęcia będzie odpowiednie do badanego problemu? Czy porusza się dostatecznie wolno, aby uczynić obserwacje relatywnie łatwymi, a na tyle szybko aby obserwacje były warte zachodu?

8. Czy ogólny problem odnosi się do większej ilości gatunków, i czy wybrany gatunek jest odpowiednim modelem? Czy gatunek ma być studiowany dla wiedzy o samym gatunku, czy też badania przyczynią się do zrozumienia zachowania np. ludzi?

9. Czy są możliwości porównania zachowania tego gatunku z zachowaniem blisko spokrewnionych gatunków?

Antropomorfizm

-Ludzie zwykle interpretują zachowanie innych gatunków w kategoriach swoich własnych myśli i intencji, a obserwując zwierzęta łatwo dojść do wniosku, że zwierzęta wiedzą, co robią.

-Używanie myśli i intencji ludzkich jako wyjaśnienia dla działań zwierząt może utrudniać przyszłe wysiłki w celu zrozumienia zachowania.

-Kolejnym fundamentalnym punktem jest to, że inne gatunki okupują całkiem inny świat postrzegania zmysłowego niż ludzie. W innych słowach, ich zdolności zmysłowe mogą być całkowicie różne od naszych. Na przykład gryzonie komunikują się za pomocą ultradźwięków, niektóre owady mogą wykrywać światło ultrafioletowe, niektóre węże wykrywają swoje ofiary za pomocą podczerwieni, a wiele gatunków ma bardzo dobrze rozwinięte zmysły powonienia. Ludzie okupują świat zmysłowy, który jest zdominowany przez widzenie w kolorze, ale nie jest to prawdą dla wszystkich gatunków. Tak więc, zwierzęta mogą być niewrażliwe na bodźce wzrokowe, które są oczywiste dla człowieka, i wręcz przeciwnie, reagować na bodźce niewidzialne dla nas.

Badanie zachowania

1. Postawienie pytania.

-najważniejsze kategorie które mają być badane.

-Pytanie może być na początku szerokie, powstające z prostej ciekawości, co do gatunku, czy poszczególnych kategorii zachowania, takich jak: „jakie są zwyczaje godowe tego gatunku?”

-na początku może być możliwe postawienie bardziej szczegółowego pytania opartego na dotychczasowej wiedzy i teorii, takie jak: „czy duże samce tego gatunku zdobywają więcej partnerek płciowych niż małe?”

-problemy badawcze mają tendencję do zawężania się i stawania się coraz bardziej specyficznymi w miarę głębszego odkrywania danego tematu.

-Na wybór pytania (lub pytań) może mieć wpływ wiele czynników, włączając w to dotychczasową wiedzę eksperymentatora, zainteresowania i obserwacje poczynione w czasie badań.

1. Zrobienie obserwacji wstępnych i sformułowanie hipotez.

-Formułowanie hipotez to proces twórczy wymagający wyobraźni i wiedzy na temat zaangażowanych w nie kategorii. W niektórych przypadkach potrzebna jest znacząca ilość informacji opisowych, podczas gdy inne problemy wydają się być łatwiejsze, jeśli chodzi o postawienie specyficznych pytań w pierwszej fazie badań.

-im więcej konkurencyjnych hipotez do sformułowania, tym lepiej.

-Kłopot z jedną hipotezą polega na tym, że może być trudna do odrzucenia.

-Okres obserwacji wstępnych ma często znaczenie dla sformułowania ciekawych hipotez i powinien być postrzegany jako kluczowa część badań.

-Przeskoczenie od razu do zbierania twardych danych nie zawsze jest najlepszym sposobem postępowania.

1. Poczynienie przewidywań z hipotez.

-Jasna hipoteza powinna w procesie logicznego rozumowania pozwolić na powstanie jednego lub więcej przewidywań, które mogą być empirycznie testowane.

-Im bardziej specyficzne przewidywanie tym łatwiej rozróżnić empirycznie pomiędzy konkurującymi hipotezami i zredukować liczbę możliwych sposobów, w jaki wyniki mogą być wyjaśnione.

1. Zidentyfikowanie, które zmienne behawioralne mają być zmierzone w celu testowania przewidywań.

-Forma badań i zmienne mierzone powinny być wybrane tak, aby zapewnić najlepszy test przewidywań i pozwolić na odrzucenie hipotezy.

1. Wybór odpowiedniej metody zapisywania dla mierzonych zmiennych behawioralnych.

-Żaden obserwator nie może zapisywać zachowania bez wybrania pewnych cech charakterystycznych wydarzeń ciągu wydarzeń a ignorowania innych.

-Taka selekcja niezmiennie odzwierciedla interesy obserwatora, jego koncepcje wstępne i hipotezy.

- nie jest możliwe zapisywanie wszystkiego, co się dzieje,

-Wybór aspektów do mierzenia i sposobu, w jaki się to robi powinien odzwierciedlać postawione pytania.

-Wykonanie przejścia od myślenia o problemie i sformułowania hipotez, do testowania ich empirycznie jest postrzegane przez wiele osób jako najtrudniejsza część badań.

1. Zebranie odpowiedniej ilości danych.

-Należy zaprzestać zbierania danych, kiedy jest ich wystarczająco dużo, aby udzielić odpowiedzi na pytania. Zaczynając zbierać dane wiele osób ma trudności z zaprzestaniem.

1. Zaangażowanie odpowiednich narzędzi statystycznych zarówno dla przedstawienia i eksplorowania danych, jak i dla testowania hipotez.

-Należy używać potwierdzających analiz do testowania hipotez, rozróżniać pomiędzy testowaniem istniejących hipotez a generowaniem nowych.

Nie należy wyciągać więcej konkluzji niż sugerują dane, ale próbować formułować listę pytań i pomysłów sugerujących, które dane mogą stanowić podstawę przyszłych

Plan eksperymentu

KONTROLA

Celem jest stwierdzenie czy zmiana jednego z czynników powoduje konkretny wynik. Celem najprostszego eksperymentu jest po prostu zmiana jednego z warunków (zmienna niezależna) i zmierzenie efektów za pomocą jednego lub więcej pomiarów (zmienne zależne), podczas gdy inne warunki pozostają stałe. W bardziej zaawansowanych eksperymentach dwa, lub więcej warunków może zmieniać się jednocześnie a wiele zmiennych zależnych może być mierzonych. Efekt zmiany warunków (tak zwany zabieg) jest mierzony dla jednej grupy zwierząt badawczych (grupa eksperymentalna lub zabiegowa) i porównywany z wynikiem dla grupy kontrolnej, które nie są poddane manipulacji eksperymentalnej, ale we wszystkich innych aspektach traktowane są tak samo.

EFEKT OBSERWATORA

-Obserwator rzadko kiedy jest niewidoczny, a przez to może mieć głęboki wpływ na przedmiot badań, zarówno w terenie jak i w badaniach laboratoryjnych.

- osobniki, które nigdy nie reagują gwałtownie na obecność obserwatora ani nie wydają się uciekać, mogą mimo wszystko modyfikować swoje zachowanie w subtelny sposób.

-Głębokie przekonanie, że obecność obserwatora nie ma wpływu na obiekt badań, może okazać się pomyłką.

-W badaniach terenowych zakłócenia mogą zostać zredukowane przez użycie maskujących obserwatora kryjówek i zasłon. Jeśli obserwator nie może zbliżyć się do kryjówki bez zauważenia przez badane osobniki, pewnym rozwiązaniem może być umieszczenie obserwatora w środku a następnie ostentacyjne odejście, choć niektóre zwierzęta nie dają się nabrać na taki podstęp.

-Oczywiście ograniczenie obserwatora do kryjówki, nawet ruchomej, takiej jak pojazd może oznaczać, że pewne ciekawe aspekty zachowania zwierzęcia zostaną przeoczone.

-W konsekwencji w wielu badaniach obserwator spędza długie okresy czasu po prostu przyzwyczajając zwierzę do własnej obecności..

- Nawet, jeśli przedmiot badań jest przyzwyczajony do obserwatora, nie muszą być przyzwyczajone jego ofiary lub drapieżniki.

-W laboratorium może być zamontowany ekran z półprzejrzystego szkła, lub muślinowa zasłona oddzielająca obserwatora od przedmiotu badań. Taka technika dla zamaskowania obserwatora polega na znacznie jaśniejszym oświetleniu po stronie przedmiotu badań.

-Inną metodą jest zamontowanie luster pod kątem, znajdujących się nad obserwowanym zwierzęciem, pod warunkiem, że zwierzę nie patrzy w górę i jest obserwowane z miejsca gdzie bezpośredni kontakt wzrokowy nie jest możliwy. Oczywiście, nawet jeśli obserwator jest dla zwierzęcia niewidoczny, może wciąż być słyszalny, lub wyczuwany zmysłem węchu.

-Trzecią możliwością rozwiązującą problem jest używanie kamery video i obserwowanie zwierzęcia na ekranie. Zdolność uchwycenia szczegółów jest rzadko tak doskonała jak w czasie bezpośrednich obserwacji, ale ta metoda ma również tę zaletę, że trwałe nagrania mogą być przechowywane na taśmie video.

-W badaniach laboratoryjnych zwykle dobrą metodą jest badanie zwierząt w klatkach, w których zwykle są trzymane. Transport zwierzęcia do obcego środowiska w celu obserwacji często znacząco zaburza jego normalne zachowanie. Jeśli testowanie, czy obserwacja nie jest możliwa w ich własnych klatkach, należy upewnić się, że zwierzę jest dobrze przyzwyczajone do sytuacji, zanim dane zaczną być zbierane.

-Psychologowie i socjologowie od wielu dekad wiedzieli, że zmiany w zachowaniu przedmiotów ich badań, często wynikają nie z powodu eksperymentalnej manipulacji, ale po prostu z uwagi, jaką poświęca im eksperymentator. W psychologii i socjologii takie zjawisko nosi nazwę efektu Hawthorne’a

POWTÓRZENIE (replikacja)

Kiedy fakty empiryczne wpłyną znacząco na daną teorię, zwykłym postępowaniem jest replikacja badań.

Powtórzenie może być wykonane na dwóch poziomach:

- Po pierwsze, można zduplikować poszczególne eksperymenty dokładnie, używając tych samych gatunków oraz precyzyjnie tych samych pomiarów, procedur i warunków, w celu sprawdzenia czy dane oryginalne były prawidłowe. Jest to nazywane replikacją dokładną. Jedynym problemem jest fakt, że nie ma dwóch prób identycznych osobników, nawet ta sama grupa badana w tych samych warunkach może się różnić pod względem doświadczenia. Co więcej, różne osobniki i różne szczepy tego samego gatunku, mogą znacząco różnić się co do zachowania. Tak więc, dokładna replikacja w naprawdę identycznych warunkach rzadko kiedy jest wykonalna.

-Drugim podejściem do replikacji, jest replikacja twórcza, dająca podobne wyniki, które mają za zadanie potwierdzić wyniki początkowych badań, ale używając innych procedur pomiarowych, może też innych pomiarów, warunków eksperymentalnych, lub nawet czasem innych gatunków. W innych słowach, nie jest podejmowany wysiłek, aby zduplikować badania oryginalne w kategoriach procedur eksperymentalnych, zamiast tego, nacisk jest położony na konkluzje, które można potwierdzić empirycznie. Wyniki każdych badań naukowych muszą być zawsze przedstawione z całkowitą uczciwością.

EFEKT KOLEJNOŚCI

Powtarzane zabiegi lub testowanie tego samego obiektu badawczego może mieć wpływ na jego zachowanie. Na przykład 3-dniowe kurczęta odruchowo unikają obcego, poruszającego się obiektu. Za pomocą sukcesywnych prezentacji, jakkolwiek czas spędzony na unikaniu obiektu na początku wydłuża się, a następnie skraca, aż do czasu, kiedy obiekt jest ignorowany, lub nawet zwierzęta podążają za nim. Wiele procesów takich jak: pobudzenie, uwrażliwienie, warunkowanie, zmęczenie i habituacja (przyzwyczajenie) mogą przyczynić się i wzajemnie na siebie oddziaływać, tak, że zmiany w odpowiedzi przedmiotu badań w czasie nie są proste do interpretacji. Takie zmiany mogą być interesujące same w sobie. Jeśli jednak są ignorowane, mogą znaczyć, że ewidentnie identyczne warunki eksperymentalne nie przyniosły takiego samego skutku na obiekt badań, tak więc wykonane w pewnej kolejności pomiary są nieporównywalne. Ważną rzeczą do zapamiętania jest fakt, że raz przetestowany osobnik staje się w pewien sposób innym osobnikiem.

Efekt kolejności może być czasem zrównoważony pomiędzy grupami. Pewne osobniki poddane zostają jednej kolejności prezentacji, podczas gdy inne kolejności odwrotnej, tak, że każdy możliwy porządek jest użyty. Alternatywną opcją jest wyznaczenie porządku losowego zabiegów. Takie środki są możliwe w testach z różnymi osobnikami. Jednakże ewidentnie nie mogą być użyte, kiedy porządek wynika z efektu kontynuowania doświadczenia na obiekt badań, w standardowych warunkach, tak jak w przypadku kurczęcia unikającego nowego obiektu. Problem kolejności jest najbardziej dokuczliwy w przypadku badania zmian rozwojowych, które często wymagają mierzenia zachowania tego samego osobnika wiele razy, w miarę jego dorastania.

PROBLEM ŁĄCZENIA DANYCH

-Powszechnym błędem w badaniach behawioralnych jest traktowanie powtarzanych pomiarów na tym samym osobniku jakby były one niezależne.

-Kluczowym problemem jest, że uzyskanie dodatkowych danych od tego samego osobnika nie zastępuje wzrostu liczby osobników w badaniach.

-powtarzane pomiary na tym samym osobniku powinny zostać uśrednione, aby dać pojedynczy punkt do analizy, a liczebność próby powinna być równa liczbie osobników, nie liczbie pomiarów.

Metody zapisywania

Metody pobierania prób: ad libitum, metoda centralna, skanowania i obserwacji zachowania