1.-

2.-

3. w książce

4.-

5.-

6. w książce

7.
Podstawy typologii form literackich.

(w książce)

Ile jest rodzajów literackich?

Podział na rodzaje literackie jest podziałem pierwotnym i dalej dzieli się na gatunki literackie.

Wyróżnia się trzy główne rodzaje literackie:

• dramat - wypowiedź w postaci dialogów postaci + didaskalia czyli tekst poboczny

• epika - wypowiedź w postaci opowieści narracyjnej

• liryka - wypowiedź osobista, w której główną rolę odgrywa wywołanie nastroju

PODZIAŁ NA RODZAJE LITERACKIE

-Rodzaj literacki definiujemy jako zbiór reguł dotyczących budowy dzieła literackiego, stosowanie których odróżnia je od innych dzieł literackich, respektujących reguły odmienne. Zatem termin "rodzaj literacki" może mieć jeszcze inne znaczenie: dzieła, klasa dzieł literackich zbudowana w zgodzie z określonymi regułami rodzajowymi. O przynależności do jednego z trzech rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu, orzekamy na podstawie przede wszystkim jakości podmiotu literackiego, ujawniającej się w jego stosunku do świata przedstawionego. Teksty, w których świat przedstawiony stanowi pretekst do wyrażenia przeżyć i odczuć podmiotu mówiącego, nazywamy l i ryk ą. Świat przedstawiony w utworach lirycznych traci autonomię, ponieważ podmiot organizuje go nie na zasadzie obiektywnie istniejących stosunków czasowo-przestrzennych i logicznych, lecz z uwzględnieniem potrzeby ekspresji własnych subiektywnych doznań i przeżyć. Owe przeżycia i doznania stanowią rzeczywistą treść utworu lirycznego, co sprawia, że podmiot liryczny ma najbardziej wyrazistą pozycję w strukturze utworu.

-Inaczej jest w takich utworach, gdzie podmiot literacki zajęty jest wyłącznie relacjonowaniem zdarzeń zachodzących w świecie przedstawionym w takim przebiegu, jaki zgodny jest z naszym doświadczeniem, a więc respektuje następstwa czasowe, przyczynowe i przestrzenne, zatem wyznacza związki logiczne między elementami świata przedstawionego. Nawet jeśli podmiot taki należy do tego świata, zachowuje on pewien dystans wobec niego i stara się być obiektywnym w relacji, co często oznacza tylko tyle, że przyjąwszy raz pewną postawę, pewien punkt widzenia, nie zmienia go w trakcie czynności narracyjnych. Taki stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego konstytuuje epikę, a taki podmiot literacki nazywamy narratorem.

-W utworach należących do liryki i epiki spotykamy się zatem z taką sytuacją, że - jakkolwiek w różny sposób i w niejednakim stopniu - świat przedstawiony kreowany jest w aktach mówienia, opowiadania i jako taki świat ten zawsze nosi piętno podmiotu literackiego, jako sposobu patrzenia i relacjonowania, a sam podmiot dokumentuje swoje istnienie mówieniem.

-Istnieją jednak takie typy tekstów literackich - rodzaj zwany dramatem - w których sposoby manifestowania czy tylko ujawniania się podmiotu literackiego świadczą o maksymalnej redukcji jego funkcji, w każdym razie nie występuje on w takich postaciach, jakie znamy z liryki i epiki. Skrajne ujęcia genologiczne polegają na stwierdzeniu, że w dramacie podmiot literacki nie występuje, ale nie jest to zgodne ze stanem faktycznym. Jest prawdą, że może on się nie zdradzać żadną kategorią gramatyczną tekstu, niemniej istnieje on również w dramacie. To właśnie podmiot literacki wypowiada teksty poboczne, czyli tak zwane didaskalia, odnoszące się do organizacji przestrzeni scenicznej, wyglądu i zachowania postaci, ale nawet jeśli w tekście utworu dramatycznego nie ma tego rodzaju didaskaliów, to i tak nie ma podstaw do stwierdzenia, że podmiot literacki nie występuje. W takich razach jego funkcja ogranicza się do wyznaczania kolejności wygłaszanych kwestii. Prawdą jest, że podmiot literacki zachowuje w utworze dramatycznym największą dyskrecję i ogranicza obecność wyłącznie do funkcji komunikacyjnie niezbędnych, niemniej istnieje, bo literatura jest nie do pomyślenia bez podmiotu literackiego.

-Kryterium jakości podmiotu literackiego wydaje się być wystarczająco precyzyjne i zasadne w próbie klasyfikacji rodzajowej tekstów literackich. Stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego nie tylko wyraziście różnicuje teksty, ale ponadto decyduje o tym, jak świat przedstawiony jest zbudowany, jakie rządzą w nim prawidłowości, a także o właściwych porządkach językowo-stylistycznych. Specyfika kompozycyjna rodzaju literackiego i jego najogólniejszy - naturalnie - kształt językowy muszą być traktowane jako cechy zdeterminowane przez jakość relacji: podmiot literacki - świat przedstawiony.

-W zakresie kompozycji dzieła literackiego, czyli układu elementów świata przedstawionego, obserwujemy wyraziste zróżnicowanie w zależności od rodzaju literackiego. W liryce elementem dominującym jest podmiot 1iryczny, którego przeżycia i stan uczuciowy tłumaczą porządek świata przedstawionego. W utworach tego rodzaju występuje tylko jedna płaszczyzna czasowa, mianowicie czas lirycznego wyznania podmiotu.

-W epice świat przedstawiony sytuowany jest poza doznaniem narratora, świat ten jest przedmiotem narracji i uzyskuje niejako status autonomiczny. Czynnikiem dominującym jest narracja i fabuła. Relacja narratora dotyczy zatem tego wszystkiego, co się w świecie przedstawionym dzieje, a ponieważ relacja może przedstawić tylko "historie skończone", coś, co się dokonało, stało, spełniło, przeto epika ma dwie płaszczyzny czasowe: czas akcji i czas narracji.

-W utworach reprezentujących rodzaj dramatyczny świat przedstawiony jest funkcją działań postaci literackich, zatem jego dominantą jest układ zdarzeń, czyli akcja, która rozgrywa się na jakiejś jednolitej płaszczyźnie czasowej. Ponieważ - jak powiedziano wyżej - podmiot literacki ogranicza w dramacie swój udział do czynności porządkujących kolejność pojawiania się osób i kolejność ich wypowiedzi, nie występuje zatem inny czas, jak tylko czas dziania się, czas akcji.

*

-W liryce, której utwory konstytuuje w zasadzie sytuacja wyznania podmiotu lirycznego, dominuje kategoria czasu teraźniejszego, duże nasycenie utworów metaforami, które bez względu na typ liryki zawsze są liczniejsze niż w pozostałych rodzajach. Zindywidualizowany stosunek do świata przedstawionego, jego subiektywne, podmiotowe przeżycie może znaleźć swój właściwy wyraz językowy właśnie w metaforze i pozostałych tropach stylistycznych. W zasadzie kształt językowo-stylistyczny utworów lirycznych nie zmienia się w zależności od typu liryki, to znaczy, kiedy zamiast wyznania lirycznego pojawia się apel bądź kiedy pojawia się tak zwany podmiot zbiorowy, czyli kiedy zamiast "ja", mówi się w utworze "my", lub kiedy zamiast monologu w pierwszej osobie pojawia się narracja liryczna prowadzona w osobie trzeciej. Rozmaite postaci językowej nad organizacji tekstu stanowią istotny stylistyczny wyróżnik tekstów przynależnych do gatunków lirycznych.

-W strukturze epickiej - jak już wiemy - czynnikiem zasadniczym jest opowiadanie o tym, co się już skończyło dziać, co już było, zatem dominuje czas przeszły i trzecia osoba czasownika jako kategorie najwłaściwsze. Zdystansowanie się uczuciowe i czasowe narratora wobec zaszłości w świecie przedstawionym decyduje o precyzji i dyscyplinie narracji, a w każdym razie wymaga takiej konstrukcji językowej, która to gwarantuje. O ile w liryce podstawową formą wypowiedzi jest monolog, to w utworach epickich pojawiają się opis, opowiadanie oraz zasadniczo nieobecne w utworach lirycznych przywołania wypowiedzi bohaterów, przy czym przywołania te mogą mieć charakter dosłowny - mowa niezależna; mogą być wkomponowane w wypowiedź narratora – mowa zależna, i mogą mieć charakter mieszany - mowa pozornie zależna.

-Na jakość środków językowo-stylistycznych utworu epickiego nie ma zasadniczego wpływu to, czy narrator należy do świata przedstawionego, czy nie należy,. ponieważ o kształcie językowym decyduje sytuacja narracyjna i przedmiot opowiadania, wobec którego narrator zachowuje pozycję "na zewnątrz", dzięki czemu świat przedstawiony ma charakter autonomiczny.

-W utworze dramatycznym, który odznacza się pełną dyskrecją podmiotu literackiego, występuje sytuacja rozmowy, świat przedstawiony nie jest funkcją monologu czy narracji, lecz funkcją zachowań postaci i wypowiadanych przez nie kwestii, zatem tekst dramatu realizuje się w postaci dialogowej tekstu, a więc przy zawieszonej autonomii, a często i sensowności wypowiedzi pojedynczych. Poszczególne kwestie nabierają sensu dopiero w kontekście repliki. Naturalnie, pojawia się stosunkowo często również monolog, który w sposób konwencjonalny ma wyrazić myśl i zamierzenia bohatera, nie adresowane do żadnej innej postaci utworu, i ujawniać stosunek bohatera do tego, co dzieje się w świecie przedstawionym, a często mający wpływ na to, co dopiero będzie się dziać. Dialog jako podstawowa forma tekstu dramatycznego w naturalny sposób eliminuje takie konstrukcje językowo-stylistyczne, jak opis, opowiadanie, które mogą pojawić się niemal wyłącznie jako składniki wypowiedzi postaci utworu, nie dotyczą jednak sytuacji bezpośrednio kreowanej przez uczestnictwo i dialog bohaterów. Opis i opowiadanie, które same określają przydatność form i kategorii językowych, nie uczestniczą w kreacji świata przedstawionego utworu dramatycznego - przyznane im jest szczątkowo miejsce w didaskaliach.

-Jak się wydaje, specyfikę językowo-stylistyczną rodzaju literackiego łatwiej określać jest przez wskazanie na nieobecność pewnych cech i konstrukcji językowych niż przez wskazanie form używanych

-Rozważania nad rodzajami literackimi, ich specyfiką i zasadnością rozróżniania pomiędzy nimi muszą dotknąć jeszcze co najmniej dwu zagadnień dotyczących ich natury. Przede wszystkim przyjmuje się, że rodzaj literacki jest kategorią uniwersalną, ponad historyczną, co oznacza, że na całej przestrzeni refleksji teoretycznoliterackiej i w odniesieniu do całości dorobku literatury kryteria przynależności do rodzaju mają charakter niezmienny; po drugie, utwory literackie, które by w sposób konsekwentny realizowały założenia i honorowały warunki przynależności rodzajowej, są rzadkością. Regułą literatury jest mieszanie cech rodzajowych, współwystępowanie w jednym tekście literackim cech· właściwych wszystkim trzem rodzajom, przy czym nie zawsze jest tak i nie zawsze tak być musi, że jedne cechy dominują, a pozostałe występują okazjonalnie, często owe cechy rodzajowe są wymieszane tak dokładnie, że nie sposób ustalić, czy utwór należy do tego czy innego rodzaju. Najwięcej takich utworów o nieokreślonej przynależności rodzajowej sytuuje się na granicy liryki i epiki; forma dramatyczna jako najbardziej - dzięki dialogowi - sformalizowana zachowuje wyraźną przewagę właściwych jej· cech rodzajowych. Zjawisko mieszania cech rodzajowych nazywamy synkretyzmem rodzajowym i jest ono efektem zmiany stosunku podmiotu literackiego do świata przedstawionego, czyli jego jakby wewnętrznych przeobrażeń, wskutek czego znika jednorodność zasad konstrukcyjnych utworu i dochodzi do jego silnego zróżnicowania stylistycznego.

8.-

9.-

10.-

11.-

12. Komizm i jego formy w utworze literackim.

- właściwość charakterystyczna dla pewnych konfiguracji zjawisk spotykanych w życiu lub przedstawianych przez sztukę, wywołująca u obserwatora, mogącego być równocześnie uczestnikiem lub sprawcą takich konfiguracji, reakcję w postaci śmiechu i wesołości wykluczającą zarazem silne emocje negatywne, jak np. trwogę, odrazę, rozpacz czy litość.

Badacze k., od Arystotelesa począwszy, wskazywali na szereg okoliczności – zarówno obiektywnych (właściwych komicznemu zjawisku), jak i subiektywnych (określających nastawienia odbiorcze) – które motywują wystąpienie przeżycia k. Najważniejsze z tych motywacji to:

1.odczucie wyższości, przewagi i bezpieczeństwa obserwatora dystansującego się wobec komicznego obiektu (Arystoteles, T. Hobbes, A. Bain, W. Witwicki), wzrastające zwłaszcza wówczas, gdy komicznej degradacji podlegają wartości zachowujące dotąd przywileje wielkości, supremacji lub nietykalności;

1.zaskoczenie odbiorcy i przemiana jego postawy wskutek kontrastu między początkowymi nastawieniami i oczekiwaniami (często celowo reżyserowanymi) a ostatecznym rozwiązaniem komicznej sytuacji (I. Kant, J. P. Richter, J. Volkelt), co rozładowuje napięcie i poprzez śmiech wyzwala nadwyżkę nagromadzonej energii (H. Spencer, T. Lipps);

2.ujawnienie jakiejś oczywistej niecelowości, niedorzeczności, absurdu czy anomalii (K. Gross, J. S. Bystroń);

3.przypadki dominacji rozmaitych form automatyzmu i mechaniczności nad wiecznie zmiennym, przeciwnym schematyzacji nurtem życia i duchowego rozwoju (H. Bergson);

4.sprzeczność między prawdą a pozorem, między istotą zjawiska a jego zmysłowym i momentalnym objawieniem, między celem a mającymi do niego prowadzić działaniami (G. W. F. Hegel, F. Vischer, A. Schopenhauer, J. Kleiner).

Komizm objawia się wyłącznie w sferze zjawisk humanistycznych, zjawiska natury obejmując w tym jedynie zakresie, w jakim uczestniczą one w działaniach ludzkich, lub też są interpretowane przez analogię do świata ludzkiego. Niektórzy badacze ograniczają sferę k. tylko do dziedziny sztuki, zachowując dla życiowych objawień k. nazwę śmieszności.

Przeżycie komizmu jest jednym z rodzajów przeżycia estetycznego, z tej racji k. zaliczany bywa do kategorii estetycznych. Funkcje k. nie wyczerpują się jednak w oddziaływaniu estetycznym i bezinteresownie zabawowym, spełnia on bowiem także rozmaite zadania z zakresu pedagogiki społecznej, służąc np. kształtowaniu opinii na temat pewnych zjawisk, ośmieszając je i likwidując otaczający je strach, wstyd lub szacunek. Stąd duży udział pierwiastka komicznego w dydaktycznej lit., w utworach satyrycznych (satyra, pamflet, paszkwil) i parodystycznych (parodia). Gatunkami lit. będącymi domeną k. są przede wszystkim komedia, farsa, burleska, trawestacja. Do rozmaitych postaci k. zalicza się m.in. (dość niekonsekwentnie): żart, dowcip, humor oraz tzw. czarny humor, groteskę, ironię, karykaturę, pure nonsense, przeciwstawiając je k. sytuacyjnemu jako najprostszej, aintelektualnej i bezrefleksyjnej formie k., polegającej przede wszystkim na spiętrzeniu niefortunnych a niezwykłych przypadków i zachowań komicznego bohatera. Komizm sytuacyjny wykorzystywany bywa często w rozrywkowych komediach intrygi, stanowi także fundament gagów filmowych.

Wyróżnia się 2 podstawowe formy komizmu:

1) elementarny, wywołujący wesołość komizm sytuacyjny, np. komizm farsy;

2) złożony, odwołujący się do refleksji, ważny jako instrument krytyki wobec wartości i autorytetów (np. satyra, humor, ironia, groteska).