Psychologia różnic indywidualnych i osobowości.

" Jednostka przeciętna jest w istocie fikcją stworzoną przez człowieka " - Robert C. Tyron.

- Ta sama osoba w różnych sytuacjach zachowuje się podobnie, w sposób przewidywalny.

- Różni ludzie w tej samej sytuacji reagują i zachowują się odmiennie.

Różnice indywidualne - jednostki ( ludzie i zwierzęta ) należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych.

Przedmiotem psychologii różnic indywidualnych są te spośród nich, które charakteryzują się względną stałością:

- Osobowość ( w tym temperament ).

- Inteligencja i inne zdolności.

- Style funkcjonowania.

Osobowość.

- Suma charakterystycznych dla danej jednostki sposobów reagowania na innych ludzi, obiekty, sytuacje oraz sposobów wchodzenia

z nimi w interakcje.

- Formalne definicje różnią się w zależność od nastawienia teoretycznego i stosowanych narzędzi empirycznych.

Pomiar osobowości.

- Wywiad ( ustrukturalizowany, pytania dotyczące konkretnych zachowań i przekonań ).

- Obserwacja ( za pomocą " sędziów niezależnych " ).

- Inwentarze, kwestionariusze, skale ( odpowiedni zestaw stwierdzeń lub pytań ).

Testy projekcyjne.

Oparte na zjawisku projekcji ( przenoszenia przez osobę badaną na materiał zewnętrzny własnych stanów emocjonalnych, potrzeb, lęków, dążeń, motywów i innych przeżyć ). Diagnozują nieświadome konflikty, utajone potrzeby, pragnienia, uczucia. Zadaniem osoby badanej jest interpretacja bodźca niejednoznacznego np. Test Apercepcji Tematycznej TAT.

Test TAT, CAT - opracowany przez Murraya.

- Materiałem stymulującym są plansze ( 20 lub 10 ) z biało-czarnymi rysunkami ludzi w nie dość jasno sprecyzowanych sytuacjach.

- Badany ma za zadanie ułożenie historyjki do każdego obrazka.

Początki psychologii różnic indywidualnych.

- Typologia Hipokratesa-Galena.

( sangwinik, flegmatyk, choleryk, melancholik ).

Inne teorie konstytucjonalne ( związek cech anatomicznych, fizjologicznych, organicznych jednostki z cechami psychicznymi i zachowaniem ).

Teoria Kretschmera ( 1921 ).

Typ temperamentu wiąże się ściśle z budową ciała ( pyknik - cyklotymik, towarzyski, otwarty, łatwo popada w skrajność, skłonny do choroby maniakalno-depresyjnej; astenik - typ leptosomatyczny; schizotymik - zamknięty, oschły, drażliwy; typ atletyczny - spokojny, mało wrażliwy, sumienny, drobiazgowy ).

Teoria Sheldona ( 1942 ).

3 podstawowe komponenty budowy ciała:

- Endomorfia ( silne rozwinięte narządy wewnętrzne ), wiscerotonik towarzyski, sybaryta.

- Mezomorfia ( dobrze rozwinięte mięśnie ) - somatotonik energiczny, aktywny.

- Ektomorfia ( dobrze rozwinięty układ nerwowy ) - cerebrotonik intelektualista, nieśmiały.

Osobowość - podejścia teoretyczne.

- Teorie cech.

- Teorie psychoanalityczne i psychodynamiczne.

- Teorie poznawcze.

- Teorie uczenia się społecznego.

- Humanistyczne koncepcje osobowości.

Teorie cech.

- Osobowość jako zespół cech pod względem których osobniki różnią się między sobą.

- Cecha, względnie stała charakterystyczna dla jednostki tendencja do określonych zachowań. Stanowi continuum ( lęk - brak lęku ).

- Teorie cech, teoriami wyłącznie opisowymi.

- Podstawowe narzędzie - analiza czynnikowa -> inwentarze osobowości.

- Teorie idiograficzne - zakładają, że każdy człowiek charakteryzuje się niepowtarzalnym zestawem cech ( G. Allport ).

- Teorie nomotetyczne ( uniwersalne ) - przyjmują, że wszyscy ludzie mają takie same cechy, różniąc się między sobą jedynie ich nasileniem ( R. Cattel, H. Eyesenck, Mc Crae ).

Cechy nomotetyczne ( uniwersalne ) i idiograficzne ( specyficzne ) mogą być:

- Dominujące ( wpływa na całe zachowanie raczej rzadkie, np. osobowość autorytarna czy makiaweliczna ).

- Centralne ( ujawniają się najczęściej np. towarzyskość, pewność siebie ).

- Wtórne ( czasem przejawiają się w zachowaniu, mało istotne dla opisu osobowości ).

Teoria osobowości Allporta ( 1897-1967 ).

- Traktuje osobowość jednostki jako niepowtarzalną strukturę cech specyficzną dla niej ( predyspozycja ), o właściwościach motywacyjnych ( podejście idiograficzne ).

- Cechę aktywizuje określona sytuacja, choć osoba posiadająca daną predyspozycję może poszukiwać sytuacji, w której cecha przejawi się ( osoba towarzyska poszukuje towarzystwa ), zatem cecha ma wartość motywacyjną.

Czynnikowa struktura osobowości Cattela ( 1950 ) - typowa teoria opisowa.

Osobowość - konstrukt psychologiczny pozwalający przewidzieć jak dana osoba zachowa się w określonej sytuacji. Cecha stanowi o strukturze psychicznej osobowości.

Podstawowe kategorie cech ( najbardziej stałe elementy osobowości ).

- Zdolnościowe ( poznawcze ) - np. inteligencja.

- Temperamentalne - tempo i ogólny styl w jakim osoba wykonuje dowolne czynności, również reaktywność emocjonalna.

- Dynamiczne - opisują motywacyjny aspekt zachowań i rodzaje celów istotnych dla jednostki.

Czynnikowa struktura osobowości Cattela ( 1950 ).

- Cechy obserwowalne ( powierzchowne ) - reprezentują zewnętrzne zmienne i nie muszą mieć wspólnej przyczyny.

- Cechy źródłowe - reprezentują zmienne podstawowe z których zbudowana jest osobowość. Mają wspólną przyczynę determinującą związki m. zachowaniami, co stanowi o ich spójności. Mogą mieć biologiczne lub społeczne podłoże, istnieją u każdego.

Podejście nomotetyczne.

Osobowość – konstrukt psychologiczny pozwalający przewidzieć jak dana osoba zachowa się w określonej sytuacji. Cecha stanowi o strukturze psychicznej osobowości.

Podstawowe kategorie cech.

( Najbardziej stałe elementy osobowości ).

- Zdolnościowe ( poznawcze ), np. inteligencja.

- Temperamentalne, tempo i ogólny styl w jakim osoba wykonuje dowolne czynności, również reaktywność emocjonalna.

- Dynamiczne, opisują motywacyjny aspekt zachowań i rodzaje celów istotnych dla jednostki.

- Narzędzie identyfikacji cech źródłowych – analiza czynnikowa.

- Dane wyjściowe – obserwowalne zachowania ( cechy powierzchniowe ) z listy cech Allporta ( zredukowanej w wyniku analizy empirycznej i teoretycznej z 4000 do 35 dwubiegunowych przymiotników ).

- Założenie – jeśli czynniki ( cechy ) rzeczywiście odzwierciedlają strukturę osobowości ujawniają się na podstawie danych z rożnych źródeł ( L – life data, Q – questionnaire, T – test ).

Dane L – obserwacje zachowania w codziennych sytuacjach życiowych, dokumentacja aktywności, np. szkolnej, harcerskiej.

Dane Q – samoopis.

Dane T – wynikające ze specjalnie zaaranżowanych eksperymentów, najbardziej obiektywne.

Trójczynnikowa teoria osobowości PEN ( Eysenck & Eysenck, 1985 ).

Osobowość = temperament.

Na strukturę osobowości składają się trzy wymiary:

- Psychotyczność ( P ).

- Ekstrawersja ( E ).

- Neurotyczność ( N ).

Ekstrawersja / introwersja.

Zależy od poziomu aktywności pętli korowo-siatkowej ( potwierdzone badaniami EEG ). Poziom aktywności ekstrawertyków niższy niż introwertyków, stąd większe zapotrzebowanie na stymulację, poszukiwanie nowych doznań, a zatem otwartość, towarzyskość, asertywność.

Neurotyczność / równowaga emocjonalna.

Zależy od poziomu reaktywności współczulnego układu nerwowego. Wyższa reaktywność i neurotyków, stąd pobudliwość, wysoki poziom lęku, napięcie.

Psychotyczność.

Przestępczość. Empatia.

Psychopatia. Altruizm.

Schizofrenia. Skłonności prospołeczne.

Psychotyczność.

Wiąże się z zakłóceniem koordynacji między strukturami korowymi a układem autonomicznym, co może być wynikiem osłabienia regulacji procesów pobudzenia i hamowania. Stąd impulsywność, skłonność do agresji.

Podstawowe wymiary osobowości PEN, a zwłaszcza EN są kulturowo uniwersalne, co potwierdzają badania kwestionariuszem EPQ-R opracowanym przez Eysencka ( 1985 ) i zaadoptowanym w wielu krajach. W Polsce ( 1995 ) jako Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości Eysencka.

Pięcioczynnikowy Model Osobowości PMO ( ‘ Wielka piątka ‘ ).

R. Mc Crae & P.T. Costa ( 1987 ).

- Otwartość ( Openess ).

- Sumienność. ( Conscientiousness ).

- Ekstrawersja. ( Extraversion ).

- Ugodowość. ( Agreeableness ).

- Neurotyczność. ( Neuroticism ).

Osobowość.

Neurotyczność. Ekstrawersja.

- Lęk. - Towarzyskość.

- Agresywna wrogość. - Serdeczność.

- Depresja. - Asertywność.

- Impulsywność. - Aktywność.

- Nadwrażliwość. - Poszukiwanie doznań.

- Nieśmiałość. - Emocjonalność.

- Pozytywna.

Otwartość na doświadczenie Ugodowość. Sumienność.

- Wyobraźnia. - Zaufanie. - Kompetencje.

- Estetyka. - Prostolinijność. - Skłonność do porządku.

- Uczucia. - Altruizm. - Dążenie do osiągnięć.

- Działanie. - Ustępliwość. - Samodyscyplina.

- Idee. - Skromność. - Rozwaga.

- Wartości. - Skłonność do rozczulania się.

Czy ‘ wielka piątka ‘ stanowi rzeczywiście podstawowe wymiary osobowości?

- Czynniki NEOAC można rzetelnie zidentyfikować niezależnie od metody, płci, wieku osób badanych.

- W badaniach podłużnych wykazują dużą stałość.

- W badaniach międzykulturowych wykazują pełną uniwersalność.

- Dość wysoki stopień odziedziczalności ( 30-40 % ).

- Są dobrym predyktorem powodzenia zawodowego, odporności na stres, ryzyka zaburzeń w zachowaniu.

Krytyka wobec koncepcji PMO i innych teorii cech.

- Leksykalne podejście do opisu osobowości nie obejmuje dynamicznych relacji jednostki ze środowiskiem.

- Obciążone wszystkimi wadami analizy czynnikowej ( np. arbitralny dobór czynników wyjściowych ).

- Badania prowadzone w ramach PMO są czysto korelacyjne i nie wykraczają poza opis.