CELE KSZTAŁCENIA

Pojęcie celów kształcenia.
Cele kształcenia - kierunkowskazy, świadomie założone skutki, które chcemy osiągnąć w procesie kształcenia; działania, które mają doprowadzić do danego stanu rzeczy.

Znaczenie celów kształcenia w procesie edukacyjnym.
- stanowią podstawowy czynnik wyznaczający rozwiązania innych elementów procesu kształcenia. Są wyznacznikiem doboru i układu treści kształcenia, podstawowym kryterium w doborze metod, form organizacyjnych i środków dydaktycznych.
- stanowią podstawę planowania i organizowania działań uczestników procesu kształcenia
- są kryterium oceny efektywności procesu dydaktycznego.

Rodzaje celów kształcenia:
I podział wg czasu:
• Potencjalne – funkcjonują one do momentu rozpoczęcia procesu dydaktyczno-wychowawczego, czyli do czasu zanim zacznie się je osiągać
• Aktualne – symbolizują one rozpoczęcie procesu edukacyjnego (do realizacji włącza się nauczyciel i uczniowie)
II podział wg przedmiotu i podmiotu kształcenia:
• Rzeczowe (przedmiotowe) – oznaczają określenie zmian w zasobie wiedzy, umiejętnościach jej stosowania w praktycznych i teoretycznych działaniach uczniów.
• Podmiotowe – mamy na uwadze zmiany w rozwoju sprawności umysłowych, postaw i systemu wartości wywołane procesem dydaktyczno-wychowawczym.
III podział wg stopnia ogólności:
• Ogólne – wyrażają to, co ma być „produktem końcowym” tego procesu (wyrażone w kategoriach funkcji).
• Pośrednie – otrzymuje się w rezultacie podziału celów ogólnych wyrażonych w kategoriach funkcji na składniki w postaci czynności.
• Szczegółowe – precyzyjne sposoby wyrażania ogólnych celów w postaci zadań, pytań, problemów, poleceń. Operacyjne cele kształcenia to opisy zachowań uczniów, jakie mają oni przejawiać po ukończeniu lekcji.
IV podział wg sfer osobowości:
• Poznawcze – dotyczą zmian w sferze poznawczej osobowości
• Emocjonalne (afektywne) – dotyczy zmian w sferze afektywnej osobowości
• Psychomotoryczne – dotyczą zmian w sferze psychoruchowej osobowości

Cechy celów kształcenia:
KONSTYTUTYWNE:
• Wykonalność (realność) – dające się zrealizować
• Logiczność – pozbawione wewnętrznych sprzeczności
• Dostrzegalność – określone tak, aby można było ustalić stan ich wykonania
• Wymierność – określone tak, aby można było dostrzec, czy dany cel został zrealizowany, czy nie
• Rzeczowość i precyzyjność – cele powinny zawierać syntetyczny opis tego, co chcemy osiągnąć.
SPECYFICZNE CECHY CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH:
• Są sformułowane z punktu widzenia ucznia
• Opisuje, co uczeń potrafi zrobić po zakończeniu procesu kształcenia np. uczeń umie nazwać, rozpoznać, zastosować, przeanalizować itp.
• Wymieniają warunki ograniczające, które muszą być spełnione np.: ograniczenie czasu, ograniczenie liczby błędów, ograniczenie dotyczące tego, co może być stosowane jako pomoc przy wykonaniu zadania itp.
• Reprezentują różne typy zachowania ucznia

Klasyfikacja celów kształcenia.
CELE KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO WG W. OKONIA:
Strona rzeczowa:
• Opanowanie ogólnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce
• Ogólne przygotowanie do działalności praktycznej w świecie i jego przekształcenia
• Kształtowanie świadomości oraz opartych na niej postaw i naukowych przekonań.
Strona osobowościowa (podmiotowa)
• Ogólny rozwój sprawności umysłowej, zdolności poznawczych ze szczególnym uwzględnieniem myślenia oraz uzdolnień twórczych.
• Rozwój potrzeb kulturalnych, motywacji i zainteresowań poznawczych: społecznych, estetycznych i technicznych.
• Wdrażanie do samokształcenia i pracy nad sobą przez całe życie.
TAKSONOMIA CELÓW W. OKONIA:
• Wiadomości o faktach i zależnościach między nimi
• Rozwiązywanie zagadnień teoretycznych i praktycznych
• Samodzielne dokonywanie oceny
• Samodzielne stosowanie wiedzy w nowych sytuacjach.

TAKSONOMIA CELÓW NAUCZANIA WG B. NIEMIERKI:
I. Wiadomości:
1) zapamiętywanie wiadomości
2) zrozumienie wiadomości
II. Umiejętności:
3) stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych (znanych)
4) stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych (nowych, nieznanych)
TAKSONOMIA B. S. BLOOMA ODNOSZĄCA SIĘ DO SFERY POZNAWCZEJ:
I. Wiedza (wiadomości) – znajomość faktów, terminologii, znaków konwencjonalnych, klasyfikacji, pojęć ogólnych, teorii, zasad, praw
II. Rozumienie – transfer, interpretacja, ekstrapolacja – wnioskowanie o całej grupie na podstawie wyników badań dotyczących tylko części.
III. Zastosowanie – metod, reguł, pojęć ogólnych
IV. Analiza – umiejętność dokonywania podziału całości na elementy, ustalania hierarchii tych elementów i stosunków między nimi, analiza elementów, analiza stosunków między nimi.
V. Synteza – tworzenie całości z danych elementów w celu uzyskania nowej struktury, wytworzenie własnego dzieła, opracowanie planu działania, stworzenie obrazu całości na podstawie częściowych danych.
VI. Ewaluacja – ocena na podstawie kryteriów wewnętrznych i zewnętrznych.

CELE W DZIEDZINIE EMOCJONALNEJ WG TAKSONOMII BLOOMA:
• Recepcja – świadomość, chęć odbierania, uwaga skierowana bądź wybiórcza.
• Działanie (reagowanie) – akceptacja, chęć działania, satysfakcja z działania
• Wartościowanie – akceptacja wartości, wybór wartości, zaangażowanie w wartości wybrane
• Organizacja – pojęciowe ujęcie (koncepcja) wartości, tworzenie systemu wartości.
• Wybór własnego systemu wartości (charakteryzowanie) – podporządkowanie postępowania wartościom, przekształcanie systemów wartości w pogląd na świat
KATEGORIA CELÓW W DZIEDZINIE PSYCHOMOTORYCZNEJ WG E. HARROW:
• Czynności odruchowe
• Ruchy podstawowe
• Umiejętności percepcyjne
• Umiejętności fizyczne
• Ruchy wyćwiczone
• Komunikowanie się bezsłowne

Operacjonalizacja celów kształcenia.
Operacjonalizacja celów kształcenia to zmiana postaci ogólnej celów na postać szczegółową (operacyjną).

KSZTAŁCENIE WIELOSTRONNE

Harmonijne współdziałanie obu półkul mózgowych warunkiem wielostronnego rozwoju jednostki. Osobowość ucznia (człowieka) jest harmonijnie funkcjonującą całością (poznającą, czującą i działającą).
Funkcje obu półkul mózgowych:
LEWA PÓŁKULA: logiczna, akademicka, zimna
- do niedawna uznawano, że jest dominującą, jest odpowiedzialna za mowę
- ona kontroluje mowę i sprawia, że człowiek może pisać i czytać
- jest miejscem, gdzie dokonuje się analiza, poddaje się materiał logicznej, racjonalnej ocenie
- lewą półkulę charakteryzuje sekwencyjność (informacje są kodowane i przetwarzane etapowo, krok po kroku), matematyczność (w niej są kodowane numery i liczby), dosłowność (odbiera i rozumie dosłowne znaczenia)
- lewa półkula kontroluje ruchy prawej strony ciała.
PRAWA PÓŁKULA:
- intuicyjna, artystyczna, emocjonalna, gorąca
- jest charakteryzowana przez następujące cechy:
• Wizualizacja (informacje są kodowane i uzyskiwane w postaci wyobrażeń i obrazów)
• Holistyczność (zdolność postrzegania całości)
• Przestrzenność (zawiaduje funkcjami wizualno-przestrzennymi)
• Metaforyczność (pozwala zrozumieć język przenośni)
• Emocjonalność (emocje są transportowane przez tę półkulę)
• Uduchowienie (prawa półkula jest zatopiona w modlitwie i oddaniu Bogu).
• Muzykalność (talent do muzyki, umiejętność reagowania na muzykę)
• Uzdolnienia plastyczne (rysowanie, malowanie, rzeźba to naturalne talenty prawej półkuli)
• Seks
• Produkowanie snów
- prawa półkula kontroluje ruchy lewej strony ciała

Przesłanki psychologiczne.
Podstawowe funkcje osobowości - rodzaje aktywności człowieka:
Poznawanie świata i siebie - Aktywność intelektualna (poznawanie rzeczywistości przez przyswajanie gotowej wiedzy i przez jej odkrywanie
Przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości - Aktywność emocjonalna (polega na przeżywaniu wartości i ich wytwarzaniu)
Zmienianie świata - Aktywność praktyczna (udział człowieka w przekształcaniu rzeczywistości, wykonywanie zadań praktycznych przy wykorzystaniu zdobytej wiedzy)
Cztery toki kształcenia.
- poszukujący
- eksponujący
- podający
- operacyjny

PODAJĄCY TOK KSZTAŁCENIA:
Czynności nauczyciela:
1. Przygotowanie uczniów do pracy przez zaznajomienie ich z celami i zadaniami lekcji.
2. Podawanie uczniom nowego materiału.
3. Synteza przekazywanych uczniom wiadomości w celu ich zebrania i utrwalenia.
4. Kontrola stopnia opanowania przez uczniów wiadomości w celu wykrycia luk i oceny trwałości i operacyjności wiedzy.
5. Zastosowanie, wyznaczenie zestawów ćwiczeń i zadań.
 Czynności ucznia:
1. Powstanie u uczniów pozytywnej motywacji.
2. Poznawanie i przyswajanie nowych wiadomości.
3. Kojarzenie nowych wiadomości z już posiadanymi, syntetyzowanie i utrwalanie.
4. Samokontrola i samoocena – likwidacja luk i braków w wiadomościach i umiejętnościach.
5. Posługiwanie się zdobytą wiedzą w nowych sytuacjach.
Zalety i wady podającego toku kształcenia:
- zaletą jest szybkie przekazanie przez nauczyciela gotowej wiedzy
- wadą jest słabe aktywizowanie uczniów na lekcji oraz pamięciowy sposób przyswajania przez nich wiedzy.

POSZUKUJĄCY TOK KSZTAŁCENIA:
Czynności nauczyciela:
1. Organizowanie sytuacji problemowej.
2. Formowanie problemu (gdy uczniowie sami nie są w stanie sami tego uczynić).
3. Udzielanie uczniom pomocy w procesie wytwarzania hipotez i ich weryfikowania.
4. Kierowanie myśleniem i działaniem w fazie sprawdzania rozwiązań.
5. Kierowanie procesem systematyzowania i kierowania wiedzy.
6. Organizowanie prac służących zastosowaniu zdobytej przez uczniów wiedzy.
Czynności ucznia:
1. Uświadomienie sobie trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym.
2. Formułowanie problemu oraz gromadzenie niezbędnych wiadomości.
3. Formułowanie i uzasadnianie hipotez.
4. Sprawdzanie słuszności przewidywań (eksperymenty, działania praktyczne, analizy porównawcze)
5. Formułowanie rozwiązań i wniosków oraz uporządkowanie i utrwalenie wiadomości.
6. Stosowanie wiedzy w rozwiązywaniu nowych zadań.
Walory poszukującego toku kształcenia:
- proces kształcenia przybiera postać działalności badawczej
- rozwija i kształci zdolności poznawcze (myślenie, spostrzeganie)
- rozwija aktywność intelektualną, postawę badawczą
- zapewnia uczniom wiedzę trwałą o operatywną (bo uczeń sam dochodzi do wiedzy).

EKSPONUJĄCY TOK KSZTAŁCENIA:
Czynności nauczyciela:
1. Ukierunkowanie kontaktu z dziełem (utworem)
2. Eksponowanie dzieła (utworu)
3. Wskazanie na istotne elementy utworu i ich objaśnienie.
4. Inspirowanie uczniów do wyrażania indywidualnych przeżyć.
5. Podsumowanie zajęć i kierowanie uogólnieniem.

Czynności ucznia:
1. Zetknięcie się z dziełem.
2. Emocjonalne przeżywanie określonych wartości i ich przyswajanie.
3. Analiza i zrozumienie dzieła.
4. Wyrażanie indywidualnych uczuć.
5. Formułowanie wniosków praktycznych dotyczących postaw własnych.
Walory eksponującego toku kształcenia:
- zapewnia poznanie kultury
- uczniowie rozbudzają uczucie, wrażliwość na wartości
- wyrabiają umiejętność wartościowania i oceny

OPERACYJNY TOK KSZTAŁCENIA:
Czynności nauczyciela:
1. Uświadomienie celu i znaczenia działania.
2. Ustalenie reguł i zasad działania.
3. Pokaz wzorowo wykonanego działania.
4. Kontrola i korekta.
5. Kontrola i ocena.
Czynności ucznia:
1. Poznanie celu działania – powstanie pozytywnej motywacji.
2. Przypomnienie reguł i zasad działania.
3. Obserwacja wzoru działania, kształtowanie się w świadomości modelu działania.
4. Pierwsze próby wykonania działania.
5. Ćwiczenia w samodzielnym wykonywaniu działania.
Walory operacyjnego toku kształcenia:
- uczniowie mają możliwość zastosowania wiedzy teoretycznej
- poznają związki i zależności dotyczące określonych zjawisk i procesów
- działania praktyczne uczniów pozwalają lepiej zrozumieć i na dłużej zapamiętać wiadomości.
- sprzyjają rozwojowi ich samodzielności
Znaczenie teorii kształcenia wielostronnego dla praktyki szkolnej:
- teoria kształcenia wielostronnego jest traktowana jako paradygmat współczesnej dydaktyki
- jeśli szkoła realizuje kształcenie wielostronne to realizuje naczelny cel edukacji
- mieści w sobie poznanie, wartościowanie i działanie – wielostronną aktywność uczniów
- proces kształcenia jest urozmaicony – są stosowane różnorodne metody, formy organizacyjne i środki dydaktyczne.

ZASADY KSZTAŁCENIA

Trzy zasady kształcenia.
W. Okoń wyróżnia 3 zasady kształcenia:
- jako twierdzenie oparte na prawie naukowym
- jako teza wyprowadzona z jakiejś doktryny
- jako norma postępowania wynikająca z analizy prawidłowości celowo organizowanego procesu kształcenia.

Zasady kształcenia wg Cz. Kupisiewicza:
- normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowanie i zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia.
Charakter zasad.
- uniwersalny tzn. obowiązuje każdego nauczyciela, bez względu na szczebel kształcenia, typ szkoły, czy przedmiot nauczania.
- zasady odpowiadają na pytanie „dlaczego?”

Opisy wybranych zasad.
Zasada poglądowości, czyli respektowania drogi między konkretem a abstrakcją i odwrotnie. Tę zasadę sformułował Wolfgang Ratke, nadając jej następujące brzmienie: „Naprzód rzecz poznana na niej samej, potem dopiero mówienie o rzeczy.”
W czasach nam współczesnych z zasady poglądowości wyprowadza się następujące reguły:
• Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości, a więc poznawanie oparte na obserwacji, pomiarze i różnorodnych czynnościach praktycznych, powinno być punktem wyjścia pracy dydaktycznej z uczniami w tych przypadkach, gdy nie dysponują oni jeszcze zasobami spostrzeżeń i wyobrażeń niezbędnych do zrozumienia przerabianego na lekcji tematu
• Aby uczeń mógł zdobyć rzetelną, trwałą i operatywną wiedzę w drodze bezpośredniego poznawania określonych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów, należy umiejętnie kierować jego działalnością poznawczą tzn. dostarczać odpowiednich wskazówek i zwracać jego uwagę na istotne cechy poznawczego przedmiotu.
Zasada przystępności (stopniowania trudności), czyli pokazywania trudności uczniów w poznawaniu i przekształcaniu rzeczywistości – ta zasada wymaga uwzględnienia w pracy dydaktyczno – wychowawczej właściwości rozwojowych uczniów.
Reguły dydaktyczne (J. A. Komeński):
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia łatwiejsze do tego, co trudniejsze
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane do tego, co jest nieznane i nowe.
Warunkiem respektowania tej zasady jest dobra znajomość wszystkich uczniów. Listę tradycyjnych reguł dydaktycznych uzupełnia obecnie bardzo ważna reguła:
- w procesie nauczania – uczenia się należy uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów
- konieczna jest dyferencjacja (różnicowanie, indywidualizacja) procesu kształcenia.

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania – uczenia się, czyli ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela.
Aktywność jest niezbędnym warunkiem do podjęcia pracy, a uświadomienie uczniom celu i zadania ich działania jest podstawowym warunkiem osiągania pozytywnych wyników nauczania.
Reguły dydaktyczne:
- nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa.
- nauczyciel powinien stawiać uczniów sytuacjach wymagających dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą.
- nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.
Respektowanie powyższej zasady polega na wdrażaniu uczniów do samodzielnego działania i samodzielnego myślenia (wg W. Okonia).
- Nauczyciel wdraża uczniów do samodzielnego działania wtedy, gdy wdraża do:
• Wyboru i planowania pracy
• Wykonywania pracy
• Sprawdzania wykonanej pracy
Samodzielne myślenie kształtuje się wtedy, gdy nauczyciel wdraża uczniów do:
• Spostrzegania i formułowania problemów
• Ich samodzielnego rozwiązywania
• Sprawdzania uzyskanych rozwiązań

Zasada systematyczności (systemowości), czyli o porządkowaniu wiedzy w głowie uczniów.
- proces kształcenia przebiega tym płynniej i zapewnia lepsze wyniki, im mniej występuje w nim przerw i dezorganizujących go czynności.
- ważne jest, aby uczniowie poznając różne aspekty otaczającej rzeczywistości w ramach poszczególnych przedmiotów mieli na uwadze całość, swoistą jedność świata.
Reguły dydaktyczne:
- określić stan wiedzy wyjściowej oraz systematycznie nawiązywać do niej
- ustalić tzw. merytoryczny środek ciężkości lekcji oraz eksponować na jego tle i w powiązaniu z nim podrzędnych wobec niego wiadomości i umiejętności
- podzielić dany temat na punkty i podpunkty, które nauczyciel powinien kolejno analizować na lekcji
- systematycznie stosować streszczenia i syntetyzujące powtórzenia
- zwracać uwagę na sposób i formę wyrażania myśli przez uczniów
- wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz stwarzać im możliwości rozwiązywania zadań wymagających dalszego i systematycznego wysiłku.

Zasada wiązania teorii z praktyką – wiązanie teorii z praktyką to prawo procesu poznawczego. Teoria bez praktyki straciłaby swój walor poznawczy i praktyczny, zaś praktyka bez teorii pozostałaby wąskim utylitaryzmem.
Właściwa realizacja zasady łączenia teorii z praktyką zapewnia trwałość i operatywność wiedzy, pobudza aktywność, sprzyja rozwojowi samodzielności uczniów, ukazuje użyteczność wiedzy, a przede wszystkim przygotowuje do przekształcania otaczającej rzeczywistości.
- Formy realizacji tej zasady w procesie kształcenia mogą być różne, gdyż w procesie poznawczym praktyka spełnia rózne funkcje:
• Poznawczą – praktyka może być źródłem wiedzy o świecie
• Weryfikacyjną – jako kryterium prawdy tej wiedzy
• Instrumentalną – jako działalność przekształcająca rzeczywistość.

Zasada trwałości wiedzy
- postuluje stosowanie takich metod i środków, dzięki którym wiadomości uczniów będą się stawać coraz to bardziej trwałe, dokładne i głębokie, usystematyzowane i użyteczne.
Reguły dydaktyczne:
- kształtować u uczniów nastawienia na zapamiętanie
- zaznajamianie z nowym materiałem powinno odbywać się przy wielostronnym aktywowaniu uczniów
- przy wprowadzaniu nowych informacji należy dążyć do nadania im określonej struktury, to odpadają te treści, które nie weszły w skład żadnych struktur
- ćwiczenia mające na celu utrwalenie nowego materiału można stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie dobrze zrozumieli ten materiał
- częstotliwość powtórzeń – największa bezpośrednio po zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, powinno stopniowo maleć, ale nie znikać całkowicie
- utrwaleniu wiedzy sprzyja systematyzowanie, łączenie wiadomości istotnych w odpowiednie całości, przeprowadzenie klasyfikacji
- trwałość informacji jest większa, gdy przedmiotem utrwalania czyni się struktury merytorycznie spójne
- systematyczna kontrola wyników nauczania, połączona z uzasadnioną oceną pracy uczniów, wpływa korzystnie na trwałość wiedzy
- powtarzanie i uczenie się na pamięć nie zapewniają na ogół tak trwałej wiedzy, jak samodzielne rozwiązywanie dostępnych uczniom problemów.

Zasada operatywności wiedzy
• Operatywność wiedzy zapewniają specjalne zabiegi nauczyciela, polegające na wdrożeniu uczniów do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. Uczniowie po sformułowaniu problemu, poszukują pomysłów jego rozwiązania, uzasadniają je w świetle posiadanej wiedzy, wybierając najlepsze, opracowują go, a następnie sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty
• Tak więc w rozwoju umiejętności operowania wiedzą pomaga nauczanie problemowe (uczenie się przez odkrywanie)
Zasada efektywności, czyli związku między celami a wynikami kształcenia. Do czynników, które warunkują wysoką efektywność nauczyciela – uczniów, należy zaliczyć:
- czas pracy na lekcji
- zdolności i możliwości uczniów
- środowisko rówieśnicze, rodzinne
- czynniki związane z nauczycielem: wykształcenie, przygotowanie metodyczne, identyfikacja z zawodem, talent pedagogiczny itp.
Zasada indywidualizacji i uspołecznienia:
- nauczyciel powinien stosować indywidualizację procesu kształcenia ze względu na możliwości uczniów, zdolności, tempo uczenia się, zapewniając każdemu uczniowi optymalny rozwój
- powinien również dbać o uspołecznienie uczniów, tzn. uczyć współpracy, wzajemnej pomocy, odpowiedzialności itp.

ORTODYDAKTYKA to dział dydaktyki, którego zadaniem jest ustalenie celów, zasad i procesów nauczania jednostek odchylonych od normy. Ortodydaktyka – zajmuje się ustaleniem ogólnych zasad nauczania dzieci z odchyleniami od normy, nie wkracza w problematykę szczegółowej dydaktyki i metodyki nauczania dzieci z różnymi rodzajami upośledzeń (np. dydaktyka specjalna głuchych, niewidomych).

Zasady ortodydaktyki wg. Lipkowskiego:

1. życzliwej pomocy – pomoc dziecku w przezwyciężaniu niewiary we własne siły, w pokonywaniu trudów pracy szkolnej, uzyskaniu lepszego samopoczucia i pewności siebie, w przyjęciu postawy czynnej wobec zadań szkolnych i obowiązków pozaszkolnych

2. kształtowanie pozytywnej atmosfery pracy – wzywanie uczniów po imieniu, nagradzanie, życzliwość

3. aktywności w nauce – aktywny udział dziecka w procesie nauczania, który ma przyczynić się do rozwoju zainteresowań, ułatwia zrozumienie treści programowych, powoduje łatwiejsze i trwalsze zapamiętywanie przekazywanych informacji

4. dominacji wychowania – oznacza wychowywanie w każdym momencie, prowadzone zajęcia przedlekcyjne, międzylekcyjne i pozalekcyjne

5. indywidualizacji – zmierza do rozwoju i wzmocnienia pozytywnych i wartościowych cech osobowości dziecka; ważna jest znajomość dziecka, jego zainteresowań, doświadczeń

6. treści kształcących - treści nauczania uwzględniają materiał konkretny, przystępny, użyteczny w życiu społecznym i przyszłej pracy zawodowej; powinny być związane z typem psychicznym dziecka np. w przypadku nadpobudliwości (treści uspokajające, łagodzące, odprężające ruch; dziecku apatycznemu, biernemu (treści pobudzające, aktywizujące, ruchowe)

METODY KSZTAŁCENIA

Metoda rozumiana jest również jako strategia przekazywania wiedzy o świecie, zakładająca określoną formę kontaktu z uczniami, która to (forma kontaktu) wysoce uprawdopodobnia nabycie określonych doświadczeń.

Pamiętajmy, iż metody jakimi pracujemy na lekcji uczą uczniów uczenia się, modelują proces uczenia się!

Każda metoda posiada własną specyfikę, angażuje inny typ doświadczenia, przynosi –w efekcie –inne (różne) efekty edukacyjne.

Klasyfikacja metod kształcenia

K. Sośnicki: podające, poszukujące

W. Okoń: słowne, oglądowe, praktyczne

-podające, problemowe, eksponujące, praktyczne

Cz. Kupisiewicz: oparte na obserwacji, oparte na słowie, oparte na działalności praktycznej

J. Zborowski: podające, poszukujące, samodzielnej pracy uczniów

B. Nawroczyński: podające, poszukujące, laboratoryjne

Istota terminu „metoda kształcenia”.
Metoda kształcenia wg W. Okonia:
Methodos – to po grecku droga, sposób postępowania. Stąd też metodą kształcenia nazywamy systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej jest to wypróbowany układ czynności nauczyciela i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów.

Kryteria doboru metod kształcenia.
- cele i zadania dydaktyczne, które mamy zrealizować w ciągu danej lekcji lub jednostki metodycznej
- treści: charakterystyczne właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania
- wiek uczniów, faza ich rozwoju
- przygotowanie nauczyciela (przygotowanie metodyczne, jakie zna metody nauczania)
- baza materialna szkoły (wyposażenie)

Wybrane klasyfikacje metod
K. Sośnicki wyróżnia metody:
• Podające – sztuczne, uczeń przyswaja gotową wiedzę od nauczyciela
• Poszukujące – uczeń samodzielnie dochodzi do wiedzy poprzez rozwiązywanie problemów

B. Nawroczyński wyróżnia metody:
- podające
- poszukujące
- laboratoryjne – poprzez doświadczenia uczeń dochodzi do nowej wiedzy

Klasyfikacja wg Cz. Kupisiewicza:
• Metody oparte na obserwacji (oglądowe), do których zalicza pokaz i pomiar
• Metody oparte na słowie (werbalne), do których zalicza pogadankę, opis, opowiadanie, wykład, dyskusję, pracę z książką
• Metody oparte na działalności praktycznej uczniów, do których zalicza metodę laboratoryjną i zajęć praktycznych

Klasyfikacja metod we W. Okonia:
• Metoda asymilacji wiedzy – pogadanka, wykład, dyskusja, praca z książką, uczenie się programowe – uczniowie przyswajają gotową wiedzę, podaną przez nauczyciela
• Metoda samodzielnego dochodzenia do wiedzy – klasyczna metoda problemowa, metoda przypadków, metoda sytuacyjne, giełda pomysłów, mikronauczanie, gry dydaktyczne
• Metody waloryzacyjne (eksponujące) – metody impresyjne i ekspresyjne
• Metody praktyczne – metody ćwiczebne i realizacji zadań wytwórczych.
Charakterystyka klasycznych metod
- metody oglądowe
- metody słowne
- metody praktyczne
POKAZ – to zespół czynności dydaktycznych nauczyciela, który polega na demonstrowaniu przedmiotów, zjawisk, procesów, czynności przy jednoczesnym, umiejętnym kierowaniu uwagi uczniów na ich istotne cechy.
Pokaz może przybierać różną postać:
• Prezentacja naturalnych okazów w naturalnym środowisku
• Prezentacja naturalnych okazów w sztucznym środowisku
• Pomoce naukowe jako środki zastępcze – modele, obrazy (ruchome i nieruchome)
• Wykresy, schematy, symbole
• Doświadczenia wykonywane przez nauczyciela

POMIAR – to czynności wykonywane bądź przez nauczyciela w postaci pokazu, bądź bezpośrednio przez uczniów pracujących pod kierunkiem nauczyciela, pozwalające określić ilościową stronę badanych rzeczy, zjawisk i procesów za pomocą odpowiednich jednostek miar.

POGADANKA – polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą.
Ze względu na funkcje dydaktyczne wyróżnia się 3 rodzaje pogadanki:
- wstępna – przygotowuje uczniów do pracy, wytwarza stan gotowości
- wprowadzająca nowy materiał – pogadanka heurystyczna przyjmuje zazwyczaj postać procesu rozwiązywania różnych zagadnień
- syntetyzująca i utrwalająca oraz kontrolna – występuje prawie na każdej lekcji, jak również na lekcjach syntetyzujących i poświęconych kontroli wyników kształcenia.

DYSKUSJA – jest to wymiana zdań na jakiś temat, wspólne roztrząsanie sprawy, rozmowa, dysputa
Dyskusja polega na wymianie poglądów na określony temat.
Warunkiem skutecznego dyskutowania jest przygotowanie uczniów w sensie merytorycznym i formalnym
- przygotowanie merytoryczne – polega na wyposażeniu uczniów w wiadomości niezbędne do prowadzenia dyskusji
- ważne jest opanowanie sztuki dyskutowania (umiejętność formułowania problemów, pytań, prezentowania własnego punktu widzenia w uzasadniony i logiczny sposób, operowanie argumentami dla obalenia kontrowersyjnych poglądów)

WYKŁAD – służy do słownego przekazania określonych treści kształcenia w postaci ciągłej, w przystępnej formie, w porządku chronologicznym i logicznym
Podział wykładów:
- kursowe – ogólny przegląd danej dyscypliny w ujęciu syntetycznym
- monograficzne – przedstawienie wybranych problemów badawczych

W. Okoń biorąc za podstawę aktywność uczniów i sposób przekazu treści wyróżnia:
• Wykład konwencjonalny – treść jest bezpośrednio przedstawiana przez wykładowcę w gotowej do zapamiętania postaci
• Wykład problemowy – oparty na postawieniu jakiegoś zagadnienia i ukazaniu dróg prowadzących do jego rozwiązania
• Wykład konwersatoryjny – w którym stopień aktywności uczniów jest największy, wykład jest bowiem przeplatanką słów nauczyciela i uczniów, wykonujących odpowiednie zadania lub ćwiczenia dla zdobycia sprawności w stosowaniu przekazywanej wiedzy.
OPIS – w dydaktyce należy go rozumieć jako charakterystykę przedmiotów, zjawisk, procesów a nawet osób.
- znajduje zastosowanie we wszystkich klasach (od szkoły podstawowej do wyższej)
- opisowi towarzyszy pokaz opisywanego przedmiotu, co podnosi walory kształcące
- aby opis pobudzał wyobraźnię uczniów, powinien być jasny i zrozumiały, barwny, żywy i plastyczny.
OPOWIADANIE – polega na zaznajamianiu uczniów z określonymi wydarzeniami w formie ich słownego opisu, na przedstawieniu określonej akcji, która rozwija się w czasie.
- znajduje zastosowanie w klasach niższych szkoły podstawowej
-spełnia swoją funkcję dydaktyczną, gdy jest żywe, zwarte, obrazowe i wywołuje w świadomości uczniów sytuacje, zdarzenia, postawy osób, których dotyczy. Dobre opowiadanie pobudza uczucia słuchających i trzyma w napięciu.
PRACA Z KSIĄŻKĄ – jest źródłem wiedzy, ponadto daje możliwość utrwalenia, rozszerzenia i pogłębienia wiadomości, jak też wdraża do opanowania metod i technik samokształcenia. Ważną umiejętnością jest odpowiedni wybór książki oraz kolejne stadia lektury jak:
- wstępna orientacja (analiza tytułu i spisu treści)
- pobieżne przeglądanie
- lektura pogłębiona, połączona ze staranną analizą treści oraz sporządzanie notatek.
METODA LABORATORYJNA – polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów tzn. na stwarzaniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska po to, aby można było zbadać przyczyny, przebieg i skutki jego występowania.
Może wystąpić w dwóch wersjach:
- tradycyjnej – nauczyciel gromadzi niezbędne pomoce oraz odpowiednio przygotowuje lekcję, umożliwiając uczniom wykonanie określonych eksperymentów
- problemowej – która polega na wdrażaniu uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych.
METODA ZAJĘĆ PRAKTYCZNYCH – polega na wykonywaniu przez uczniów różnorodnych zadań o charakterze praktycznym.
Zasięg stosowalności tej metody jest szeroki, np.:
- w zakresie matematyki – zajęcia miernicze, kreślarskie, modelarskie
- w zakresie j. polskiego – wypracowania pisemne, prace redakcyjne, drukarskie, zajęcia teatralne itp.
- w zakresie nauk przyrodniczych – prace graficzne, wytwarzanie gazetek, prace produkcyjne w szkole, w domu, na działce, prace społecznie użyteczne, itp.

Cd.METODY

Klasyczna metoda problemowa.
Podstawą klasycznej metody problemowej stała się Deweyowska analiza problemowa. Uwzględnia się w niej 4 istotne momenty:
- wytwarzanie sytuacji problemowej
- formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania
- weryfikacja pomysłów rozwiązania
- porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach praktycznych i teoretycznych.
Walory metody problemowej:
- dominacja uczenia się nad nauczaniem
- uruchomienie sił aktywności i samodzielności ucznia
- wzbudzanie jego wiary w siebie i nabycie przekonania, że jest on w stanie rozwiązywać coraz trudniejsze problemy.

Gry dydaktyczne: istota, rodzaje, zastosowanie i znaczenie.
Wg K. Kraszewskiego to rodzaj metod nauczania należących do grupy metod problemowych i organizujących treść kształcenia w modele rzeczywistych zjawisk, sytuacji lub procesów w celu zbliżenia procesu poznawczego uczniów do poznania bezpośredniego dzięki dostarczeniu okazji do manipulowania modelem.
Rodzaje gier dydaktycznych:
- burza mózgów
- metoda sytuacyjna
- metoda biograficzna
- metoda symulacyjna
BURZA MÓZGÓW - polega na zespołowym wytwarzaniu pomysłów rozwiązania jakiegoś problemu.
Etapy burzy mózgów:
- postawienie przed uczniami określonego problemu
- zgłaszanie przez uczniów pomysłu rozwiązania problemu i ich notowanie
- wartościowanie pomysłów oraz wybór pomysłów najlepszych
W metodzie tej konieczne jest przestrzeganie następujących zasad:
- pomysły powinny być konkretne
- zgłasza się je bez zachowania kolejności, spontanicznie
- jednorazowo można zgłaszać tylko jeden pomysł
- nie wolno krytykować pomysłów w trakcie ich zgłaszania
- wolno zmieniać, modyfikować, rozwijać pomysły już zgłoszone

METODA SYTUACYJNA
- wprowadzenie uczniów w jakąś złożoną sytuację, które posiada swoje za i przeciw
- zadaniem uczniów jest zrozumienie sytuacji i podjęcie decyzji w sprawie jej rozwiązania.
Etapy metody sytuacyjnej.
- prezentacja opisu sytuacyjnego w formie słownej, pisemnej, za pomocą filmu, przeźroczy, magnetofonu, rysunku itp. oraz sformułowanie problemu do rozwiązania
- analiza sytuacji dydaktycznej i dyskusja nad jej treścią
- wyjaśnianie i ocenianie sytuacji podanej w opisie i podjęcie decyzji
- ocena zaproponowanych rozwiązań i podsumowanie wyników zajęć.
METODA BIOGRAFICZNA
- polega na szukaniu pomysłów rozwiązań określonych problemów w biografii ludzi, którzy mieli (bądź mają) do czynienia z podobnymi problemami.
Etapy:
- wybór postaci i przygotowanie biografii
- sformułowanie problemu i przygotowanie scenariusza gry
- symulacja wraz z rozwiązaniem problemu
- rozwiązanie problemu, podsumowanie i ocena pracy.
METODA SYMULACYJNA
- polega na odtwarzaniu bardziej złożonych sytuacji problemowych
- wymaga samodzielnego rozwiązania problemu w trakcie symulacji
Walory:
- uczy obserwowania wzajemnych stosunków między ludźmi i krytycznie oceniać ich postępowanie
- wdraża do wczuwania się w motywy zachowania innych i wyciągania wniosków z ich postępowania.

FORMY ORGANIZACYJNE KSZTAŁCENIA

Istota terminu „formy organizacyjne kształcenia”.
Formy organizacyjne – przesądzają o organizacyjnej stronie pracy dydaktycznej, wskazują jak organizować tę pracę stosownie do tego, kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia.
Kryteria doboru form organizacyjnych kształcenia.
Dobór form organizacyjnych zależy od wielu czynników:
- cele i zadania kształcenia - właściwości przedmiotu nauczania - wyposażenie szkoły w środki dydaktyczne
- liczba uczniów - miejsce pracy - czas pracy
Podział form organizacyjnych kształcenia.
Kryteria podziału:
- liczba uczniów
- miejsce pracy uczniów
- czas trwania zajęć dydaktycznych.
Ze względu na liczbę uczniów biorących udział w procesie dydaktycznym wyróżnia się:
- nauczanie jednostkowe
- nauczanie grupowe
- nauczanie zbiorowe (frontalne)
Ze względu na miejsce pracy formy dzieli się na:
- zajęcia szkolne (nauka w klasie podczas lekcji, praca w laboratorium, warsztacie szkolnym, świetlicy itp.)
- zajęcia pozaszkolne (praca domowa, wycieczka, zajęcia w zakładach produkcyjnych itp.)
Stosownie do czasu pracy uczniów można mówić o zajęciach:
- lekcyjnych
- pozalekcyjnych (koła zainteresowań, zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze, zajęcia kompensacyjno – korekcyjne).
Charakterystyka form organizacyjnych kształcenia wyróżnionych ze względu na liczbę uczniów (nauczanie jednostkowe, zespołowe, zbiorowe).

NAUCZANIE JEDNOSTKOWE
Polega na tym, że uczeń realizuje określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela.
Zalety pracy jednostkowej:
- możliwość indywidualizacji treści (stopień trudności dostosowany jest do poziomu ucznia) i tempa uczenia się
- stała i zarazem dokładna kontrola przebiegu i efektów pracy ucznia
- omówiona forma jest wysoko efektywna
Wady nauczania jednostkowego:
- jest nieopłacalna z ekonomicznego punktu widzenia
- wydatnie ogranicza społeczny zasięg pracy nauczyciela
- uczeń nie ma możliwości współdziałania z rówieśnikami

NAUCZANIE ZESPOŁOWE
Nauczanie zespołowe wg koncepcji J. Barteckiego:
- uczniowie tworzą grupy (3-6 osobowe)
- skład grupy jest stały, zróżnicowany i równoważny (żaby każdy zespół miał takie same szanse jak inne)
- sprawna praca w zespołach zależy od dokładnego określenia zadania, wskazania lub dostarczenia źródeł i materiałów oraz sposobu pracy, kierowania przebiegiem pracy
- w trakcie pracy grupowej nauczyciel czuwa nad sprawną organizacją pracy uczniów
- wyniki uzyskane przez grupę referuje jeden z uczniów, co zmusza wszystkich do intensywnej pracy (słuchania, analizy)
- ocena uzyskanych efektów przez poszczególnych uczniów odbywa się wyłącznie indywidualnie.
Rodzaje pracy zespołowej:
- praca jednolita – każdy zespół ma takie same zadanie do wykonania
- praca zróżnicowana – każdy zespół ma inne zadania do wykonania
- praca kombinowana – część zespołu pracuje nad jednym zadaniem, a część nad innym
- praca brygadowa
Walory dydaktyczne i wychowawcze nauczania zespołowego:
- wszyscy uczniowie w klasie są zaangażowani aktywnie w pracę związaną z tematem lekcji
- grupa staje się niezastąpionym narzędziem budzenia aktywności i samodzielności uczniów
- wdraża uczniów do współdziałania, przemyślanego podziału zadań, a także do racjonalnej organizacji pracy i współodpowiedzialności za jej efekty
NAUCZANIE ZBIOROWE
System klasowo-lekcyjny jako odmiana nauczania zbiorowego (J. Strum):
- tworzenie klas uczniów w tym samym lub zbliżonym wieku
- każda klasa pracuje zgodnie z przeznaczonym dla niej rocznym planem nauczania
- podstawową jednostkę organizacyjną stanowi lekcja, trwająca 45 minut.
- każda lekcja jest poświęcona jednemu przedmiotowi nauczania
- pracą uczniów na lekcji kieruje nauczyciel.
Zalety:
- tworzy przejrzystą strukturę organizacyjną
- umożliwia nauczycielowi pracę z liczną grupą uczniów
- pozwala organizować zespołowy wysiłek uczniów i współzawodnictwo w nauce
- zapewnia realizację zasady systematyczności nauczania
- zapewnia opanowanie przez uczniów podstawowego zasobu wiedzy z danego przedmiotu nauczania
Wady:
- „abstrakcyjna jednorodność” treści kształcenia narzucanych wszystkim uczniom (treści są niezrozumiałe, jednakowe)
- brak warunków skutecznej indywidualizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami
- nadmierna sztywność organizacyjna
- brak warunków utrzymywania więzi ucznia ze szkołą
- przedmiotowe traktowanie uczniów.