JONH LOCKE
Filozofia Oświcenia charakteryzuje się wiarą w możliwości ludzkiego rozumu, który potrafi przezwyciężyć utarte schematy pojęciowe, tradycje i zabobony. Oświecenie zatem propaguje kult racjonalizmu i nauki. Hasło przewodnie Oświecenia brzmi: "Miej odwagę mysleć!"
John Locke to brytyjski filozof, politolog, lekarz, ekonomista i pedagog, żyjący w XVII wieku. Wzrastał w atmosferze postępu, pociągało go przyrodoznawstwo i medycyna. Pełnił różne funkcje urzędnicze, zajmował się polityką i podróżami po krajach Europy. Był twórcą klasycznej postaci empiryzmu (teoria, w myśl której uważa się, iż wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia) oraz teoretycznych podstaw rządów demokratycznych. Stworzył także ekonomiczną teorię wartości pieniądza, która stanowiła podstawę dla rozwoju nurtu monetaryzmu.
Locke poświęcił się głównie filozofii społecznej, religii oraz pedagogice. Był wielkim zwolennikiem tolerancji i wolności, będąc również liderem nurtu liberalizmu. Jako przedstawiciel epoki oświecenia, stał się reprezentantem teorii poznania oraz zdroworozsądkowego postrzegania świata. Jego badania nie zawierały w sobie teorii naukowych, opierał się na wieloletnich doświadczeniach polegających na obserwacji społeczeństwa.
Do najważniejszych poglądów Locke'a należała teza, iż doświadczenie ludzkie stanowi podstawę wiedzy wewnętrznej i zewnętrznej. Człowiek przez całe życie nabywa doświadczenia na dwa sposoby – poprzez postrzeganie innych oraz refleksję nad sobą. Zasady moralne wynikają wyłącznie z praw natury.
John Locke wykłada swoje poglądy w książce zatytułowanej "Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego" w których zastanawia się nad pochodzeniem ludzkich myśli i wyobrażeń oraz nad kwestią zaufania do świadectwa zmysłów. Dla Locke'a myśli i wyobrażenia stanowią odzwierciedlenie tego, co spostrzegamy za pomocą zamysłów.
„Wszystkie idee wypływają z postrzegania zmysłowego lub z obserwacji. Przyjmijmy zatem, że świadomość jest, by tak rzec, kartką nie zapisanego papieru, bez żadnego pisma, bez żadnych idei: skąd się one w niej biorą? Skąd otrzymują tę olbrzymią mnogość, jaką skrzętna i bezkresna wyobraźnia człowieka zapisała z nieskończoną wprost różnorodnością? Skąd otrzymała cały materiał do myślenia i poznawania? Na to pytanie odpowiedziałem jednym słowem: z doświadczenia. Na nim się opiera cała nasza wiedza i z niego też ona sama pochodzi. Nasza uwaga, skierowana na przedmioty zewnętrzne, podpadające pod zmysły lub wewnętrzną czynność naszego umysłu, którą my sami spostrzegamy i czynimy przedmiotem naszego rozważania, dostarcza naszemu rozumowi całego materiału do myślenia. Te są dwa źródła poznania, z których wypływają wszystkie idee, jakie mamy lub w naturalny sposób mieć możemy. (M. Łojek, Teksty filozoficzne dla uczniów szkół średnich, Warszawa 1987, s.154)
Jego rozumowanie prowadziło do tego, że człowiek nie posiada żadnych wrodzonych zasad ani idei, umysł człowieka w chwili narodzenia jest czystą tablicą (tabula rasa). Wszystkie wyobrażenia nabywamy w czasie. Locke twierdził, że umysł to coś w rodzaju pustego zbiornika, oświetlanego jedynie przez światło, które wpada z zewnątrz, utrzymywał, że doświadczenie przynosi nam postrzeżenia, z tych doznań zaś nasze pojmowanie pozwala nam wyprowadzać wiele nowych i bardziej złożonych idei.
Nieomylnym znakiem umiłowania prawdy jest nieprzyjmowanie żadnych teorii z pewnością większą, niż pozwalają na to dowody, na których się one opierają.
Nie ma w umyśle żadnych pojęć wrodzonych, wszystko, co w umyśle tkwi pochodzi z doświadczenia, umysł jest jak biała, niezapisana karta, reszta jest doświadczeniem.
Z naszych obserwacji oraz z refleksji nad tym, w jaki sposób nasz umysł wykorzystuje te doznania, pochodzi cała nasza wiedza.
Doświadczenia wg Lock`a mają dwa źródła:
zewnętrzne doznania zmysłowe (sensation)
wewnętrzne refleksje (reflection), tyczące się głownie aktów myślenia.
Zakres naszej wiedzy jest ograniczony, nie sięga on dalej niż nasze idee (bodźce zmysłowe tworzą w umyśle wrażenia, które są następnie automatycznie grupowane w "obiekty", które Locke nazwał ideami prostymi, idee proste to np. 'jedno, konkretne krzesło'... idee zawarte w ludzkich umysłach nie są jakimiś tajemniczymi, samoistnymi bytami, lecz efektem analizy danych zmysłowych dokonywanej przez umysł.)
Idee dzielą się na:
proste: te, które pojawiają się w naszym umyśle niezależnie od naszej woli, nie można ich odrzucić ani zmienić, sąpodstawowym materiałem ludzkiego poznania. Idee proste podlegają procesowi myślenia – tzn. można je zestawiać, porównywać, analizować i na tej podstawie tworzyć idee złożone
złożone: te tworzy umysł, łączą one idee proste. Tak powstałe idee złożone zaczynają żyć w umyśle człowieka "własnym życiem" tj. ulegają dalszym przekształceniom, uogólnieniom itd., na skutek czego powstają wreszcie idee abstrakcyjne – pozornie całkowicie niezależne od bodźców zmysłowych, w rzeczywistości jednak będące zawsze jakimś dalekim echem idei prostych.
Z punktu widzenia dzisiejszej nauki taki schemat funkcjonowania umysłu wydaje się oczywisty, jednak w czasach Locke'a oznaczał on całkowite zerwanie z platońskim sposobem rozumienia świata idei jako bytu "samego w sobie" i potraktowania ich jako zjawiska psychicznego.
John Locke uważał świadomość za bezpośrednią wiedzę o zawartości własnego umysłu. Nie uznawał on istnienia jakichkolwiek idei wrodzonych. Twierdził, że skoro znamy rozmaite ogólne zasady, to u podstaw poznania znajdujemy ostatecznie te idee, które odpowiadają wrażeniom zmysłowym.
Locke jako pierwszy wyprowadzając poznanie z doświadczenia i doświadczeniem je ograniczając, staje się twórcą nowożytnego empiryzmu. Jego empiryzm poznawczy znalazł zastosowanie w empiryzmie moralnym, jedynym kryterium dobra i zła moralnego, cnoty i występku jest opinia ludzka. Zgodność z nią daje człowiekowi dobro, zapewnia mu nagrodę i szczęście, niezgodność niesie z sobą zło, karę i ból.
W filozofii praktycznej, Locke wyznaczył trzy rodzaje praw moralnych:
prawo boskie: była to miara grzechu, tak samo jak została ustalona przez Boga z karą lub nagrodą pośmiertną;
prawo państwowe: były to reguły narzucone przez państwo na jego obywateli;
prawo opinii lub reputacji: kryteria cnót i występków, szacunek lub pogarda od innych współobywateli.
Ostatecznym i najwyższym kryterium wszelkiego prawa jest rozum. Locke był zwolennikiem bezwzględnej tolerancji, wierzył w moc wykształcenia i wychowania, a celem wychowania miało być ukształtowanie takich cech, które zapewniają życie zgodne z prawdą i tworzą człowieka z charakterem.
Filozofia polityczna Johna Locke zawiera się głownie w "Dwóch traktatach o rządzie". W stanie natury , przed stworzeniem państwa istnieje pełna wolność i równość. Prawo natury zakazuje wyrządzać szkody innym, niszczyć ich życie, zdrowie, wolność, własność osobistą. Naturalną wolnością człowieka jest bycie niezależnym od jakiejkolwiek nadrzędnej władzy na Ziemi oraz niepodleganie woli lub władzy prawodawczej człowieka, ale bycie rządzonym jedynie przez prawo Natury.
Ludzie, aby zachować spokój wiążą się we wspólnotę, przekazują władzę nadrzędnej jednostce. Władza państwowa jest związana z prawem natury. (...) całym celem rządu jest tworzenie prawa dla regulacji i ochrony własności oraz dla obrony wspólnoty przed agresją zewnętrzną, wszystko to zaś – jedynie dla dobra publicznego.
Warunki dla sprawnej republiki: Locke twierdził, że wspólnota musi być tworzona przez ludzi świadomych, rozumiejących podstawy jej funkcjonowania. Społeczeństwo jest stowarzyszeniem, tworzonym świadomie przez jednostki w celu zaspokojenia określonych potrzeb i osiągnięcia określonych celów, nie zaś „tworem natury”.
Umowa społeczna (porozumienie pierwotne): podstawy można zawrzeć w formalnej umowie, zwanej konstytucją, którą w pewnym sensie każdy z członków wspólnoty zawierałby z innym członkiem wspólnoty. Jednostki tworzą społeczeństwo i powołują władzę, władza jest ograniczona, nie może rozporządzać życiem obywateli. Umowa ta stanowić musi podstawowe prawo danej wspólnoty, nie może być "tajna" i wszystkie późniejsze akty prawne nie mogą być z nią sprzeczne. Umowa ta powinna być tak sporządzona, aby dawać tylko absolutnie niezbędną władzę wspólnocie nad jej członkami, tak aby każdy z jej członków musiał rezygnować w jak najmniejszym stopniu z interesu własnego. Umowa ta staje się pewnego rodzaju suwerenem takiej wspólnoty, tj. cała władza we wspólnocie ma swoje źródło w tym tekście, a nie w osobistym zdaniu jakiegoś pojedynczego człowieka (np. króla).
Rządy prawa, a nie siły: warunkiem sprawnego funkcjonowania takiej społeczności muszą być rządy prawa – czyli uznanie, że wspólnota ma prawo użyć siły przeciw swojemu członkowi dopiero wtedy, gdy ten złamie prawo. Prawo to musi być stanowione przez wszystkich członków wspólnoty na drodze dyskusji i znajdowania wspólnego stanowiska, a jego treść musi być łatwo dostępna dla wszystkich.
Władza dla całej wspólnoty: stworzenie systemu, w którym władza wykonawcza, zajmująca się bieżącym zarządzaniem spraw wspólnoty (czyli rząd) musi także być wybierana na zasadzie ugody wszystkich jej członków np. poprzez wybory. Rząd w takiej wspólnocie nie ma władzy suwerena, lecz jego władza jest "delegowana" przez wszystkich członków wspólnoty na zasadzie przekazania prerogatyw, które mówią tej władzy, co ma robić i co jej wolno robić. Prerogatywy te, ze względu na zasadę minimalnego ograniczania wolności poszczególnych członków wspólnoty, powinny być możliwie jak najmniejsze, tylko takie, jakie są absolutnie niezbędne do sprawnego funkcjonowania rządu.
Wolność wypowiedzi, zrzeszania się i prowadzenia działalności gospodarczej. Ostatnim warunkiem jest wreszcie to, aby prawa i rząd pod żadnym pozorem nie ograniczały tzw. praw naturalnych członków wspólnoty, a więc prawa do wypowiadania własnego zdania, bez którego nie ma szans na prowadzenie uczciwych dysput politycznych (Siła naszych przekonań nie dowodzi ich słuszności), prawa do zrzeszania się, bez którego nie ma możności forsowania własnych poglądów w ramach wspólnoty, oraz do prowadzenia własnej działalności gospodarczej, co pociąga też za sobą prawo do posiadania własnego majątku Bogactwo jest produktem pracy.
Najważniejsze dzieła:
• Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego 1690
• Dwa traktaty o rządzie 1690
• Listy o tolerancji 1689
• Myśli o wychowaniu
Literatura:
J. Szacki: Historia myśli socjologicznej
W. Tatarkiewicz: Historia filozofii t.2
J. Legowicz: Zarys historii filozofii
Internet
Notatki własne z wykładów ze Wstępu do filozofii prof. Czarnecki oraz Historii myśli społecznej i socjologicznej prof. Gryko