EKSKLUZJA SPOŁECZNA

Dosłownie wykluczenie; pojęcie to pojawiło się we Francji w latach 60. XX w. Stopniowo weszło do słownika nauk społecznych europejskiego kręgu kulturowego. Różni autorzy, w różnych krajach, w stosunku do różnych zjawisk społecznych terminowi e. nadają odmienne znaczenie, m.in. terminu e.s. używa się często zamiennie z terminem marginalizacja społeczna (marginalność). Przemawia za tym tożsamość kryteriów kwalifikujących osobę/grupę do kategorii wykluczonych, czy zmarginalizowanych. Różnica znaczeniowa staje się widoczna kiedy chodzi o wykluczenie osoby/grupy społecznej z poszczególnych układów czy instytucji życia zbiorowego. Bardziej stosowne wydaje się określenie, że ktoś jest wykluczony np. z udziału w świadczeniach społecznych aniżeli, że pod tym względem jest zmarginalizowany. Termin e.s. można jednak rozumieć integralnie, jako zjawisko w którym zachodzi równocześnie brak udziału w wielu aspektach życia zbiorowego. Bywa też rozumiany jako skrajny wyraz marginalizacji i w tym aspekcie dostrzega się różnicę pomiędzy tymi dwoma terminami. E.s. można rozumieć zarówno jako pewien stan rzeczy – wykluczenie, jak i proces, który do tego stanu prowadzi – wykluczanie.

E.s. można też definiować w kontekście praw człowieka. Jest to koncepcja instytucjonalna, definiująca e.s. jako brak realizacji podstawowych praw socjalnych człowieka, gwarantowanych przez prawo międzynarodowe. Odmienne podejście do zdefiniowania e.s. reprezentuje pogląd, że jest ona szczególną formą zerwania więzi społecznych. W tym rozumieniu np. ubóstwo jest rezultatem szeregu zerwanych przynależności do struktury społecznej oraz niepowodzeń w ustanawianiu więzi społecznych. Człowiek może więc doznawać braku środków egzystencji, pewnego i stałego zatrudnienia, zarobków, własności, kredytu, ziemi, mieszkania, minimalnego czy ogólnie przyjętego poziomu spożycia, świadczeń dostarczanych przez państwo opiekuńcze, obywatelstwa, równości wobec prawa, ludzkiego traktowania, szacunku, czy zrozumienia u innych. Może także doznawać braku uczestnictwa w demokratycznych urządzeniach, braku dostępu do dóbr publicznych i narodowych, do wykształcenia, zdrowia, bezpieczeństwa i samorealizacji. Jednostka/grupa może być wykluczona w różnym stopniu z uczestniczenia w niektórych lub we wszystkich tych dobrach.

Grupy społeczne najczęściej zagrożone e.s.: dzieci i młodzież, upośledzone rodziny, ludzie starzy, bezdomni, emigranci i uchodźcy, mniejszości etniczne, ludzie ubodzy, nadużywający narkotyków i alkoholu, osoby mające problemy w sferze zdrowia psychicznego, ludzie fizycznie niepełnosprawni, bezrobotni oraz kobiety.

Istoty e.s. można poszukiwać w kontekście struktur społecznych, widząc w niej zjawisko wynikające z niedostatków w funkcjonowaniu takich subsystemów jak: polityka, ustrój gospodarczy, system społeczny oraz system rodziny i wspólnot.

Zjawisko e.s. zachodzi w sferze: konsumpcji (ubóstwo jako stan wykluczający lub znacznie ograniczający konsumpcję); produkcji (bezrobocie jako element ekskluzji) oraz spójności społecznej (wykluczenie z podstawowych stosunków międzyludzkich, brak rodziny, izolacja społeczna itp.).

Odpowiedzialność za powstawanie e.s. spada, w zależności od założeń ideologicznych, na człowieka lub grupę społeczną podlegającą wykluczeniu (wg konserwatystów) lub na społeczeństwo, jego organizację i systemy polityczne, społeczne i ekonomiczne, którymi się rządzi (wg socjaldemokratów). Spór toczy się o to, czy ludzie ulegają e.s. wskutek czynników zależnych od ich własnej woli, czy też stanowią w znacznej mierze bezsilny przedmiot zdany na niezależne od nich siły, łącznie z czynną i negatywną dla nich postawą ludzi posiadających (bogactwo, władzę, wykształcenie, zdrowie itp.) oraz ich grup, zainteresowanych wyłącznie utrzymaniem i wzrostem własnej zasobności.

Rozmaite koncepcje e.s. są wiązane przez różne orientacje ideologiczne z trzema paradygmatami: solidarnością, specjalizacją i monopolem (H. Silver). Według pierwszego zerwanie więzów pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi a społeczeństwem zorganizowanym jako całością wiąże się, czy też jest spowodowane załamaniem się społecznej solidarności. Chodzi o sytuację, w której porządek społeczny oparty dotąd na moralności i zbudowanych na niej ogólnospołecznych systemach wartości opiera się w coraz to większym stopniu na interesie indywidualnym lub grupowym. W rezultacie słabsi są stopniowo wykluczani z udziału w różnych obszarach życia społecznego. Według paradygmatu specjalizacji postępujące zróżnicowanie społeczne, pogłębiający się podział pracy we wszystkich sferach działalności społecznej i niewłaściwy podział sfer działania wewnątrz społeczeństw powoduje ich stopniową dezintegrację. Według paradygmatu monopolu wykluczenie jest konsekwencją powstawania monopoli grupowych. Panujący porządek społeczny jest narzucony przez hierarchicznie ukształtowane stosunki władzy. E.s. wyrasta ze stosunków pomiędzy klasami społecznymi i służy interesom grupy uczestniczącej w sprawowaniu władzy. Ta ostatnia dąży do utrwalenia nierówności społecznych. W rezultacie ludzie wykluczeni są pozbawieni dostępu do władzy, dóbr materialnych, oświaty itd., znajdują się więc poza grupą uczestniczącą i są przez nią zdominowani.

Przeciwieństwem ekskluzji jest inkluzja - integracja osoby/grupy ze zorganizowanym społeczeństwem. W rzeczywistości społecznej nie istnieje ani pełne wykluczenie, ani pełna integracja. Między skrajnościami istnieje wiele stopni pośrednich. Można być włączonym do lub wykluczonym z wielu, lub z kilku, lub tylko z jednej sfery życia społecznego.

Z uznania obiektywności przyczyn e.s. wynika troska o stworzenie, utrzymanie i rozwój sieci programów i instytucji, przy pomocy których usiłuje się przeciwdziałać powstawaniu e.s. i zmniejszać dolegliwości doznawane przez istniejące upośledzone grupy społeczne i przez to znajdujące się w niekorzystnej sytuacji. Główną rolę w tym zakresie odgrywa ONZ i jej liczne agendy, zajmujące się m.in. problemami głodu, ubóstwa, zdrowia, mieszkalnictwa, oświaty, uchodźców, kobiet i in. W Europie tymi sprawami zajmuje się m.in. Rada Europy

(T. Kowalak)

MARGINALIZACJA SPOŁECZNA

Proces powstawania nowych lub poszerzania zasięgu istniejących grup marginalnych. Wyraża się w braku uczestnictwa jednostek/grup społecznych w tych sferach życia, w których - stosownie do określonych kryteriów - uzasadnione jest oczekiwanie, że jednostki te i grupy będą uczestniczyły (G. Germani). Oznacza to sytuację, w której osoby lub grupy są pozbawione uprawnień przysługujących innym osobom lub grupom w danym społeczeństwie lub nie mają możliwości korzystania z tych uprawnień. M.s. może być rozumiana jako pozycja społeczna tych grup, które zostały odrzucone na peryferia społeczne w wyniku zdominowania przez grupy posiadające władzę (polityczną, gospodarczą, kulturalną); lub jako ambiwalentna pozycja społeczna grup mających równocześnie więcej aniżeli jedno powiązanie z innymi grupami społecznymi lub które są uzależnione od dwóch różnych kultur lub w trakcie przechodzenia z jednej do innej grupy/kultury (F. Mahler). W tych ujęciach, jednostki lub grupy marginalne różnią się pod względem szeroko pojętej kultury od swego społecznego otoczenia w sposób uniemożliwiający lub utrudniający wzajemne komunikowanie się.

Pojęcie m.s. jest relatywne, funkcjonujące zawsze w porównaniu ze stanem uważanym w danej społeczności za normalny. Przynależność do grupy marginalnej może być wynikiem subiektywnego sądu osoby/grupy, niekoniecznie zgodnego z oceną środowiska uważanego w danej społeczności za normalne. Zjawisko m.s. jest istniejącym obiektywnie, występującym w skali lokalnej, regionalnej, narodowej i międzynarodowej; może występować we wszystkich sferach życia społecznego: w gospodarce, m.in. na rynku pracy, w sferze spożycia, w sferze polityki, kultury, m.in. w dostępie do oświaty i do dóbr kulturalnych; w sferze dostępu do usług i świadczeń społecznych; w sferze mieszkalnictwa itp.

Ogólnej przyczyny procesów m.s. we współczesnym świecie doszukiwać się należy w dominującym wolnorynkowym systemie gospodarczym. Przyjęty, w krajach o gospodarce liberalnej, sposób podziału dochodu narodowego powoduje pogłębianie się podziału społeczeństwa na biednych i bogatych, przy czym biedni w wielu krajach nie tylko nie korzystają proporcjonalnie z ogólnego wzrostu gospodarczego, ale, pomimo ogólnego wzrostu, ich dochody zmniejszają się w wyrazie absolutnym, a z nimi ulega ograniczeniu ich uczestnictwo w licznych sferach życia społecznego. Globalizacja gospodarki światowej powoduje zmiany na rynku pracy, w wyniku których bezrobocie urasta do najważniejszego współczesnego problemu społecznego. Bezpośrednimi przyczynami narastania m.s. jest szeroko rozumiane ubóstwo, niski poziom oświaty, a także migracje ludności w poszukiwaniu lepszych warunków życia i w ucieczce przed międzynarodowymi konfliktami zbrojnymi i wojnami domowymi. Niepoślednią rolę marginalizującą określone grupy społeczne odgrywa także niepełnosprawność (fizyczna i umysłowa).

Ilość i różnorodność obszarów, na których występuje m.s. w skali lokalnej, regionalnej i narodowej przesądza o wielkiej liczbie kryteriów, które trzeba zastosować, aby stwierdzić istnienie, głębokość i rozległość obserwowanych zjawisk. W większości przypadków do mierzenia m.s. można użyć odpowiednich danych statystycznych różnej proweniencji. Jednak dane urzędowe, nawet jeśli są dostępne, nie dają często odpowiedzi na wiele ważnych pytań. Użycie socjologicznych metod badawczych i nadanie ich wynikom postaci liczbowej pozwala w wielu wypadkach na dokonywanie porównań, a także uszeregowanie różnych czynników wg ważności roli, jaką odegrały lub odgrywają w powstawaniu, rozszerzaniu się lub zmniejszaniu obserwowanego zjawiska.

M.s. wywołuje szereg negatywnych skutków społecznych. Należą do nich: petryfikacja, pogłębianie się i powstawanie nowych obszarów marginalności oraz dziedziczenie całego syndromu marginalności lub poszczególnych, składających się nań zjawisk, takich jak: ubóstwo, bezrobocie, niski poziom wykształcenia, zły stan zdrowia. Niezależnie od skutków społecznych m.s. występują, spowodowane nią skutki indywidualne, jednostkowe takie, jak bierność, apatia, brak zaufania do innych, uciekanie się do przemocy itp.

Zahamowanie rozwoju procesów m.s. wymaga bardzo złożonych działań kompleksowych zarówno w skali globalnej, lokalnej, jak i indywidualnej. W tej pierwszej dokonano wiele dla analizy zjawisk i opracowania programów działania. Wskazują na to dokumenty przyjęte na wielu konferencjach światowych odbytych w ostatniej dekadzie pod auspicjami ONZ: Konferencja na temat ochrony środowiska (Rio de Janeiro 1992), Konferencja na temat mieszkalnictwa (Vancouver 1982, Stanbuł 1996), Konferencja Ludnościowa (Kair 1994), Światowy Szczyt w sprawie Rozwoju Społecznego (Kopenhaga 1995), Konferencja w sprawie sytuacji kobiet (Pekin 1996) i in. Problem nie polega na braku programów lecz na niedostatkach w ich realizacji. Zamiana programów w obowiązujące decyzje wymaga akceptacji założeń ogólnych i ich operacjonalizacji przez władze poszczególnych państw, które mają własne priorytety, często odsuwające realizację programów światowych na nieokreśloną przyszłość.

Najważniejsze i najbardziej ogólne wytyczne działania przeciwko światowym zjawiskom m.s. formułuje się następująco: osiągnięcie jak najwyższego poziomu wykształcenia ludności świata - inwestycje w oświatę i dobre funkcjonowanie szkolnictwa na wszystkich szczeblach powinny mieć najwyższą rangę w polityce poszczególnych państw; skuteczna walka z ubóstwem, szczególnie z bezrobociem wśród młodzieży; zmodyfikowanie modelu rozwoju społecznego w kierunku znalezienia równowagi pomiędzy nieograniczonym wzrostem gospodarczym i maksymalizacją zysku a godnością człowieka (model sustainable development - zrównoważonego rozwoju); rozwiązanie problemu mieszkaniowego; budowanie społeczeństwa obywatelskiego: równość praw, w szczególności praw kobiet i młodzieży; demokratyzacja; decentralizacja; rozwój organizacji pozarządowych; rozwój infrastruktury społecznej; doskonalenie systemów zabezpieczenia społecznego.

(T. Kowalak)