Charakterystyka wybranych nowotworów

Nowotwory zarodkowe

Rozrodczak (dysgerminoma s. gonocytoma) – złośliwy, w jajniku

• z pierwotnych komórek płciowych (gonocytów)/z komórek stanowiących następne stadia ich rozwoju

• duże, o jasnej cytoplazmie bogatej w glikogen, jądro komórkowe jest duże, jasne i zawiera 2 jąderka

• komórki tworzą gniazda, pasma lub pola, poprzedzielane tkanką łączną, z obfitym naciekiem limfocytów

• między komórkami fragmenty trofoblastu lub tkanek potworkowatych (teratoidalnych)

Nasieniak (seminoma)­ – złośliwy, w jądrze

• jest guzem litym, szarobiałym z ogniskami martwicy

• z jednakowych komórek okrąg­łych lub poligonalnych o centralnie ułożonym jądrze z wyraźnym jąderkiem

• skąpy zrąb, liczne limfocyty i ziarniniaki gruzełkopodobne z komórkami olbrzymimi

• nasieniak spermatocytowy = odmiana, brak w zrębie limfocytów ani ognisk gruzełkowych, komórki tego nowo­tworu są większe

Rak zarodkowy (carcinoma embryonale)

• zbudowany z niezróżnicowanych komórek nabłonkowych, ułożonych w gniazda, cewki lub twory brodawkowate

• liczne figury podziału i polimorficzne komórki

Rak kosmówkowy (choriocarcinoma s. chorioepithelioma)

• z komórek trofoblastu zawartych w skrzepach krwi oraz masach martwiczych

• wrasta do naczyń, dając przerzuty do płuc, mózgu i wątroby

• jest pozbawiony zrębu i własnych naczyń

• komórki charakteryzują się znaczną różnorodnością rozmiarów i kształtów jądra, polimorfizmem i licz­nymi mitozami

Potworniak germinalny (teratoma)

• powstaje wskutek różnicowania się komórek rozrodczych w kierunku utkania zarodka = tworzy się guz torbielowaty

• guz zbudowany z różnych tkanek (chrzestnej, nerwowej, mięśniowej, gruczołowej)

• komórki dojrzałe = teratoma maturum = nowotwór jest niezłośliwy

• komórki niedojrzałe teratoma immaturuni = złośliwy = zbudowany jest z trzech listków zarodkowych o różnym stopniu zróżnicowania i dojrzewania

Nowotwory zawiązków narządów

Struniak (chordoma) - wywodzi się z pozostałości struny grzbietowej (chorda dorsalis), jest lity lub torbielowaty, na przekroju z polami przej­rzystymi, śluzowatymi lub przypominającymi chrząstkę. Jest otorebkowany lub nie i często infiltruje tkanki otaczające, a zatem jest nowotworem miejscowo złośliwym, rzadko dającym przerzuty. Zbudowany jest z dużych zwakuolizowanych komórek bogatych w glikogen, porozdzielanych przez pasma tkanki łącznej. Ma cechy śluzotwórcze o tendencji do gromadzenia się tej wydzieliny w zrębie.

Szkliwiak (ameloblastomd) - miejscowo złośliwy nowotwór zbudowany z nabłonka szkliwotwórczego i z włóknistego zrębu. Wyróżnia się typy: pęche­rzykowy (ameloblastomafolliculare}, splotowaty (a. plexiforme), rogowaciejący (a. acanthomatosum}, podstawnokomórkowy (a. basocellulare) i ziarnistoko-mórkowy (a. granulosocellulare - granular celi type).

Ziarniszczak, czyli błoniak ziarnisty (folliculoma) -jest litym, złośliwym nowotworem, czasem torbielowatym, z licznymi wylewami i ogniskami mart­wicy. Ma torebkę łącznotkankową i składa się z komórek o słabo barwiącej się plazmie. Poszczególne grupy komórek są otoczone włóknami argentofilnymi, czym różni się od otoczkowiaka, gdzie każda komórka jest oddzielnie nimi obramowana. Czasem obserwuje się w cytoplazmie lipidy. Obraz histologicz­ny uzupełnia obecność komórek tekalnych oraz drobnych przestrzeni po­wstałych z rozpadu komórek ziarnistych. Jest to typ mikrofolikularny błonia-ka. Gdy wymienione przestrzenie są duże, mówimy o typie makrofolikular-nym. Postać niedojrzała tego nowotworu przypomina mięsaka, raka lub mięsakoraka.

5.6.3. Nowotwory nabłonkowe niezróżnicowane

Rak niezróżnicowany, czyli anaplastyczny (carcinoma indifferentiatum s. anaplasticum) - wygląda podobnie w każdym narządzie i składa się z podob­nych do siebie, drobnych komórek o hiperchromatycznym jądrze. Jest nowo­tworem bardzo złośliwym.

5.6.4. Nowotwory nabłonkowe zróżnicowane

Brodawczak (papilloma) ~ jest zbudowany z palczastych brodawek, których osią jest pasmo tkanki łącznej z naczyniami pokrytymi nabłonkiem bez cech atypii. Nowotwór wywodzi się z każdego nabłonka, a więc jednowars­twowego, wałeczkowego jedno- lub wielowarstwowego, rzęskowego, wielowarstwowego płaskiego lub przejściowego. Brodawczak charakteryzuje się harmonijnym rozrostem, zarówno nabłonka (miąższu), jak i tkanki łącznej podścieliskowej (zrębu), a więc jest nowotworem niezłośliwym, i z reguły rośnie egzofitycznie. Czasem normotypowy nabłonek wrasta w głąb zrębu, i mówimy o brodawczaku odwróconym (papilloma inuersum). Brodawczak urotelialny (dróg moczowych) jest pokryty nabłonkiem przejś­ciowym. Brodawczak wywodzący się z jamy nosowej i zatok przynosowych (papilloma cylindrocellulare - respiratory epithelial papilloma, transitional papilloma) jest pokryty nabłonkiem wielorzędowym walcowatym, ogniskowe urzęsionym.

Wyróżnia się brodawczaka twardego (papilloma durum), o zbitej, bogatej we włókna tkance podścieliskowej i nabłonku mniej lub więcej zrogowaciałym, oraz brodawczaka miękkiego (papilloma molle), o delikatnym zrębie z licznymi naczyniami. Brodawczaki twarde występują w skórze, jamie ustnej, przełyku, żwaczu, pochwie, miękkie zaś - w jamie nosowej, żołądku, pęcherzu moczo­wym, miedniczkach nerkowych, pęcherzyku żółciowym, często w postaci polipa (papilloma polyposum).

Rak płaskonabłonkowy kolczystokomórkowy (carcinoma planoepit-heliale spinocellulare) - rośnie palczasto w głąb zrębu i histologicznie jest podobny do nabłonka wielowarstwowego płaskiego, tzn. na obwodzie ognisk ma komórki walcowate, odpowiedniki komórek warstwy podstawnej lub je przypominające. Idąc ku środkowi, mają one cechy komórek kolczystych i płaskich, ulegają rogowaceniu (carcinoma spinocellulare keratodes s. canc-roid) lub nie (carcinoma spinocellulare non keratodes vel akeratodes}. Ogniska rakowe przybierają postać pereł rakowych Waldeyera lub proces ten dotyczy tylko pojedynczych komórek (dyskeratosis). Powstanie pereł rakowych to wypadkowa trzech procesów, tj. nadmiernego rogowacenia (hyperkeratosiś), przyspieszonego rogowacenia (parakeratosis} i ujednolicenia zmian (homo-genisatio). O stopniu dojrzałości decyduje liczba komórek niezrogowaciałych, komórek atypowych, brak desmosomów oraz produkowanie lub też nie komó­rek podstawnych na obwodzie. W podścielisku raka, zwłaszcza ulegającego powierzchownej martwicy, są liczne granulocyty obojętnochłonne, limfocyty, histiocyty i plazmocyty (rys. 5.44). Rak ten daje przerzuty jest promienioczuły. Najczęściej zlokalizowany jest w skórze, gdzie może ulec owrzodzeniu (car cinoma ulcerosum), w przewodzie pokarmowym (jama ustna, przełyk) oraz w oskrzelach, gdzie wywodzi się z ognisk metapłazji płaskonabłonkowej.

Rak płaskonabłonkowy podstawnokomórkowy (carcinomaplanoepit-heliale basocellulare s. basalioma) - składa się z regularnych gniazd lub pasm naciekających zrąb, przy czym na ich obwodzie leżą komórki podstawne, tzw. komórki palisadowate (rys. 5.45). Mają one skąpą cytoplazmę i duże, hiper-chromatyczne jądro, leżące przy podstawie komórki. Wewnątrz opisanych ognisk są komórki różnoksztame mające tendencję do rozpadu, czego następst­wem jest tworzenie się drobnych jamek. Zrąb raka jest różnie wykształcony i zawiera nacieki komórkowe. Nowotwór czasem wnika głęboko do tkanek, powodując owrzodzenia (ulcus rodens s. terebrans).

Gruczolak (adenoma) - zbudowany jest z gruczołów bez cech atypii. Miąższem nowotworu jest tkanka gruczołowa o budowie cewkowej (adenoma tubulare), pęcherzykowej (adenoma folliculare s. alueolare) lub mieszanej (adenoma mixtum). Podścielisko nowotworu stanowi rosnąca równocześnie tkanka łączna. W gruczolaku, w odróżnieniu od prawidłowego gruczołu, nie ma przewodów wyprowadzających, mimo zachowania zdolności wydzielniczej. Gruczolaki pochodzące z gruczołów wewnętrznego wydzielania są zbudowane z litych gniazd lub pasm komórkowych z bardzo skąpym zrębem (adenoma solidum) - rys. 5.46.

Na powierzchni nowotwory te rosną w postaci polipa, a w głębi narządów jako guzy otorebkowane. Wśród gruczolaków zdarzają się często nowotwory mieszane, np. fibrochondroosteoadenoma, a w przypadku uzłośliwienia się zrębu - adenosarcoma.

Gruczolakowłókniak (adenofibroma), częsty u suk, charakteryzuje się rozrostem tkanki łącznej dookoła przewodów o szerokim świetle (adeno­fibroma pericanaliculare) lub tkanka ta uciska przewody i światło ich staje się zaciśnięte. Wygląda to jakby tkanka łączna wciskała się do światła przewodów i powstaje gruczolakowłókniak śródkanalikowy (adenofibroma intracanaliculare).

Torbielak (cystoma s. cystadenomd) - jest gruczolakiem, w którym wsku­tek gromadzenia się wydzieliny dochodzi do silnego rozszerzenia gruczołów i powstania jednej torbieli (cystoma uniloculare) lub wielu (cystoma multi loculare). Ścianę nowotworu stanowi tkanka łączna pokryta nabłonkiem jedno­warstwowym. Ze ściany torbieli mogą wyrastać brodawkowate twory (cys-tadenomapapilliferum). Torbielak umiejscawia się najczęściej w jajniku i trzu­stce, często ulega złośliwej transformacji (cystadenocarcinoma).

Rak gruczołowy, czyli gruczolakorak (adenocarcinoma) - naśladuje cewki lub pęcherzyki gruczołowe o nieregularnym kształcie i ułożeniu, o komórkach nawarstwiających się i hiperchromatycznym jądrze. Gdy takie cewki lub pęcherzyki są pozbawione światła, mówimy o raku litym (carcinoma solidum), a w przypadku produkcji śluzu - o raku śluzotwórczym (carcinoma mucocellulare s. muciparurn). Śluz może zalegać w komórce, co powoduje, że jądro zostaje zepchnięte na obwód i powstaje komórka sygnetowa. Wskutek pękania komórek śluz gromadzi się w zrębie i powstaje rak galaretowaty (carcinoma gelatinosum), oporny m.in. na radioterapię (niepromienioczuły). Odmianą nisko zróżnicowaną raka gruczołowego jest rak desmoplastyczny, czyli włóknisty (carcinoma desmoplasticum s. fibrosum s. scirrhosum). Ma on obfity zrąb kolagenowy, zawierający komórki rakowe ułożone szeregowo, po kilka lub kilkanaście.

5.6.5. Nowotwory tkanki nerwowej

Rdzeniak (medulloblastoma) - składa się z chaotycznie ułożonych komórek o małej ilości cytoplazmy i różnokształtnym jądrze. W utkaniu spotyka się pseudorozety, drobne pola martwicy i liczne figury podziału komórkowego. Jest nowotworem złośliwym wychodzącym z móżdżku i nacie­kającym otoczenie.

Nowotwór z komórek nerwowych (ganglioneuroma s, gangliocytoma) - zdarza się rzadko i jest zbudowany z neuronów umieszczonych w zrębie glejowym. Jest guzem niezłośliwym, ale zdarzają się postaci niedojrzałe (ganglioneuroblastoma).

Gwiaździak (astrocytoma) - wywodzi się z gleju gwiaździstego i dzieli się na: włókienkowy (astrocytoma fibrillare), mający komórki przypominające astrocyty włókienkowe, o licznych i długich wypustkach - protoplazmatyczny (astrocytomaprotoplasmaticum), którego komórki mają mniej liczne wypustki; gemistocytowy (astrocytoma gemistocyticum), zbudowany z komórek podob­nych do gemistocytów, oraz anaplastyczny (astrocytoma anaplasticum), u któ­rego dominują obszary anaplazji. Gwiaździak rośnie wolno i ma skłonność do nawrotu. Na przekroju może mieć ogniska martwicze, wylewy krwi i prze­strzenie torbielowate. Oprócz postaci guzowatej istnieje postać rozlana, bez wyraźnych granic (gliomatosis cerebri).

Gąbczak wielopostaciowy (glioblastoma multiforme) - wywodzi się z astrocytów i jest najmniej dojrzałą postacią gwiaździaka. Na przekroju guz jest szarobrunatny, z żółtymi ogniskami martwicy, wylewami oraz jamami wypełnionymi płynem. Komórki są atypowe, wielopostaciowe i ułożone nierów­nomiernie, z wyjątkiem ognisk martwicy, gdzie leżą palisadowato. Rozrastają się w nim liczne naczynia o grubej ścianie i wąskim świetle oraz tworzą przetoki tętniczo-żylne, prowadzące do niedokrwienia tego obszaru lub po­wstania zakrzepów. Czasem zrąb lącznotkankowy rozrasta się (gliosarcoma). Nowotwór jest bardzo złośliwy.

Skąpodrzewiak (oligodendroglioma) - rozwija się w istocie białej, ale może obejmować korę; szerzy się wzdłuż szlaków i włókien nerwowych. Dzielimy go na dwa typy: izomorficzny (oligodendroglioma isomorphum) - składający się z komórek o wyraźnych granicach, jasnej cytoplazmie i okrąg­łym jądrze, co przypomina strukturę „plastra miodu", i anaplastyczny (oligodendroglioma anaplasticum) - który ma komórki z cechami anaplazji i polimorfii. Wskutek rozpadu i zwyrodnienia śluzowego tworzą się drobne

jamki. Naczynia są liczne o zeszkliwiałych ścianach. Guz rośnie powoli,

ale może dawać wznowy.

Wyściółczak izomorficzny (ependymoma isomorphum) - rozwija się przy ścianie komory i wrasta do niej lub nacieka otoczenie, np. półkule mózgowe, gdzie osiąga znaczne rozmiary. Komórki układają się rozetowe albo wokół naczyń, z którymi stykają się wypustkami (rozety rzekome), albo same tworzą kanały (rozety prawdziwe).

Oponiak (meningioma) - wywodzi się z wyściółki opon i jest przeważnie niezłośliwy (rys. 5.47). Jest guzem twardym, szarobiałym, ostro odgraniczo nym. Powoduje ucisk mózgu lub zrasta się z kością czaszki. Komórki nowo­tworowe są ułożone w gniazda lub tworzą charakterystyczne układy cebulowa-te (meningioma meningotheliale - oponiak zespólniony), wśród których są czasem obecne ogniska zwapnienia, tzw. ciałka piaszczakowate (psammoma). Złośliwą postacią jest sarcoma meningeale. Wśród innych form spotyka się: meningioma ftbromatosum (komórki przypominają fibroblasty), meningioma angiomatosum (struktury naczyniowe).

Nowot\vór kieszonki Rathkego (craniopharyngiomd) - rozwija się z re­sztek nabłonka wielowarstwowego płaskiego tejże kieszonki. Guz jest otor-biony, na przekroju szary, z cystami wypełnionymi bursztynowym płynem, lub ma postać litą z ogniskami wapnienia. Histologicznie jest identyczny ze szkliwiakiem (adamantinoma).

Szyszyniak (pinealocytoma} - w obfitym zrębie są komórki nowotworowe podobne do gruczołu, z którego się wywodzą, a w postaci złośliwej (pinealoblas-toma) przy nikłym podścielisku - liczne, chaotycznie ułożone komórki.

Nerwiakowłókniak (neurofibroma) - rozwija się z lemocytów (komórek Schwanna) lub fibroblastów jako guz pojedynczy lub mnogi (choroba Reckling-hausena). Czasem złośliwieje (neurosarcoma). Nowotwór jest ostro odgraniczo­ny, bez torebki, szarobiały, składa się z komórek wrzecionowatych lub gwiazd kowatych luźno i bezładnie ułożonych w istocie podstawowej. Między nimi są nerwy i wiązki kolagenu.

Nerwiak osłonkowy (neurilemmoma s. neurinoma s. schwannoma) -wywodzi się z komórek osłonek nerwowych (Schwanna) i jest guzem pojedyn­czym lub mnogim nerwów lub korzonków nerwowych. Jest niezłośliwy, a jego forma złośliwa to sarcoma neurogenes. Złośliwienie dotyczy częściej nowo­tworów nerwów obwodowych niż wewnątrzczaszkowych.

Nerwiaki dzieli się na dwa typy: 1) komórki wrzecionowate o układzie wirowym, gdzie jądra układają się palisadowato, 2) luźny układ komórek gwiazdkowatych w luźnym śluzowatym zrębie.

Zwojak zarodkowy współczulny (neuroblastoma s. sympathicoblasto-ma) - jest nowotworem niedojrzałym, złośliwym i spotyka się go w nadnerczu i brzusznych zwojach współczulnych. Guz jest miękki, szary, czasem z torebką rzekomą, nacieczoną przez nowotwór, a na przekroju widać żółte ogniska martwicy i wylewy. Składa się z komórek neuroektodermy zarodkowej, czyli atypowych, drobnych neuroblastów, z jądrem bogatym w chromatynę i wąskim rąbkiem zasadochłonnej cytoplazmy. Między komórkami jest kwasochłonna substancja odpowiadająca przedłużeniom neuroblastów. Nowotwór produkuje aminy katecholowe i wyjątkowo może dojrzewać, przybierając postać nerwiaka zwojowego.

Nerwiak przyzwojowy (ganglioneuromd) - wydziela aminy katecholowe, jest otorebkowany. Jest bardziej dojrzałą postacią zwojaka zarodkowego współ-czulnego. Składa się z komórek osłonki włókna nerowego (Schwanna), ułożo­nych chaotycznie lub pasmowato, wśród których są dojrzałe komórki zwojowe, pojedyncze lub w skupieniach. Jest guzem niezłośliwym, ale może ulegać transformacji i złośliwiec.

Guz z komórek chromochłonnycfa, czyli barwiak (phaeochromocytoma s. chromaffinoma) - jest zlokalizowany w nadnerczach i ciałkach przyzwojo-wych (paraganglia). Może być otorbiony, jest obficie unaczyniony, z wylewami i martwicą w dużych guzach. Czasem tworzą się niewielkie torbiele z brunat­nym płynem i ogniskową kalcyfikacją. Nowotwór składa się z feochromoblas-tów, nuroblastów, często pleomorficznych, z wyraźną anizocytozą. Ponadto spotyka się komórki olbrzymie wielojądrowe, o cytoplazmie bogatej w krople hialiny. Komórki guza są ułożone w pęcherzyki, między którymi rozwija się bogata sieć naczyń zatokowych. Guz wydziela aminy katecholowe i może dawać przerzuty, np. do węzłów chłonnych, wątroby i kości, gdzie powstają ogniska osteolityczne.

5.6.6. Nowotwory tkanek paragangialnych

Nowotwór kłębka szyjnego (chemodectoma s. paraganglioma nonchro-maffinicum), czyli przyzwojak - jest umiejscowony w rozwidleniu tętnicy szyjnej jako guz pojedynczy o spoistej konsystencji. Zbudowany jest z komórek typu nabłonkowego ułożonych w gniazda lub pasma, okolone rozszerzonymi zatokowato naczyniami. Może czasem naciekać, ale prawie nigdy nie daje przerzutów.

5.6.7. Nowotwory tkanki barwnikotwórczej

Znamię barwnikowe (naevus pigmentosus) - jest uważane za zaburzenie rozwojowe, a przez niektórych autorów nawet za nowotwór niezłośliwy. Do­chodzi tutaj do rozrostu melanocytów (komórek znamieniowych) pochodzenia naskórkowego. Jądro komórkowe jest atypowe, hiperchromatyczne, a w obfitej cytoplazmie znajduje się różna ilość melaniny.

Czerniak jest spotykany głównie u koni siwych. Są to guzy miękkie, przypominające czarnoszary marmur lub zupełnie czarne

Czerniak złośliwy (melanoma malignum) - należy do nowotworów najzlośliwszych, ale - co jest bardzo ciekawe - czasem zanika samoistnie. Jego wzrost pobudzają hormony płciowe (estrogeny, testosteron), dlatego rzadko pojawia się przed okresem dojrzewania płciowego. Miąższ tworzą melanoblasty w różnym stopniu wysycone melaniną, o zróżnicowanym kszta­łcie i wielkości. Układają się w ogniska rozmaicie poprzedzielane obfitym zrębem, z licznymi naczyniami o skłonności do pękania. Nadmiar melaniny w komórkach może zupełnie przesłonić ich jądro. W przypadku pęknięcia komórki melaniną znajduje się pozakomórkowo wśród tkanki łącznej. Istnieje też bezbarwnikowa postać czerniaka (melanoma amelanoticum)

5.6.8. Nowotwory mezodermalne i mezenchymalne

Włókniak (ftbroma) - nowotwór wywodzi się z tkanki łącznej włóknistej. Jego miąższ stanowią fibroblasty, a zrąb - włókna tkanki łącznej, przebiegają­ce różnokierunkowo i bezładnie. Włókniaki dzieli się na: 1) twarde (fibroma durum) - gdy zrąb stanowią liczne, gęsto zbite, ubogokomórkowe włókna, 2) miękkie (fibroma molle) - gdy podścielisko tworzy wiotka, bogatokomórkowa tkanka łączna. Nowotwór rośnie wolno, jest ostro odgraniczony, szaro biały, o włóknistej powierzchni przekroju, na ogół kształtu kulistego. W błonie śluzowej ma często postać polipa (ftbroma polyposum) lub uszypułowaną (ftbroma pendulans).

Włókniak może ulec zwapnieniu (ftbroma calciftcans), skostnieniu (f. os-siftcans), szkliwieniu (f. hyaloideum), skamienieniu (f. petrificansJ, obrzękowi (f. oedematosum), a także zmianom wstecznym, tj. rozmiękaniu, rozpadowi -z wytworzeniem się w nim jamy torbielowej (f. cysticum) oraz powstaniem rozstrzeni naczyniowych naczyń krwionośnych i chłonnych (f. telangiectaticum s. cavernosum).

Czasem obok utkania łącznotkankowego spotyka się tkanki: tłuszczową, śluzową, kostną lub gruczołową, i wówczas mówimy o nowotworach miesza­nych, takich jak: ftbrolipoma, ftbromyxoma, fibroosteoma, ftbroadenoma. Wy­mienione tkanki mogą tworzyć inne kompozycje, np. trzy razem w nowotworze fibrochondroosteoma itp. W przypadku występowania licznych włókniaków mówi się o włókniakowatości (fibromatosis). Złośliwą formą włókniaka jest włókniak mięsakowy (fibrosarcoma), który może mieć różne formy morfo­logiczne.

Sluzak (myxoma) -jest zbudowany z komórek o kształcie gwiazdkowatym, tzw. astrocytów, czyli komórek pająkowatych, połączonych ze sobą za pomocą długich, nitkowatych wypustek cytoplazmatycznych, tworzących siatkę, wśród której znajdują się włókna tkanki łącznej z naczyniami krwionośnymi. Między komórkami jest dużo śluzu. Są to guzy pojedyncze, otorbione, o budowie zrazikowej, często naciekające otoczenie. Umiejscawiają się na ogół w błonach śluzowych. Śluzak mięsakowy (myxosarcoma) to złośliwy odpowiednik śluzaka, który zbudowany jest z komórek polimorficznych (różnokształtnych i róż­nej wielkości). Daje szybko wznowę pooperacyjną i przerzuty.

Tłuszczak (lipoma) - składa się z tkanki tłuszczowej (rys. 5.53), która różni się od prawidłowej wielkością komórek i obecnością lipoblastów (prekur­sorów lipocytów), często wielojądrzastych (olbrzymich), o niezupełnie wykształconych kroplach lipidu w cytopłazmie. Zrąb guza tworzy tkanka łączna, której pasma otaczają chaotycznie przebiegające naczynia krwionoś­ne. Sieć tych naczyń nie jest tak gęsta jak w tkance tłuszczowej prawidłowej i nie oplatają one pojedynczych komórek. Zrąb dzieli nowotwór na różnej wielkości zraziki. W obrębie zrębu dochodzi często do obrzęku (lipoma oedematosum).

Tłuszczaki dzieli się na: 1) twarde (lipoma durum) z przewagą podścielis-ka, 2) miękkie (lipoma molle) z przewagą miąższu, 3) oleiste (lipoma oleosum) - w przypadku tworzenia się jamek wypełnionych płynnymi lipidami. Nowo­twór wywodzi się głównie z tłuszczu podskórza lub krezki, rośnie powoli, jest otorebkowany i czasem uszypułowany (lipomapendulans). Tłuszczaki ulega­ją takim samym zmianom wstecznym jak włókniaki, co głównie uwarun­kowane jest słabszym - niż w prawidłowej tkance tłuszczowej - unaczynie-niem zrębu. Nowotwory te często występują łącznie z innymi nowotworami, np. lipomyxoma, lipochondroma, lipoftbroma, lipoosteoma, lipomyxochondro-osteoma. Postacią złośliwą jest tłuszczakomięsak (liposarcoma)

Żółtak (xanthomd) - składa się z dużych komórek piankowatych (his-tiocytów), zawierających lipidy (m.in. estry cholesterolu), ułożonych wśród łącznotkankowego zrębu. Ma kolor żółty i występuje bardzo rzadko.

Chrzęstniak (chondroma) - zbudowany jest z chrząstki szklistej, rza­dziej włóknistej, różniącej się od prawidłowej nieregularnym rozmieszcze­niem jamek, które mają zwykle więcej niż 2 komórki (chondroblasty), ale bez cech atypii. Są one większe niż komórki prawidłowe, o ciemno bar­wiącym się jądrze. Istota międzykomórkowa jest jednolita i czasem nie tworzy jamek dookoła komórek chrzestnych. Na ogół zrąb jest obfity i skąpo unaczyniony. Chrzęstniak jest guzem kulistym, twardym, białym o opalizu­jącym połysku, często występuje mnogo, zwykle w obrębie kośćca, jamy nosowej, tchawicy lub płuc. W narządach, w których tkanka chrzestna normalnie nie występuje, np. nerki, guz rozwija się z embrionalnych zawiąz­ków tkanki chrzestnej. W obrębie guzów często występują zmiany wsteczne, tj. zwyrodnienie śluzowe (chondroma myxomatosum),tworzą się torbiele (ch. cysticum), następuje zwapnienie (ch. calcificans) lub skostnienie (ch. ossificans).

Chrzęstniaki dzielimy na:

1. Chrzęstniak okołokostny (ecchondroma s. chondroma periostale s. iux-tacorticale) - tworzy się pod okostną zewnętrzną i ma więcej komórek niż chrzęstniak wewnątrzkostny. W jego utkaniu są ogniska kostnienia, wapnienia lub śluzowacenia.

2. Chrzęstniak wewnątrzkostny (enchondroma) - rośnie w jamie szpikowej, co powoduje rozciągnięcie kości i ścienienie jej kory. Jest dobrze odgraniczony, przybiera postać guzków litych lub rzekomotorbielowatych, otoczonych tkanką łączną z naczyniami, co nie jest równoznaczne z obecnością torebki. Przebiega łagodnie, ale daje wznowy pooperacyjne w przypadku niedoszczętnego wy­cięciu. Czasem uziośliwia się, tzn. infiltruje otaczające go tkanki, a nawet daje przerzuty. Dotyczy to głównie cłirzęstniaka kości długich.

3. Kostniakochrzęstniak (osteochondroma s. exostosis osteocartilaginea) -w głębi rozrastającej się chrząstki powstaje tkanka kostna, co jest powodem ścieńczenia tkanki chrzestnej tak, że większa część guza składa się z istoty gąbczastej, i nowotwór błędnie jest rozpoznawany jako kostniak (rys. 5.55).

4. Chrzęstniak zarodkowy (chondroblastoma benignum) - składa się z okrą­głych i wielokątnych komórek, przylegających do siebie lub oddzielonych niewielką ilością zrębu przypominającego istotę podstawową chrząstki. Między komórkami są ogniska wapnienia i martwica, wokół której gromadzą się fibroblasty, wytwarzają się tkanki: śluzowa, chrzestna, osteoidalna i kostna. Między komórkami nowotworu spotyka się także komórki olbrzymie typu ciał obcych. Nowotwór wyraźnie niszczy kości i rzadko daje wznowy. 5. Chrzęstniak mięsakowaty (chondrosarcoma) ~ rozwija się na ogói jako nowotwór pierwotny, rzadziej na podłożu chrzęstniaka lub kostniakochrzęst-niaka. Złożony jest z guzków różnej wielkości, naciekających sąsiednie tkanki, z ogniskami wapnienia i kostnienia, a także rzekomymi torbielami. Utkanie guza przypomina chrzęstniaka, ale ma rozrzucone pola zagęszczenia komórek jedno-, dwu-, a nawet wielojądrowych. Jądra są powiększone, hiperchromaty-czne, nieregularne. W chrzęstniakach mięsakowych o mniejszej dojrzałości wyspy chrzestne są otoczone przez macierzyste, nieodojrzałe komórki chrzest­ne, okrągłe lub wrzecionowate, gęsto ułożone, między którymi są pola substan­cji śluzowatej. Komórki te są zawsze atypowe, i im mniejsza jest dojrzałość nowotworu, tym mniej jest komórek chrzestnych. Nowotwór wrasta do naczyń, daje przerzuty do płuc, czasem do innych narządów. Chrzęstniak często występuje z innymi nowotworami jako guz mieszany, np. chrzęstniakogruczo-lak (chondroadenoma).

Kostniak (osteoma) -jest zbudowany z tkanki kostnej (miąższ narządu) w postaci beleczek o mniej regularnym układzie niż w prawidłowej kości oraz łącznotkankowego zrębu. Kostniak może być: 1) zbity (osteoma compac tum s. eburneum), tj. składa się z istoty zbitej, ale na obwodzie ma beleczki istoty gąbczastej, rozwija się na powierzchni kości i ma tendencję do sekwest-racji, 2) gąbczasty (osteoma spongiosum) - złożony z cienkich beleczek kostnych, między którymi znajduje się szpik (osteoma medullare). Powstaje on wewnątrz kości lub na jej powierzchni. Wyróżnia się następujące typy kostniaka:

a) kostniak zarodkowy (osteoblastoma benignum s. fibroma osteogenicum - „giant osteoid osteoma") - tworzy się w istocie zbitej lub gąbczastej i rzadko przebija się przez korę kości. W dobrze unaczynionym, jednolitym zrębie z fibroblastami znajdują się beleczki nierównomiernie zwapniałej tkanki osteoidalnej, liczne osteoblasty wokół beleczek i osteoklasty (komórki kościogubne). Ich działanie manifestuje się powstaniem ubytków i dziur w beleczkach.

b) kostniak kostnawy („osteoid osteoma") - składa się z dobrze unaczynio-nej tkanki łącznej zawierającej osteoblasty i osteoid o różnym stopniu uwap-nienia. Ma on barwę wiśniową. Przez niektórych autorów nie jest uważany za nowotwór, a jedynie za guz rozrostowy.

c) kostniak mięsakowy (osteosarcoma) jest bardzo złośliwym nowotworem i chętnie rozwija się w najaktywniej rosnących częściach kości, tj. u ich nasady. Wyróżnia się kostniaka twardego, kościotwórczego i osteolitycznego, który tworzy nieznaczną ilość tkanki kostnej. Na ogół nowotwór ten ma charakter mieszany. Składa się z komórek wrzecionowatych, owalnych i wielokątnych, o hiperchromatycznym jądrze, często wielojądrowych, monstrualnych, z licz­nymi mitozami. Komórki te tworzą ogniskowe tkankę osteoidałną i kostną, czasem chrzestną i śluzową, a okostna produkuje tkankę kostną. Osteobłasty nowotworu wytwarzają dużo fosfatazy zasadowej (FZ), której aktywność rośnie wówczas we krwi. Po usunięciu guza aktywność enzymu spada, by zwiększyć się ponownie, gdy pojawiają się przerzuty. Nowotwór daje przerzuty do płuc, a jego powstanie wiąże się z napromieniowaniem ustroju przez substancje radioaktywne.

d) kostniak mięsakowy okołokostny (sarcoma osteogenicum iuxtacorticale s. parostale) - rozwija się z okostnej zewnętrznej powierzchni kości i rzadko wrasta w głąb kości. Nacieka okoliczne tkanki, ze stawami włącznie. Zbudowa­ny jest z komórek wrzecionowatych o cechach atypii, z beleczkami istoty osteoidalnej i chrzestnej. Jest złośliwy, daje wznowy i przerzuty.

Guz olbrzymiokomórkowy (tumor gigantocellularis s. osteoclastoma) -nowotwór rozdyma zajętą kość i niszczy ją, a także może przebić się do tkanek miękkich. Ma kolor szaroróżowy, z wylewami i polami martwicy, otoczony cienką blaszką kostną. Składa się z gęsto ułożonych komórek wrzecionowatych szpiku pochodzenia mezenchymalnego, wśród których są komórki olbrzymie przypomi­nające osteoklasty wydzielające FZ. Czasem utkanie nowotworu zawiera beleczki kostne i osteoidalne oraz komórki żółtakowe. Komórki przejawiają atypię różnego stopnia. Jest guzem miejscowo złośliwym, ale czasem daje przerzuty.

Mięsak Evinga (sarcoma Euingi) - wywodzi się, prawdopodobnie, z łącz-notkankowego zrębu szpiku, gdzie tworzy twardy guz, który następnie prze­bija się przez korę na zewnątrz, i wówczas staje się miękki, kruchy, z licznymi wylewami. Składa się z drobnych komórek o silnie hiperchromatycznym jądrze i skąpej cytoplazmie. Jest bardzo złośliwy, daje przerzuty do płuc i węzłów chłonnych.

Guz z komórek histiocytarnych (histiocytoma s. dermatofibroma) -składa się z fibroblastów i histiocytów, tj. komórek pluripotencjalnych o ce­chach włóknotwórczych lub żernych. Fagocytują one tłuszcz i przybierają wygląd piankowaty, co nadaje im barwę żółtą, stąd ich nazwa - żółtak (zanthoma s. xanthofibroma}. Nowotwór ten jest pozbawiony torebki, ale jest dobrze ograniczony i niezłośliwy.

Zimowiak (hiberneoma) - guz koloru brunatnego, otorebkowany, niezłoś­liwy, zbudowany z dużych, okrągłych komórek o piankowatej cytoplazmie, bogatej w lipidy i centralnie ułożonym jądrze. Budową swą przypomina tkankę tłuszczową zwierząt zapadających w sen zimowy.

Włókniak szkliwiakowy (fibroma ameloblasticum) - składa się z nowo-tworowo rozrosłych komórek nabłonka zębopochodnego, które powodują także nowotworowy rozrost tkanki łącznej. Część nabłonkowa guza jest podobna do szkliwiaka. Nowotwór nie daje wznowy, ale może ulec uzłośliwieniu (fibrosar-coma ameloblasticum).

Zębiniak (dentinoma) - zbudowany jest z nabłonka zębopochodnego i niedojrzałej tkanki łącznej, a także dysplastycznej, słabo zmineralizowanej zębiny z widocznymi kanalikami. Guz nie zawsze jest otorebkowany.

Zębiak (odontoma) - składa się z mieszaniny szkliwa, zębiny i kostniwa. Wyróżnia się następujące jego typy:

- zębiakoszkliwiak (odontoameloblastoma) - ma chaotyczne utkanie zębiny i macierzy szkliwa z licznymi ogniskami zwapnień lub, przeciwnie, z ich brakiem, ale wypełnione młodą tkanką mezenchymalną. Może złoś­liwiec, i powstaje zębiakoszkliwiak mięsakowy (odontoameloblastoma sar-comatosum);

- zębiak złożony („complex odontoma") - ma wszystkie składniki zęba, ale ułożenie jest chaotyczne, jest otorebkowany. Przez niektórych autorów nie jest uznawany za nowotwór, ale za wadę rozwojową;

- zębiak mieszany (compound odontoma) - składa się ze wszystkich skład­ników zęba, miejscami ułożonych podobnie jak w zębie prawidłowym. Ma podobną genezę jak wyżej opisany.

Kostniwiak (cementoma) - ma ogniska podobne do kostniwa, ale słabiej zmineralizowane na obwodzie i w miejscach o bardziej aktywnym wzroście.

Maziówczak niezłośliwy (synovioma benignwri) - nie infiltruje i nie daje przerzutów, ale może powodować zanik kości pod wpływem ucisku. Składa się z drobnych, owalnych lub wrzecionowatych komórek, rozmieszczonych wśród pasm tkanki łącznej, obfitujących w kolagen. Ma w zrębie szczeliny i prze­strzenie torbielowate, pokryte komórkami synowialnymi. Przy ścianie szczelin są komórki wielojądrzaste, powstałe ze zlania się komórek synowialnych, a także komórek bogatych w lipidy (komórki żółtakowate). Formą złośliwą nowotworu jest maziówczak złośliwy (synouioma malignum), złożony z różnej liczby komórek wrzecionowatych i nabłonkowych, o różnym stopniu dojrzało­ści. Zawiera dużą ilość jam i szczelin bez błony podstawnej, wypełnionych kwasem hialuronowym. Szczeliny są pokryte jedną lub wieloma warstwami komórek nabłonkowych o hiperchromatycznym jądrze. Rzadko natomiast spotyka się komórki olbrzymie i żółtakowate. Prawie zawsze daje wznowy i przerzuty.

5.6.9. Nowotwory naczyniowe

Naczyniaki są często wrodzoną zmianą rozwojową i jako formy niezłośliwe nie mają torebki, rosną naciekowo, lecz nie niszczą tkanek sąsiadujących. Nowotworzenie naczyń włosowatych zależy od różnicy między ciśnieniem śródtkankowym a ciśnieniem wewnątrzwłośniczkowym.

Naczyniak krwionośny (haemangioma) dzieli się na:

- naczyniak zwykły, czyli włosowaty (haemangioma simplex s. capillare) (rys. 5.56) - zbudowany z bardzo licznych naczyń włosowatych, często spląta­nych ze sobą wśród małej ilości zrębu, występuje najczęściej w skórze lub w tkance podskórnej;

- naczyniak jamisty (haemangioma cauernosum) - składa się z szerokich jam o ścianach pokrytych śródbłonkiem. Jest dużym nowotworem rozwijają­cym się w głębi narządu, zwłaszcza w wątrobie, co powoduje ucisk na jej miąższ. Należy go odróżnić od plamistej rozstrzeni naczyń (teleangiectasis maculosa s. capillare), spotykanej w wątrobie u starego bydła, a będącej jedynie zwykłym rozszerzeniem (rozstrzenią) naczyń włosowatych narządu, nie zaś procesem nowotworowym;

- naczyniak żylny (haemangioma venosum) - zbudowany z żył wypeł­nionych krwią;

- naczyniak groniasty (haemangioma racemosum) - składający się z bar­dzo zróżnicowanych naczyń tętniczych i żylnych, tworzących często między sobą anastomozy. Nowotwór występuje głównie w oponach mózgu;

- naczyniakomięśniak gładkokomórkowy (angioleiomyomd) - składa się z pry­mitywnych naczyń krwionośnych otoczonych wirami dobrze zróżnicowanych komórek mięśniowych gładkich.

Złośliwą formą naczyniaka jest naczyniak mięsakowy (haemangiosarcoma s. haemangioendothelioma malignum), składający się z zespołu szczelin po­krytych śródbłonkiem, wrastającym między włókna kolagenowe i do tkanki tłuszczowej. Jądro jest atypowe i hiperchromatyczne, a komórki śródbłonka nawarstwiają się do światła w postaci brodawek.

Naczyniak limfatyczny (lymphangioma) - występuje rzadziej niż naczy­niak krwionośny, nie tworzy wyraźnych guzów i raczej rośnie naciekowe. Wykazuje podobną strukturę jak wyżej opisany, ale zbudowany jest z naczyń chłonnych wypełnionych limfą. Wyróżnia się naczyniaka limfatycznego zwyk­łego (lymphangioma simplez), jamistego (Z. cavernosum), a w przypadku tworzenia się dużych torbieli - naczyniaka limfatycznego torbielowatego (1. cysticum s. hygroma). Jego złośliwą (niedojrzałą) formą jest naczyniak limfatyczny mięsakowy (lymphangiosarcoma), zbudowany z nisko zróżnicowa­nych komórek.

Śródblomak (haemangioendothelioma) - złożony jest z pasm nisko zróż­nicowanych komórek śródblonka o bardzo wąskim, skanalizowanym świetle i wypełniony jest erytrocytami. Jest nowotworem złośliwym, ale rzadko daje przerzuty. Kłębczak (glomangioma) - składa się z komórek mioepitelialnych kształtu sześciennego, wywodzących się z kłębków naczyniowych, miedzy którymi są anastomozy tętniczo-żylne. Ma kolor czerwonosiny.

Obłoniak (hoemangiopericytoma) - zbudowany jest z naczyń otoczonych nawarstwiającymi się komórkami (pericytami) o różnym nasileniu atypii i różnej liczbie figur podziału. Komórki te układają się gwiaździście wokół młodych, proliferujących naczyń, tworząc jakby mankiet. Jest dobrze od­graniczony, ale bez torebki włóknistej, na przekroju z wylewami i torbielami rzekomymi. Występuje w obu formach, tj. niezłośliwej i złośliwej. Najchętniej umiejscawia się w skórze i powierzchownych tkankach miękkich. Słabo zróż­nicowaną postacią jest obłoniak złośliwy (haemangiopericytoma malignum). Wykazuje liczne cechy atypii oraz podziały komórkowe, bez charakterystycz­nego układu pericytów.

Mezotelioma, czyli międzybłoniak (mesothelioma) - występuje najczęściej na opłucnej, rzadziej na otrzewnej lub osierdziu. Zbudowany jest z komórek wrzecionowatych, wałeczkowatych lub kostkowych, tworzy lite gniazda, pasma, cewki i pęcherzyki z rozrostami brodawkowymi, jest złośliwy i daje przerzuty. Komórki leżące u podstawy przylegają jedna do drugiej, ku światłu zaś są jakby „skulone". Mogą one czasem przybierać postać fibroblastów.

5.6.10. Nowotwory tkanki mięśniowej

Mięśniak gładkokomórkowy (leiomyoma) -jest zbudowany z miocytów, ale zawiera wszystkie trzy typy włókien (kolagenowe, elastyczne i siateczkowe), gdyż komórki mięśniowe mają pewne cechy fibroblastów, wynikające z ich wspólnego, mezenchymalnego pochodzenia. Często jest to więc fibroleiomyoma (włókniakomięśniak), bardzo trudny do odróżnienia od włókniaka. Jądro miocytów jest pałeczkowate, tępo zaokrąglone na obu koń­cach (jak ziarno ryżu). Czasem jądra te układają się palisadowato. Z kolei fibroblast jest wrzecionowaty o zaostrzonych końcach.

W przypadku trudności w diagnostyce mięśniaków i włókniaków, stosuje się barwienie preparatów histologicznych metodą van Gieson. Włókna mięśnio­we barwią się na kolor żółtozielony (kwas pikrynowy), a tkanka łączna na czerwono (fuksyna).

Mięśniak jest nowotworem monoklonalnym i, najprawdopodobniej, rozwija się z niezróżnicowanych komórek okołonaczyniowych lub z gładkiej błony mięśniowej danego narządu. Mięśnie gładkie układają się w mięśniaku w pas­ma przebiegające różnokierunkowo, czym różni się od prawidłowej tkanki, mającej stale regularny przebieg włókien. Podścielisko łącznotkankowe jest zwykle skąpe (leiomyoma molle), rzadziej obfite (leiomyoma durum). Mięśniaki najczęściej spotyka się w macicy, pochwie, żołądku i jelicie, natomiast rzadko w pęcherzu moczowym i innych narządach. Mięśniaki macicy usadawiają się pod błoną śluzową (leiomyoma submucosum), pod błoną surowiczą (/. sub-serosum) i w samym mięśniu (1. intramurale). Czasem tworzą szypuły i wcis­kają się do pochwy (/. nascens).

Mięśniaki łatwo ulegają zmianom wstecznym (martwicy, szkliwieniu, zwy-rodnienieniu śluzowemu), mogą też występować w formie guzów mieszanych, np. adenoleiomyoma. Złośliwą formę mięśniaka gładkokomórkowego nazywa­my mięśniakomięsakiem (leiomyosarcoma).

Mięśniaki, zwłaszcza ulegające martwicy skrzepowej, np. w macicy, za­chowują się podobnie jak w tzw. obrazie kokardowym w ognisku zapalnym, tj. złożonym z 5 stref, a mianowicie: centralnej martwicy otoczonej naciekiem z neutrofilów, strefy przekrwienia, pasa zapalnego około ogniskowego (his-tiocyty, limfocyty, plazmocyty) i przede wszystkim pasa granicznego, czyli strefy dyzorycznej (obrzęk tkanki i wtórne uszkodzenie tkanki zdrowej). Najistotniejsza w nowotworze wydaje się być strefa graniczna, za którą ma się znajdować prawidłowa tkanka. Strefę tę można, analogicznie jak w procesie zapalnym, nazwać „strefą dyzoryczną nowotworową", która nie zawiera wpra­wdzie komórek nowotworowych, ale komórki te mają już wiele cech tumoro-gennych, np. wykazują wzrost aktywności telomerazy, IL-8, czynnika wzrostu śródbłonka naczyń, obniżenie zaś EGF i po pewnym czasie spoczynku mogą być miejscem wznowy nowotworu lub punktem przerzutów. Np. wzrost aktyw­ności telomerazy osłabia apoptozę i tym sposobem przyczynia się do rozplemu komórek nowotworowych.

Mięśniak prążkowanokomórkowy (rhabdomyoma) - występuje bardzo rzadko i jest zbudowany z włókien mięśniowych prążkowanych, nisko zróż­nicowanych, podobnych do zarodkowych, przy czym także zrąb wykazuje często cechy niedojrzałości. Dlatego też rośnie naciekowe i może dawać prze­rzuty (rhabdomyosarcoma). W sercu mięśniak jest zbudowany z obrzmiałych kardiomiocytów i dużych komórek kształtu pajakowatego.

5.6.11. Nowotwory układu płciowego

Otoczkowiak (thecoma) - niezłośliwy nowotwór zbudowany z komórek zrębu jajnika, przypominających komórki otoczki pęcherzyka. Guz jest wtedy twardy i włóknisty. Komórki nowotworowe są rozproszone lub ułożone w pas­ma, w zrębie zaś spotyka się ogniska szkliwienia. Wydziela często estrogeny, i to w większej ilości niż bloniak ziarnisty.

Guz z komórek śródmiaższowych jądra (Leydiga) - leydigoma -jest szklistym, żółtobrunatnym, ostro odgraniczonym guzem. Zbudowany jest z ognisk i sznurów dojrzałych komórek Leydiga, poprzedzielanych prze­grodami z tkanki łącznej. Guz produkuje androgeny, co może być powodem przedwczesnej dojrzałości płciowej u młodzieży (pubertas praecox), a u do­rosłych wywołać cechy żeńskie, np. ginekomastię.

Guz z komórek podporowych (Sertoliego) - sertolioma - złożony jest z komórek podporowych tworzących lite pasma i układy tubularne. Jest czynny hormonalnie. Może powodować objawy ginekomastii i feminizację.

5.6.12. Nowotwory tkanki limfatycznej i szpikowej

Chloniaki złośliwe (lymphoma malignum - LM), czyli chłoniakomięsaki (lymphosacroma - LS) - przedstawiają nowotworowy, monoklonalny rozrost komórek układu limfoidalnego i mogą się wywodzić zarówno z komórek linii B, jak i T. Są one często morfologicznym wykładnikiem białaczek, zwłaszcza enzootycznej białaczki bydła (EBB), dlatego chłoniakomięsak lub chłoniak złośliwy, są używane jako synonimy białaczki limfatycznej Wiele chłoniaków złośliwych przebiega z białaczkowym obrazem krwi, a częstość zmian hematologicznych w dużym stopniu zależy od cytologicznej postaci tego nowotworu. Chloniaki przebiegające z objawami przewlekłej limfocytozy określa się zwykle mianem chłoniakobiałaczek (chioniaki łeukemi-czne), chłoniaki bez zmian we krwi obwodowej - mianem chłoniaków aleukemicznych.

Wyróżnia się 4 typy chłoniakomięsaka u bydła, jak:

1. Chłoniakomięsak bydła dorosłego (adult lymphosarcoma - ALS) -jest to nowotworowa transformacja komórek limfoidalnych linii B, prowadząca do powstania guzów rozrostowych lub rozlanych nacieków. Najczęściej zaatakowane są węzły chłonne. We krwi można spotkać atypowe komórki blastoidalne (limfoblasty, komórki Turka, ciałka Gumprechta) oraz limfocyty mające podwójne lub pyknotyczne jądro, czasem o nieprawidłowym kariotypie. Zmiany w kariotypie wykazują także komórki guzów. Wśród anomalii wymienia się poliploidię oraz wzrost liczby chromosomów akrocent-rycznych.

2. Chłoniakomięsak bydła młodego (calf lymphosarcoma - JLC/CLS) - daje uogólniony rozplem komórek układu limfocytarnego w postaci mnogich guzów w różnych narządach u cieląt w wieku poniżej 6 miesięcy.

3. Chłoniakomięsak grasicy (thymic lymphosarcoma - TLS) - spotykany jest najczęściej u młodego bydła, od 6. mieś. do 2 łat, w postaci dużych guzów obejmujących grasicę, dolną część szyi oraz przednie śródpiersie. Czasem zmiany notuje się w węzłach chłonnych i narządach miąższowych (sercu, nerkach, śledzionie). Zmiany proliferacyjne przyjmują postać multicentryczną.

4. Chłoniak skórny (skin lymphosarcoma - SLC) - najczęściej spotykany jest u młodego bydła w wieku od l do 3 łat. Na skórze powstają twarde guzy,

0 popielatym zabarwieniu. Czasem zmiany dotyczą także węzłów chłonnych

1 narządów miąższowych. Zdarzają się samoistne remisje.

Charakterystyka histologiczno-histochemiczna

i immunocytochemiczna chłoniaków u bydła dorosłego

Chłoniak limfocytowy B (LM lymphocyticum B) - w węzłach chłonnych spotyka się rozlany naciek komórek nowotworowych (z komórek B). Są to małe limfocyty z okrągłym jądrem mające bryłowatą, ciemną chromatynę oraz ubogą cytoplazmę, a także prolimfocyty i paraimmunoblasty. Te ostatnie mają okrągłe jądro, z centralnie ułożonym jąderkiem, otoczone obfitą cytoplazmą. Komórki chłoniaka mają bardzo niską aktywność mitotyczną.

Chłoniak centrocytowy (LM centrocyticum) - tworzy słoninowate guzy w węzłach chłonnych. Rozrost komórek nowotworowych ma charakter roz­lany. Są to małe lub średniej wielkości centrocyty zawierające nieregularne, wpuklone (cleaved) jądro komórkowe. Ich chromatyna wykazuje zwartą struk­turę, brak jest jąderek, a cytoplazmą jest bardzo skąpa. Ponadto spotyka się nieliczne centroblasty, limfocyty, histiocyty i komórki plazmatyczne. Aktyw­ność podziałowa komórek guza jest na niskim poziomie. W dużych centro-cytach są pojedyncze ziarnistości PAS-dodatnie.

Chłoniak centroblastyczno-centrocytowy (LM centroblasticum - cent­rocyticum - CB/CC) - rośnie w postaci guzów w węzłach chłonnych, a także w narządach miąższowych (sercu, śledzionie, nerkach, wątrobie). Rozrost nowotworowy jest z reguły rozlany, a nowotwór wykazuje wysoką aktywność mitotyczną komórek. Często komórki ulegają martwicy. Spotyka się centro­cyty, centroblasty, limfocyty T, histiocyty i immunoblasty. Centrocyty mają wydłużone jądro komórkowe o wyraźnie zaznaczonych wpukleniach i wcię­ciach błony jądrowej (cleaved). Centroblasty są kuliste lub owalne, a ich jądra mają gładką błonę i wyraźną chromatynę, a także 2 lub 3 jąderka, na ogół leżące przyściennie. Cytoplazmą jest skąpa. Immunoblasty mają okrągłe jądro z centralnie położonym jąderkiem. Wszystkie chłoniaki CB/CC mają wysoką aktywność mitotyczną. W centroblastach są ślady immunoglobulin cytoplaz-matycznych (IgG).

Chłoniak centroblastyczny (LM centroblasticum) - tworzy guzy głównie w węzłach chłonnych, a także w narządach miąższowych (sercu, śledzionie, nerkach, wątrobie). Rozrost komórek nowotworowych jest rozlany. Spotyka się średnie lub duże centroblasty o owalnym jądrze i nierównej powierzchni. Jądra zawierają zwykle 3-4 jąderka ułożone w pobliżu błony jądrowej. W chłonia kach monomorflcznych są duże centroblasty, nieliczne immunoblasty z poje­dynczym jąderkiem, anaplastyczne centrocyty i małe limfocyty. Spotyka się także liczne histiocyty nadające preparatom obraz „gwiaździstego nieba" (starry sky). Komórki chłoniaka mają wysoką aktywność podziałową.

Chloniak limfoblastyczny B (LM lymphoblasticum B) - wywodzi się z komórek B i lokalizuje w węzłach chłonnych, rzadziej w sercu, śledzionie i nerkach. Najczęściej jest zbudowany z limfoblastów i rośnie w postaci rozlanej. W tych komórkach stwierdzono wysoki stosunek N/C, skąpą cytoplaz-mę oraz okrągłe lub owalne jądro komórkowe. Na ogół spotyka się w nich jedno centralnie ułożone jąderko. Ponadto obraz histologiczny uzupełniają histiocy­ty, dające obraz „gwiaździstego nieba", nieliczne limfocyty i prolimfocyty. Limfoblasty mają wysoką aktywność mitotyczną. Wykazuje cechy włóknienia odtorebkowego miąższu i zawiera duże, kuliste przestrzenie (wakuole), przypo­minające morfologicznie komórki tłuszczowe.

Chłoniak limfoblastyczny niezdefiniowany (LM lymphoblasticum -„U") - obejmuje swym rozrostem węzły chłonne oraz serce, śledzionę i nerki. Z reguły rozrost ma charakter rozlany, monotonny i zawiera komórki średniej wielkości, z okrągłym lub lekko owalnym jądrem, zaopatrzonym w 2 lub 3 jąderka. W chłoniakach typu „convoluted" spotyka się liczne komórki ze „zwiniętym jądrem" i wyraźnymi wpukleniami błony jądrowej. Ponadto w składzie komórkowym chłoniaków spotyka się nieliczne limfocyty, pojedyn­cze plazmocyty i histiocyty, nadające preparatom obraz „gwiaździstego nieba". Indeks mitotyczny jest wysoki. Stwierdza się również śladowe ilości PAS--dodatniego materiału.

Chłoniaki imiminocytarne (immunocytoma) - wyróżnia się 3 postacie, jak:

ł. Limfoplazmocytoidalna (LM IC lymphoplasmocytoideale] - złożona z lim­focytów i komórek limfoplazmocytoidalnych, tj. komórek większych od lim­focytów, mających mniej foremne jądro, wyraźne jąderka i bardziej obfitą cytoplazmę. W sąsiedztwie włókniejących beleczek spotyka się histiocyty.

2. Limfoplazmatyczna (LM IC lymphoplasmacyticum) - jest to rozlany rozrost komórek plazmatycznych, nielicznych komórek limfoplazmocytoidal­nych i pojedynczych immunoblastów. Komórki plazmatyczne, niekiedy zdeformowane i nietypowe, grupują się w sąsiedztwie naczyń i w rejonie zatok węzła chłonnego. Obserwuje się także małe limfocyty T, centroblasty oraz ciałka Russela i Dutchera. W niektórych nowotworach są złogi amyloidopodobne, wakuole tłuszczowe, rozrost tkanki łącznej oraz eozynofile i histiocyty.

3. Polimorficzna (LM ICpolymorphe), czyli pleomorficzna - są tu wszyst­kie komórki szeregu rozwojowego limfocytów B, przy czym najwięcej jest komórek plazmatycznych, limfoplazmocytoidalnych, limfocytów i centroblas tów. Rozplem jest rozsiany, ale o tendencji do włóknienia miąższu węzła chłonnego.

Wszystkie trzy typy immunocytoma zawierają w cytoplazmie komórkowej PAS-dodatni materiał w postaci rozproszonej lub, rzadziej, jako ciałka Russela i Dutchera. Spotyka się również obecność IgG.

Białaczka szpikowa, czyli mieloblastyczna (leucaemia myelocytica s. myelogenes) - polega na niepohamowanym rozroście granulocytów, z prze­wagą jednego typu, przeważnie obojętnochłonnych. We krwi mogą się one pojawić w liczbie do kilkuset tyś. w l mm³. Na tę liczbę składają się zarówno postacie dojrzałe, jak i niedojrzałe na różnym etapie rozwoju. Jeżeli wzrośnie liczba komórek dojrzałych z niewielkim odsetkiem komórek niedojrzałych (5-10%), to stan taki nazywa się odczynem białaczkowym (reactio leucaemoidea). Granułocyty białaczkowe nie mają wcale lub mają zmniejszoną aktywność fosfatazy zasadowej, a u ludzi 80% z nich zawiera chromosom Philadelphia. Białaczka szpikowa może być ostra lub przewlekła. W postaci ostrej, oprócz bardzo młodych postaci granulocytów, pojawiają się także postacie niedojrzałe, natomiast nie spotyka się form pośrednich (tzw. przerwa białaczkowa - hiatus leucaemicus). Obserwuje się także mieloblasty, tj. komórki z dużym jądrem o delikatnej chromatynie i kilku jąderkach, z ziarnistościami azurofilnymi w cytoplazmie. Ta ostatnia ma aktywność mieloperoksydazy. Naciek białacz-kowy obejmuje głównie szpik, nadając mu kolor szary, ale może występować także w innych narządach. Naciek przechodzi również na okostną, której nadaje zielony kolor - zieleniak (chloroma).

W białaczce szpikowej przewlekłej szpik jest szaroczerwony o metalicznym połysku. Naciek nowotworowy powoduje niszczenie kości, odwarstwienie okos-tnej, a także osteoporozę niemetaboliczną. Jeżeli w rozroście dominują inne komórki niż granulocyty i ich prekursory, to mamy następujące typy białaczek:

- bazocytową, do której można zaliczyć nowotwór wywodzący się z komórek tucznych, czyli mastocytów (mastocytoma)

- eozonocytową;

- monocytową;

- megakariocytową.

Granulocyty białaczkowe mnożą się w podobnym tempie jak komórki prawidłowe, ale pozostają we krwi 5-10 razy dłużej i nie spełniają swych funkcji, np. fagocytozy, co naraża organizm na zakażenia drobnoustrojami oportunistycznymi. Naciek nowotworowy powoduje niedokrwistość, spadek liczby megakariocytów, i w konsekwencji trombocytów (skaza krwotoczna), oraz rozpad erytrocytów, a następstwie wytwarzanie z puryn dużej ilości kwasu moczowego.

Białaczka erytropochodna, czyli erytroza (erythrosis s. erythroblasto-sis), to rozrost układu czerwonokrwinkowego. Spotyka sieją u drobiu. Morfo­logicznie manifestuje się ona obecnością komórek niedojrzałych (erytrogonii), pozbawionych jeszcze hemoglobiny. Naciek nowotworowy gromadzi się w świe­tle naczyń kapilarnych szpiku, a także narządów miąższowych (wątroby, nerek, śledziony), nadając im ciemnowiśniową barwę.

Czerwienica prawdziwa (policythaemia uera) - jest rozrostem nowo­tworowym, wywodzącym się z komórki macierzystej szpiku, dotyczącym głównie układu erytrocytów, a w małym stopniu układu granulocytów i trombocytów. Liczba erytrocytów i trombocytów we krwi rośnie, krew ulega zagęszczeniu, jest bardziej lepka, a także wzrasta hematokryt (do 60%). Dochodzi do za-krzepicy (zespół DIC) i skazy krwotocznej płytkowej. Na początku choroby szpik ulega proliferacji, a następnie włóknieniu (mielofibroza), prawdopodob­nie pod wpływem płytkowego czynnika wzrostu.

Szpiczak mnogi (myeloma multiplex s. plasmocytoma multiplex) - jest nowotworowym rozrostem klonu plazmocytów syntetyzujących monoklonalną immunoglobulinę Ig, o jednym typie łańcuchów lekkich, kappa lub lambda (białko Bence'a i Jonesa), a zatem należy do gammapatii (plasma celi dysc-rasia). W szpiku mnożą się plazmocyty, plazmoblasty, paraplazmoblasty, komórki nowotworowe dwujądrzaste z ciałkami Russela. We krwi spotyka się białko monoklonalne, w moczu białko Bence'a i Jonesa lub jedno i drugie (u ponad 90% chorych). Proces toczy się w szpiku kostnym (kręgów, czaszki), który przybiera barwę wiśniową, i prowadzi do osteolizy i hiperkalcemii.

Czasem obserwuje się szpiczaka pojedynczego (plasmocytoma solitare), tj. guza zbudowanego z plazmocytów, bez zmian w szpiku. Może on dawać przerzuty.

Ziarnica złośliwa, czyli choroba Hodgkina (lymphogranulomatosis mali­gna] -jest złośliwym nowotworem układu limfatycznego, tj. głównie węzłów chłonnych, a także śledziony, płuc, szpiku kostnego i wątroby. W węzłach spotyka się guzy, z ogniskami martwicy serowatej i włóknienie. W strefie T toczą się procesy nowotworowe o bardzo różnych obrazach. Typowe są wielojądrowe komórki nowotworowe Reed i Sternberga oraz komórki Hodg­kina. Te pierwsze są duże, o jasnej cytoplazmie i rozczłonkowanym dwu- lub wielopłatowym jądrze oraz bardzo dużym, kwasochłonnym jąderku. Komórki Hodgkina są mniejsze i mają jedno jądro. Wyrazem odczynu zapalnego są rozrosty limfocytów, skupiska makrofagów nabłonkowych, plazmocytów i eo-zynofili. Jeżeli przeważa włóknienie, to dominują komórki Reed i Sternberga. Wyróżnia się 4 postacie ziarnicy złośliwej:

- z przewagą limfocytów (lymphocytic predominansce - LP),

- stwardnienie guzowate (nodular sclerosis - NS),

- postać mieszaną (mixed cellularity - MC),

- zanikanie limfocytów (lymphocytic depletion - LD).

W początkowym okresie choroby przeważają limfocyty i makrofagi, a komó­rki Reed i Sternberga są nieliczne (LP), później liczba limfocytów maleje, pojawiają się obficie eozynofile i plazmocyty. Następuje włóknienie węzła, a liczba komórek Reed i Sternberga znacznie wzrasta (MC). W końcu limfocyty zanikają, węzeł włóknieje, i pojawiają się bardzo liczne komórki Reed i Stern­berga (LD). Szczególną postacią ziarnicy złośliwej jest stwardnienie guzkowe (NS), gdzie węzeł silnie włóknieje, a kolagen dzieli go na kuliste grudki. Komórki Reed i Sternberga mają wówczas obkurczoną plazmę, co sprawia wrażenie, że komórki te leżą w jasnych jamkach, stąd ich nazwa - komórki lakunarne.

Grasiczak (thymoma) - dzieli się na:

- limfocytowo-nabłonkowy (thymoma lymphoepithetiale),

- nabłonkowy (thymoma epitheliale),

- wrzecionowatokomórkowy (thymoma fusocellulare) - rys. 5.62.

Istnieje też inny podział, tj. na: 1) grasiczaka korowego (thymoma cor-ticale), 2) grasiczaka rdzennego (thymoma medullare), 3) grasiczaka mieszane­go (thymoma mixtum).

Grasiczaki są guzami otorebkowanymi lub naciekającymi, podzielone tkan­ką włóknistą, czasem torbielowate z wylewami krwawymi. Komórki nabłon­kowe są ułożone w pasma rozproszone lub promieniście leżące wokół naczyń, a między nimi leżą limfocyty T. Te ostatnie są pobudzone, co powoduje hamowanie erytropoezy i humoralnych odczynów immunologicznych, z na­stępującą niedokrwistością aplastyczną i hipogammaglobulinemią.

5.6.13. Nowotwory wywodzące się z komórek APUD

Rakowiak (carcinoid s. argentoffinoma s. APUD-oma) - wywodzi się z komórek wewnątrzwydzielniczych, występujących w przewodzie pokarmo­wym, płucach, trzustce, tarczycy, rdzeniu nadnerczy, przysadce i podwzrórzu. Są to komórki endokrynne, wykazujące zdolność syntezy, gromadzenia i wy­dzielania bioaktywnych amin i hormonów polipeptydowych. Komórki te na­zwano układem APUD (amine precursors uptake and decarboxylation). Za przyjęciem wspólnego pochodzenia komórek układu APUD przemawia wy­dzielanie przez nie wielu polipeptydów wytwarzanych przez komórki nerwowe mózgu i obwodowych zwojów nerwowych, a także przez komórki rdzenia nadnerczy. Na przykład nowotwory przewodu pokarmowego i wysp trzustki mogą wytwarzać ACTH i wazopresynę, a rakowiaki oskrzela - ACTH, wazopresynę, somatotropinę i prolaktynę. Dodatkowym dowodem jest obecność enolazy - enzymu glikolitycznego komórek nerwowych we wszystkich nowo­tworach z komórek APUD.

Rakowiak w przewodzie pokarmowym jest zbudowany z komórek jednorod­nych co do wielkości i budowy. Cytoplazma zawiera ziarnistości sekrecyjne, a rodzaj hormonu przez niego produkowany można zidentyfikować w bada­niach immunohistochemicznych. W 50% przypadków nowotwór ma zdolność redukowania soli srebra, stąd jego druga nazwa - argentoffinoma. Wydziela wiele substancji bioaktywnych, m.in. serotoninę, histaminę, kalikreinę, prostaglandyny, rzadziej ACTH, kalcytoninę, insulinę, gastrynę, VIP i inne. Najgroź­niejsze dla organizmu są skutki wydzielania serotoniny, tj. zaburzenia naczyniowe, skurcze oskrzeli, pobudzenie motoryki jelit i inne.

5.6.14. Nowotwory zarodkowe nerek

Rak jasnokomórkowy nerki, czyli nadnerczak (carcinoma clarocellulare renis s. hypernephroma) - jest barwy żółtobialej, nacieka miedniczki lub torebkę włóknistą narządu, a także wrasta do żyt nerkowych, czego następst­wem jest tworzenie się przerzutów do pluć, kości i mózgu. Nowotwór tworzy struktury podobne do kanalików gruczołowych, tworów brodawkowatych lub jest lity o dużych komórkach, sprawiających wrażenie pustych, zwanych także komórkami roślinnymi. Ich cytoplazma może być bogata w lipidy i glikogen. Między układami kanalikowymi spotyka się w zrębie liczne włośniczki. Nowo­twór jest pochodzenia dysontogenetycznego, tj. powstaje jako złośliwa transfor­macja z guza Grawitza. Podobne utkanie ma niezłośłiwy nowotwór tzw. guz cukrowy (sugar tumor), bogaty w glikogen.

5.6.15. Nowotwory złożone

Rakomięsak (carcinosarcoma) - jest rzadko występującym nowotworem złośliwym zbudowanym z utkania rakowego i mięsakowego jako niezależnych, ale współistniejących składników. Dzieli się go na:

- kolizyjny, gdzie dwa niezależne od siebie nowotwory przypadkowo wy­stępują obok siebie;

- złożony (kompozycyjny) - uzłośliwieniu ulegają jednocześnie zrąb i miąższ nowotworu;

- nowotwór kombinacyjny - dwa różne typy komórek rozwijają się z tej samej komórki macierzystej, np. rak jasnokomórkowy nerki ulegający trans­formacji mięsakowej.

Nerczak zarodkowy (nephroblastoma), rys. 5.63, czyli guz Wilmsa (adenomyosarcomd) - jest złośliwym nowotworem nerki, tworzącym dwa rodzaje utkania: 1) zarodkowe kanały gruczołowe o bazofilnym nabłonku, 2) mezenchymalne z komórek wrzecionowatych i miocytarnych.

Sarkoid koni (fibropapilloma) - eąiune sarcoid - jest złożony z części nabłonkowej i fibroblastycznej. Typ brodawkowaty, o mniejszej złośliwości, jest pokryty grubą warstwą komórek nabłonkowych w znacznym stopniu zrogowaciałych. Sporadycznie w nabłonkowej części nowotworu występują cysty. Typ fibroblastyczny, o większej złośliwości, jest zbudowany głównie z fibroblastów z wyraźną warstwą komórek nabłonkowych na powierzchni, wnikających palczasto w głąb miąższu nowotworowego. W jądrach komór­kowych występują figury podziału mitotycznego. Nowotwór najczęściej wy­stępuje na skórze tułowia, głowy, wokół warg, oczu, często w postaci licznych guzków, brodawek. Po usunięciu chirurgicznym możliwa jest wznowa. Nie leczone guzy utrzymują się w skórze przez wiele lat, czasami pojawiają się nowe w odległych częściach ciała i tkance podskórnej, opisano również samoist­ną regresję. W komórkach nowotworowych badaniem ultrastrukturalnym stwierdzono obecność wirusów BPV (bovine papillomavirus typ l i 2 transfor­mujący białko E5).

Guzy Stickera - zakaźne guzy weneryczne psów - wzrost zachorowań na nowotwory następuje po okresie zwiększonej aktywności seksualnej. Guzy pojedyncze lub mnogie występują na narządach płciowych (wargi sromowe, pochwa u samic, prącie i napletek u samców), z czasem dochodzi do przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych, później guzy pojawiają się w całej skórze i w narządach wewnętrznych. Miąższ nowotworu jest zbudowany z komórek okrągłych lub owalnych, które przypominają histiocyty lub limfocyty. Jądra tych komórek są hiperchromatyczne, wy­stępuje gromadzenie się chromatyny na obwodzie jądra, stwierdza się też liczne figury mitotyczne.

Zakaźne guzy weneryczne (Transmissible veneral tumour) u psów jako pierwszy przeszczepił w 1877 roku w Petersburgu lekarz weterynarii Nowiń-ski. Nowotwór ten jest jedynym znanym przykładem przeszczepu guza w spo­sób naturalny drogą płciową, tj. wszczepienie się żywej komórki, czyli nowo­tworowej w uszkodzoną skórę lub błonę śluzową w akcie kopulacji, a także poprzez kąsanie czy lizanie. Komórki nowotworowe mają 59 chromosomów, a więc mniej niż komórki prawidłowe (78 chromosomów), a ponadto w okolicy protookogenu c-myc jest wstawiony ruchomy element genetyczny LINĘ - 1. Wzrost nowotworu zdeterminowany jest stanem immunologicznym ustroju, tj. na początku rozwój guza jest szybki, a potem ulega zwolnieniu. Spotyka się wówczas spadek liczby komórek nowotworowych, obrzęk tkanki, krwotoki, naciek zapalny (neutrofile, limfocyty, plazmocyty) oraz włóknienie. Jest to wynik wzrostu ilości przeciwciał IgG, uzyskania cech cytotoksycznych przez limfocyty i produkcji przez nowotwór antygenu rozpuszczalnego, blokującego i modyfikującego odpowiedź obronną ustroju.

Ostatnio opisano podobne, naturalne przeszczepienie komórek raka jamy ustnej u diabła tasmańskiego, jakie ma miejsce w czasie walki zwierząt o pokarm oraz w czasie godów.