Markery nowotworowe



Substancje chemiczne, których
obecność w organizmie związana
jest z toczącym się procesem
nowotworowym



Zwykle termin zarezerwowany dla
markerów, których obecność
stwierdza się we krwi lub innych
płynach ustrojowych



Markery komórkowe – w błonie
komórkowej (głównie receptory)



Markery humoralne



Syntetyzowane i wydzielane przez

komórki nowotworowe



Powstające w wyniku reakcji

immunologicznych

Finn O. N Engl J Med 2008;358:2704-2715

Three Ways for Self Antigens to Become Tumor Antigens

Antygeny towarzyszące
nowotworom



Antygeny płodowo-zarodkowe



Substancje wytwarzane zarówno
przez komórki nowotworowe jak i
zdrowe tkanki



Cząsteczki będące produktem
degradacji i obumierania komórek
(TPA)



Krążące markery nowotworowe =
wielkocząsteczkowe markery
nowotworowe

Idealny marker



Wysoka swoistość, nie powinny
występować u osób zdrowych



Wysoka czułość



Swoistość narządowa



Stężenie markera powinno
odzwierciedlać stopień
zaawansowania choroby

Zastosowanie:



Diagnostyka



Screening



Diagnoza kliniczna



różnicowanie



Prognozowanie



Ocena stopnia zaawansowania nowotworu



Prognozowanie zachowania guza w

przyszłości



Monitorowanie



Ocena skuteczności terapii



Wykrywanie progresji



Wykrywanie wznowy



Dla prognozowania ważna jest
liniowa zależność pomiędzy masą
guza a stężeniem markera powinna
być liniowa



Najlepsze markery o krótkim czasie
półtrwania

Podstawowe wskazanie



Kontrola przebiegu leczenia

Wyniki fałszywie
dodatnie



Niewydolność nerek i wątroby



Choroba reumatyczna (CA 19-9)



Bezpośrednio po leczeniu – efekt
destrukcji komórek nowotworowych



Reakcje krzyżowe



Badanie lekarskie

Fałszywie ujemne



Wynik leczenia



Degradacja w temperaturze
pokojowej



32-letnia chora z wolem guzkowym



Oznaczono Tg w odstępie 6
miesięcznym



Początkowo Tg w zakresie normy, w
badaniu kontrolnym 10 x wzrost
poziomu TG



Czy na tej podstawie można
postawić rozpoznanie raka
tarczycy?



33-letnia pacjentka operowana z
powodu zróżnicowanego raka
tarczycy, następnie leczona
uzupełniająco jodem 131



Po leczeniu na supresyjnych
dawkach LT4 utrzymują się
poziomy Tg poniżej 0,1 ng/ml



Czy można wykluczyć wznowę
procesu nowotworowego?



78-letni mężczyzna ze zmianą
ogniskową w prostacie, badalną per
rectum



W TRUS obszar hypoechogenny z
drobnymi mikrozwapnieniami



PSA 3 ng/ml (N do 4,0)



Czy można wykluczyć nowotwór?



56 letni mężczyzna z marskością
wątroby na tle wirusowego
zapalenia wątroby typu C



Stwierdzono obecność zmiany
ogniskowej



Biopsja cienkoigłowa
niediagnostyczna



Jakie markery nowotworowe mogą
pomóc wyjaśnić charakter zmiany

AFP (alfa-fetoproteina)



Wprowadzona jako marker
nowotworowy w 1964 roku



Diagnostyka raka wątrobowo-
komórkowego, zwłaszcza u chorych
z marskością wątroby



Czułość (dla stężeń > 1000 ng/ml)
ok. 90%

AFP – inne przyczyny
wzrostu



Zapalenie wątroby, marskość
wątroby, choroba Crohna,
polipowatość jelit (zwykle < 500
ng/ml)



Nowotwory jąder (nowotwory
zarodkowe -nienasieniaki)

CEA (antygen
karcinoembrionalny)



Gruczolakoraki jelita grubego i
odbytnicy



Przed podjęciem leczenia wskazuje na

stopień zaawansowania nowotworu



W monitorowaniu – wysoka czułość w

ocenie wznowy procesu
nowotworowego

CEA



Jeżeli leczenia skuteczne –
normalizuje się w ciągu 6-8 tygodni

Ponowny wzrost CEA



O 2-4 ng/ml/6 miesięcy – odrost
guzam przerzuty do mózgu i tkanek
miękkich



> 4 ng/ml/6 miesięcy – meta do
wątroby i kości

Inne przyczyny wzrosu
CEA



Inne nowotwory



Płuca



Sutek



Trzustka



Prostata



Rak rdzeniasty tarczycy



Nowotwory nienabłonkowe



Wyższe wartości u palących!!!!



Zapalenie i marskość wątroby, PZT,

collitis ulcerosa



ciąża

Gonadotropina
kosmówkowa



Nowotwory zarodkowe jąder, guzy
trofoblasyczne, nabłoniak
kosmówkowy



Zaśniad groniasty

CA 15-3



Rak sutka



Marskość wątroby



Choroby jajników, płuc, sutka



Raki oskrzeli, trzustki, jelita
grubego, szyjka macicy

CA 19-9



Rak trzustki



Rak dróg żółciowych



Rak jelita grubego



Meta do wątroby



Rak żołądka



Ostre zapalenie wątroby, zapalenie

dróg żółciowych, zapalenie trzustki,

choroba reumatyczna

de Groen P et al. N Engl J Med 1999;341:1368-1378

CA 19-9 and Bilirubin Levels in a 75-Year-Old Man with Primary Sclerosing

Cholangitis since 1972 and Cirrhosis

CA 125



Rak jajnika



Zapalenie trzustki



Ciąża



W trakcie menstruacji



Rak endometrium



Rak jasnokomórkowy



Rak jelita grubego



Rak sutka



Rak płuc



Endometrioza



Marskość wątroby

CA 125



Nieobecny w prawidłowych
komórkach jajnika

Przyczyny wzrostu sPSA



PCA - 1g   sPSA 3,6ng/ml



BPH - 1g   sPSA 0,31ng/ml



zapalenie



uraz



czas półtrwania sPSA  3 dni



PCA - mała produkcja, duże stężenie PSA

Ryzyko istnienia PCA
w zależności od stężenia tPSA

Catalona i wsp. JAMA 1998



0 - 4 ng/ml  1%



2-4 ng/ml  15%



4-10 ng/ml  25%



> 10 ng/ml 

>50%

Prawdopodobieństwo wykrycia
PCA



sPSA

ng/ml

DRE (-)

DRE

(+)

< 4

9%

17%

4

-10

20%

45%

> 10

31%

77%

Jakie jest „prawidłowe” sPSA ?



sPSA  4 ng/ml  PCA  10% mężczyzn

 3 ng/ml  PCA  5% mężczyzn



jeśli DRE (-), to u części z nich

PCA bez znaczenia klinicznego :

mała złośliwość - PCAvol  0,5 ml



PCA

vol

DT  4 lata

transformacja neo  PCA 1 ml  10 lat

CYFRA 21-1



Rozpuszczalny fragment
cytokeratyny



Niedrobnokomórkowy rak płuc



Inne nowotwory płaskonabłonkowe

Jak uściślić wskazania do biopsji
stercza dla sPSA 4-10 ng/ml ?



sPSA : Pvol - PSAD (density)

-

wolumetria TRUS (stężenie

PSA/objętość gruczołu)



tempo wzrostu sPSA - PSAV (velocity)

> 20% / rok



molekularne formy PSA



zależność sPSA od wieku

Formy molekularne PSA



PSA całkowity



PSA wolny - free PSA - fPSA



PSA związany - complexed PSA -
cPSA

z 1-antychymotrypsyną

(PSA-ACT)

PCA



z 2-

makroglobuliną

(PSA-MG)

W przypadku PCA zwiększenie
udziału frakcji związanej PSA

f/t PSA 

C

F

C

C

F

F

Prawdopodobieństwo wykrycia PCA w
zależności od f/t PSA

55%

35%

23%

20%

9%



Określanie „kalkulacji” PSA ma na celu:



uściślenie wskazań do biopsji



ograniczenie liczby biopsji zbędnych



jeśli :



* DRE (-)



* sPSA: 3-4 --10,0 ng/ml

szara strefa



* rozpoznanie PCA mogło by mieć

znaczenie dla chorego

Swoista enolaza neuronowa
(NSE)



Uwalniany głównie z powodu
martwicy komórek



Guzy neuroendokrynne



Glejaki



Urazy



Wstrząs septyczny



Drobnokomórkowy rak płuc

Antygen raka
płaskonabłonkowego
(SCC=Ag)



Rak szyjki macicy



Raki głowy i szyi



Płaskonabłonkowy rak płuc



pacjentka z wywiadem rodzinnym
w kierunku raka sutka i raka jajnika,
z dodatnią mutacją BRCA



Umiarkowane podwyższenie CA
125



Czy jest to jednoznaczne z chorobą
nowotworową?

Chromogranina A



Zawartość ziarnistości wydzielniczych



Jej wydzielanie towarzyszy

wydzielaniu specyficznych hormonów



Marker dla guzów wywodzących się z

komórek neuroendokrynnych:



Rakowiaki



Inne guzy neuroendokrynne



Guzy chromochłonne



Neuroblastoma



Rak rdzeniasty tarrczycy

Chromogranina A



Fałszywie dodatnie wyniki:



Leki stymulujące sekrecję

neuropeptydów ihormonów przewodu
pokarmowego



Istotna niewydolność nerek i/lub

wątroby

Serotonina i kwas 5-OH-
indolooctowy



Rakowiaki – guzy neuroendokrynne
wywodzące się ze środkowej części
prajelita (midgut)



Zwykle, gdy wystąpią przerzuty do
wątroby



Poza rakowiakiem jajnika

Fałszywie dodatnie



Leki:



Węglan litu



Inhibitory MAO



Metyldopa



Morfina



rezerpina



Pokarmy



Awokado



Banany



Śliwki



Orzechu włoskie



Ananas



Pomidory



Kiwi



Grapefruit



melony

Fałszywie ujemne



SSRI (poprzez zmniejszenia
stężenia serotoniny w płytkach)

Kalcytonina i
prokalcytonina



Rak rdzeniasty tarczycy



Test z pentagastryną lub wapniem –
stosowany uprzednio rutynowo u
krewnych pacjentów z MTC (obecnie
zastąpiony przez badania
genetyczne)



Jeżeli dodatnie 3-4 tygodnie po
zabiegu niecałkowita strumektomia
lub przetrwała choroba nowotworowa

Czas podwojenia
kalcytoniny



< 6 miesięcy – przeżycie – 5-letnie
25%, 10-letnie 10%



> 2 lat – przeżycie 10-letnie bliskie
100%

Fałszywie dodatnie
wyniki



Niewydolność nerek



Zapalenia (ciężkie)



Posocznica



Nadczynność przytarczyc



Rzadko choroba Hashimoto



Guzy neuroendokrynne trzustki



Drobnokomórkowe raki płuc



Rakowiaki



białaczki

Prokalcytonina vs.
kalcytonina



Bardziej stabilna (kalcytonina może
podlegać szybkiemu,
przedlaboratoryjnemu rozkładowi –
fałszywie ujemne wyniki)



Czas półtrwania niezalezny od
stężenia

tyreoglobulina



Zależna od masy tkanki
tarczycowej



Także destrukcja tyreocytów
skutkuje wzrostem tyreoglobuliny



Niewielka wartość kliniczna w
screeningu raka zróżnicowanego
tarczycy

Pomiar Tg w bioptatach z
węzłów chłonnych



W diagnostyce przerzutów do
węzłów chłonnych

Copyright ©2007 The Endocrine Society

Snozek, C. L. H. et al. J Clin Endocrinol Metab 2007;92:4278-4281

FIG. 1. A, Tg concentrations in fine-needle biopsies

Tyreoglobulina



Czas półtrwania około 3 dni



Po 2 miesiącach po strumektomii
powinna być niewykrywalna

Główne ograniczenie – anty-
Tg



Dodanie u 15-30% pacjentów z
rakiem zróżnicowanym



Jednakże u pacjentów po
radykalnym leczeniu przeciwciała
powinny znormalizować się



Potencjalny substytut dla Tg

Copyright ©2003 The Endocrine Society

Mazzaferri, E. L. et al. J Clin Endocrinol Metab 2003;88:1433-1441

No Caption Found

nowotwór

Użyteczny marker

Rak jelita grubego

CEA, CA19-9

Rak trzustki

CA19-9

Rak piersi

CA15-3, CEA

Rak gruczołu krokowego

PSA, PAP

Pierwotny rak wątrobowo-

komórkowy

AFP

Rak szyjki macicy

SCC-Ag

Rak żołądka

CEA, CA19-9

Raki płuca

NSE, SCC-Ag, CYFRA 21-1, CEA

Nowotwory zarodkowe jądra

Beta=HCG, AFP, PLAP

Nowotwory jajnika

Ca125, beta-HCG, AFP, CEA

Raki tarczycy

Tg, kalcytonina, CEA