Prawo rzeczowe – prawo regulujące stosunek osób (podmiotów prawa) do rzeczy. Do prawa rzeczowego zalicza się przepisy, które obejmują społeczne formy korzystania z rzeczy. Jest to prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym, prawo skuteczne wobec wszystkich, wszyscy muszą je respektować.
Jako rzecz traktujemy wyodrębnioną w sposób naturalny, bądź sztuczny część przyrody, posiadającą wartość materialną i funkcjonującą w stosunkach gospodarczych jako dobro samoistne. Rzecz może stanowić wartość, która może być wprowadzona do obrotu materialnego lub prawnego.
Początkowo za rzecz uważano tylko to co można poznać za pomocą zmysłów (empirycznie), czyli można dotknąć lub zobaczyć.
W nowoczesnym prawie rzymskim pojawiają się inne definicje rzeczy np. prawa autorskie definiuje się jako rzecz. Tak więc jako rzecz traktować należy ogół praw majątkowych, to co może być objęte prawem własności.
Ruchomości i nieruchomości
Większe znaczenie początkowo przywiązywano do ruchomości. Z czasem się to zmieniło. Zawsze jednak da się dostrzec różnice w stosunku prawa do ruchomości i nieruchomości.
Nieruchomość – część powierzchni ziemi wyodrębniona za pomocą kryteriów fizycznych i prawnych oraz to co się na tej powierzchni trwale znajduje.
Budynki przywiązane na trwałe podnoszą wartość nieruchomości i są traktowane tak samo jak nieruchomość, budynki w dawnej Polsce były traktowane jako ruchomość, ponieważ bardzo łatwo można było je rozebrać.
Ruchomość - (definicja średniowieczna) – wszystko to co do się przemieszczać, nosić. Później za ruchomość uważano wszystko co można spalić za pomocą pochodni.
Unieruchomienie ruchomości – jest to poddanie „ruchomości z natury rzeczy” prawu nieruchomości z jakichś wzglądów społecznych lub prawych, także gospodarczych. Za ruchomość uważa się ryby w stawie, stado koni powyżej 10 sztuk (tą praktykę stosowano na Mazowszu), pieniądze uzyskane na drodze zbycia nieruchomości.
Nie ma praktyki uruchomiania nieruchomości.
II. Nieruchomości ze względu na pochodzenie.
- ze względu na obrót:
1. Nieruchomości rodowe – pozyskane w drodze spadkobrania (podział na dobra ojczyste i macierzyste).
2. Nieruchomości nabyte (pokupne) – pozyskane w inny sposób: nadania, kupna itp.
III. Z punktu widzenia wartości rzeczy
Jednostkowe
Zbiorowe – wartość całości jest większa od sumy wartości elementów składowych
IV. Ze względu na przeznaczenie.
Samoistna rzecz – rzecz taką wprowadza się do obrotu w całości
Rzecz stanowiąca wartość składową – części składowe są bardzo ważne i same nie są wprowadzane do obrotu. Wprowadza się całość
V. Ze względu na przynależność prawną.
Główne
Przynależne
Rzeczy przynależne mogą być od rzeczy głównej odłączone w obrocie prawnym: np. drzwi, mogą być rzeczą główną dla zamka u drzwi, ale dla budynku są przynależną.
Rzecz przynależna powinna należeć do tego samego właściciela co rzecz główna (o ile nie ma odmiennego zastrzeżenia). Prawo własności rzeczy przynależnej przechodzi razem z prawem własności rzeczy głównej.
Element przynależny dóbr ziemskich: las, znajdujący się na terenie dworu, karczma, uprawnienia domniemane (sądownictwo).
VI. Ze względu na przeznaczenie
Podzielne – każda rzecz z punktu widzenia fizyki, z punktu widzenia prawa nie
Niepodzielne – takie, które po podzieleniu tracą swoją funkcjonalność. Cecha ta jest zmienna w zależności od punktu widzenia na rzecz np. koń – niepodzielny, dla rzeźnika - podzielny
VII. Ze względu na cechy indywidualne
oznaczone co do gatunku – określane przy pomocy liczny, miary, wagi gatunkowej; zamienne
niezamienne - posiada co najmniej jedną cechę, którą ma tylko ona na świecie.
VIII. Ze względu na charakter
Zwykłe – większość rzeczy
Poświętne – szczególna wartość wynika z kultu religijnego
Szanowane – objęte dodatkową ochroną prawną ze względu na ich społeczne przeznaczenie
IX. Podział ze względu na możliwość wprowadzania do obrotu prawnego.
Rzeczy w obrocie prawnym – albo prawodawca się nie wypowiada, albo wskazuje, że można je kupić sprzedać itp.
Rzeczy poza obrotem gospodarczym – prawodawca zawsze wypowiada się, gdy nie chce, aby rzeczy były ogólnie dostępne, np. informacje niewygodne ideologicznie.
X. Rzeczy dopuszczone do obiegu częściowo, częściowo z niego wyłączone
Tzn. że jedni mogą wprowadzać, drudzy nie, są specjalne miejsca do udostępniania danej rzeczy (np. monopol na sprzedaż alkoholu).
Posiadanie – faktyczny stosunek człowieka do rzeczy, możliwość sprawowania nad rzeczą władztwa, nie musi się wiązać z prawem.
W prawie rzymskim corpus – sprawowanie władztwa + animus - wola władania nad rzeczą.
Dziś posiadanie to faktyczne władztwo nad rzeczą swoją lub cudzą, wykonywane we własnym interesie. Nasi przodkowie mieli jednak problem z odróżnieniem prawnego i faktycznego stanu. Uważali, że posiadanie jest pierwszym stopniem na drodze do własności.
Posiadaczem nieruchomości jest ten kto z rzeczy pobiera pożytek, stąd może być wielu posiadaczy.
Posiadanie: a) pośrednie, np. pan
b) bezpośrednie np. uprawiający ziemię chłop
Posiadanie wpływa na stosunki społeczne. Np. istnieją spory co do nieruchomości.
„Błogosławiony, który trzyma” – on nie musi iść do sądu. Idzie ten co nie ma, a chce mieć, stąd najazdy i ryzyka stałej walki. Stąd wymyślono specjalny proces chroniący przed samowolą/charakter cywilny procesu.
Petytoryjny – proces o prawo, przed sądami kilku instancji o to, kto ma jakie prawo do nieruchomości, niestety bardzo długotrwały.
Posesoryjny – o posiadanie, chroni przed samopomocą – anarchią, proces o bezprawne pozbawienie posiadania, sąd nie zajmuje się prawną analizą, ale faktami, może nakazać wypłacenie odszkodowania, proces ten stwierdza czy było spokojne, słuszne posiadanie skarżącego się i czy był zajazd pozwanego. Wtedy przywraca stan sprzed najazdu. Proces ten był szybki. Początkowo na Śląsku w XIV wieku potem w Wielkopolsce, Małopolsce i Mazowszu proces ten ma charakter mieszany. Skarga jest połączona z możliwością wykonania praw. Od XVI wieku proces jest samodzielny, regulowany konstytucjami. Skargę można wnieść do 30 dni od zajścia.
Własność – najdalej idące władztwo w stosunku do rzeczy
Inne prawa rzeczowe – na rzeczy cudzej, ograniczone, słabsze niż własność.
Dwa stopnie uprawnień do rzeczy:
Własność
Prawa ograniczone
Własność to prawo do:
- posiadania, wydobywania od osoby trzeciej rzeczy
- używania rzeczy
- dysponowania rzeczą
Własność alodialna Własność bezwarunkowa, wolna (nie rodzi zależności osobistej)
Własność lenna (zależna), lennik jest właścicielem, ale ograniczony jest prawami seniora, potrzebne jest złożenie hołdu lennego. W Polsce własność lenną zniesiono za pomocą ustawy w XVII wieku. W społeczności chłopskiej utrzymano ją do XIX wieku.
Własność podzielona Dwóch różnych właścicieli (nie współwłaścicieli!) w stosunku do jednej rzeczy
Własność rycerska Tę formę własności może nabyć tylko szlachcic. Potem przeprowadzono reformy. Odejście od stanowego nabywania i zapewnienie jurysdykcji nad mieszkańcami włości. Prawo patronatu nad kościołem i szkołą. Władztwo policyjne, utrzymanie nauczycieli, korzystne opodatkowanie. Dziedziczne oczynszowanie mieszkańców. Własność ta zniesiona w procesie uwłaszczania (od 1807 do 1850 roku).
W stosunkach feudalnych: własność zwierzchnia i własność podległa:
Własność zwierzchnia: (pan), typowe uprawnienia prywatno – prawne oraz uprawnienia publiczno prawne zdobyte na drodze immunitetów (uprawnienia władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej).
Własność podległa: (chłop), wyjęty spod władzy państwa. Jest w rękach swojego pana. Posiada, używa, dysponuje za zgodą pana. Jest również podległy osobiście.
Własność czasowo nieograniczona – np. dziedziczna
Własność czasowo ograniczona – nadana dożywotnio.
Ograniczenia prawa własności wynikające z regaliów królewskich:
- regale łowieckie
- regale borowe
- regale górnicze od 1575 roku
- regale targowe
- regale młyńskie
U schyłku feudalizmu pojawia się produkcja przemysłowa.
Na wsi praca zależna od pór roku, w mieście nie! Stąd rodzi się konkurencja i ciężka praca w XVIII wieku. W kapitalizmie rodzi się nowe pojęcie własności. Ideologia prawa natury mówi, że własność jest przyrodzona, pełna i nieograniczona.
1754 rok kodeks w Prusach stanowił: właścicielem jest ten kto samodzielnie oraz w pełny sposób zarządza rzeczą.
Uzupełniono potem kodeks o:
Własność rycerską
Własność lenną
Fideikomis i komis rodziny
Dziedziczenie oczynszowania (związane z własnością rycerską)
Własność lenna została zniesiona w 1850 roku. Właściciel użytkowy – lennik – ma prawo pobierania pożytku, dysponuje z ograniczeniem (musi przestrzegać sukcesji lennej) oraz nie może być kobietą.
Fideikomis rodzinny jest to forma podobna do ordynacji. Właściciel użytkowy to osoba indywidualna (zarządza i używa) oraz zwierzchnik – rada familijna – uchwały wykraczająca poza bieżący zarząd.
Pierwszą kodyfikacją w Polsce o nowożytnym pojmowaniu własności był Kodeks Napoleona, który obowiązywał od 1 V 1807 roku. Stwierdzał:
Własność prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony. Jedyne ograniczenie tylko na drodze ustawy.
Własność liberalna – prawnie jest to własność środków produkcji
Mamy więc właściciela i jego pracowników „podłączonych” do tej władności. Nadmierne obciążenia pracowników naruszają ład i spokój społeczny (Francja XIX w., Anglia XIX w.)
Pojawia się więc doktryna socjalistyczna:
równość ludzi
własność wspólna dla dobra całego społeczeństwa
Odpowiedzią na to jest wydana przez Leona XIII „Rerum novarum” w 1851 roku, które mówi że ludzie nie są równi. Nabycie własności daje wiele przywilejów, ale nakłada też obowiązki o charakterze społecznym zagrożone sankcją. Własność ma charakter podmiotowy, a nie bezwzględny.
Pojawiają się instytucje, które regulują prawo pracy – o charakterze ochronnym - one ingerują we własność.
W 1918 roku wprowadza się w Polsce 8 – godzinny dzień pracy.
Ponadto wprowadza się kilka innych ograniczeń własności takich jak podporządkowanie właścicieli nieruchomości przepisom prawa budowlanego.
Istnieją dwa sposoby nabywania własności:
Sposób pierwotny – tworzymy własność
Sposób wtórny – przeniesienie prawa własności
Sposób pierwotny. Nabywający własność rzeczy nabywa prawo własności na rzecz niczyją. Tworzy się więc wtedy nowe prawo własności. Rzecz ma właściciela, ale nowonabywca tego faktu nie uwzględnia (wolno mu nie uwzględniać). Nie chodzi to jednak o kradzież. Kradzież nigdy nie tworzy prawa własności. Przykładem nowobycia mogło być pozyskanie rzeczy na zasadzie okrutnego prawa nadbrzeżnego. Polega ona na tym, że właściciel brzegu staje się właścicielem rzeczy, które woda wyrzuca. Prawo jest tu bezwzględne i ludzie wyrzuceni na ląd również stają się niewolnikami. Prawo jednak uległo ograniczeniu i ludzie wyrzuceni na ląd stawali się rozbitkami. Prawo to ograniczano, ponieważ skłaniało ono ludzi to powodowania rozbijania się statków. Obecnie to właściciel brzegu musi odszukać właściciela przedmiotu.
Kolejnym sposobem nabycia własności były łupy wojenne. Ten sposób nabycia lekceważy prawo własności w wyniku prawa militarnego zdobywcy mają prawo do trzydniowego łupiestwa.
Nabycie własności rzeczy niczyjej. Np. wzięcie do domu wyrzuconego przez kogoś telewizora (jesteśmy pewni, że poprzedni właściciel zrezygnował z prawa własności wyrzucając ten telewizor na śmietnik).
Zawłaszczenie jest to uznanie rzeczy za swoją własność. Można zawłaszczyć np. nieruchomość. Trzeba jednak było objąć tę nieruchomość działalnością. Potrzebna była zapowiedz, czyli publiczna informacja o objęciu władzy.
Kolejna sytuacja występuje wtedy, kiedy nieruchomość jest czyjaś, a właściciel z tego prawa nie korzysta. Zaniechanie to za mało, aby utracić prawa własności. Traci się własność, gdy upływowi czasu towarzyszy aktywność innej osoby. Nowy użytkownik musi w sposób długotrwały (minimum 15 lat) użytkować daną nieruchomość. Dawność działa przeciwko każdemu nie wykonywanemu prawu. Dłużnik nie ma prawa do dawności. Ustawodawcy chodzi głównie o to, by stan prawny był jak najbardziej zbliżony do stanu faktycznego. Wprowadza się krótkie terminy ważności dla stosunków obligacyjnych (rok i sześć niedziel). Zastaw nie może przejść na zastawnika poprzez upływ czasu. Zastawu nie można nabyć na skutek dawności.
Stosunek prawny dotyczy uprzywilejowanej osoby:
monarcha nic nie może utracić ze względu na dawność
wyłączenie dawności ze względu przedmiotowym (np. rzeczy Poświętne nie mogą być otoczone dawnością).
wyłączenie dawności co o pewnych roszczeń np. złodziej nie może się powoływać na dawność. Złodziej nie może stać się właścicielem rzeczy.
Dobra oddane w zastaw wieczny
Czasowe uchylenie dawności.
Przerwanie wieku dawności:
Następuje wtedy, gdy właściciel dokonuje jakiejś działalności. Dochodzi do przerwania wieku dawności, czas liczy się od początku!
Przerwanie wieku dawności następuje również wtedy, gdy zmieniła się osoba wykonująca uprawnienia właściciela. Jeżeli właściciel zbył nieruchomość to wiek dawności liczy się od momentu zbycia.
Sposób wtórny. Polega on na przeniesieniu prawa własności. Przy sposobie pierwotnym tworzymy nowe prawo własności. Przy sposobie wtórnym nowy nabywca uzyskuje tyle praw ile posiadał jego poprzednik. Przy zasiedzeniu powstaje nowe prawo własności (jak istniało obciążenie hipoteki to zostaje ono anulowane).
Przyczyny:
- droga spadkobrania (uprawnienia przechodzą na dziedziców).
- umowa rzeczowa przenosząca własność np.
- umowa darowizny
- zamiana
- umowa kupna – sprzedaży
- nadanie
Przeniesienie prawa własności – nowy właściciel przejmuje prawa i obowiązki, jakie z tytułu zmiany właściciela posiadał poprzedni właściciel. Inaczej przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą.
Drogi wejścia w posiadanie prawa własności:
spadkobranie
nadanie panującego nad rzeczą aktem własnej woli
umowa rzeczowa przenosząca własność
- darowizna
- umowa zamiany
- umowa kupna - sprzedaży
Nie da się przenieść własności nieruchomości w sposób prosty. W tym celu był specjalny dwuelementowy tryb:
Wzdanie (rezygnacja)
Była to uroczystość, która wskazywała zmianę. Pokazywało to jawnie zmianę. Zastąpione było to symboliką. Np. przekazanie grudki ziemi.
Wwiązanie (intromisja)
Było to przekazanie posiadania nieruchomości. W tym celu zwoływało się mieszkańców, aby każdy wiedział o tym, że zmienił się właściciel.
Wzywano do obejścia wszystkich zainteresowanych. Nowonabywca chodził po nabywanym terenie zaznaczając w ten sposób, które tereny należą do niego. Jeżeli zbywca za bardzo wkroczy nie na swój teren to właściciel protestuje. Można było się w ten sposób odwołać do pamięci ludzi. Przygotowywano świadków.
Z biegiem czasu powstawała skłonność do sporządzania aktów pisanych (aktu wzdania).
Utrata własności:
1. Rzeczy zużywalne np. bułka – tracimy prawo własności bo bułkę zjemy
2. Porzucanie rzeczy
3. Gdy istnieje przesłanka, by pozbawić przestępcę własności
4. Konfiskata rzeczy (wyrokiem sądu)
5. Wywłaszczenie (gdy jest ono dopuszczalne konstytucyjnie)
6. Dawność
Zasiedzenie – na drodze spokojnego i długotrwałego władztwa nieruchomości można nabyć własność ze względu na stan faktyczny; nie ma żadnych przeciwnych działań ze strony uprawnionego poprzednika; musi być długi okres użytkowania danej rzeczy, po jego upływie zmienia się stan prawny, potem tworzy się owa własność, nie ma przejęcia starej własności.
Na początku przyjmowano, że ten okres będzie wynosił 100 lat lub „tak dawno, że nikt nie pamięta”. W połowie XIV wieku było to 30 lat, a w stosunkach zastawnych – 15 lat, chyba, że właściciel będzie ogłaszał, że ta rzecz należy do niego – wtedy liczy się kolejne 15 lat.
Czasem do zawłaszczenia przyznaje się kategorię „w dobrej wierze”, co skraca czas potrzebny do zasiedzenia. Można też mówić o zasiedzeniu „w złej wierze” co ten czas wydłuża.
Poprzednik długi czas zaniechuje obowiązków i uprawnień właściciela. „Dawność” niszczy jego prawo własności, gdy znajdzie się ktoś, kto zechce skorzystać z zasiedzenia, czyli dawność nie działa automatycznie. „Dawność” nie działa z urzędu, czyli przyzna rację poprzednikowi, a nie następnikowi, chyba, że strona w procesie się na nią powoła.
„Dawność” jest możliwością stąd szansa w stosunkach o charakterze umownym wykluczyć działanie dawności.
Zastaw dawność nie uwzględniona w zastawie najpierw poprzez umowy, a potem zwyczajowo przez praktykę
Dawność działa tylko w stosunku do własności.
Dawność porządkuje, a nie kształtuje stąd:
można całkowicie umownie wyłączyć dawność
istnieją uprzywilejowane podmioty np. król – ich dawność nie dotyczy
istnieją uprzywilejowane rzeczy – Poświętne
rzeczy nabyte na drodze przestępstwa nie są chronione prawem dawności
dobra chronione np. wiano są wyłączone z dawności
Przerwanie biegu dawności, gdy spokojne posiadanie zostaje zakłócone przez poprzednika zostaje zlikwidowana ta część dawności, która do tej pory się uzbierała, lub gdy pojawia się jakiś inny przejaw własności, poprzednika, także gdy zasiadujący się zmienia to czas liczy się na nowo.
Nowy właściciel nie przejmuje żadnych obciążeń poprzednika!
Użytkowanie – prawo do pobierania owoców z rzeczy cudzej, właściciel za odpowiednią odpłatą oddaje we władanie jakąś ziemię lub rzecz, może być samodzielnym panem lub elementem innych praw rzeczowych.
Dzierżawa – związana z płaceniem czynszu i powstaniem zależności
Prawo bliższości (pierwszeństwa) – uprzywilejowanie osób (najczęściej) do pierwokupu, czasem do pobierania owoców z działalności. Pierwszeństwo do nieruchomości może dotyczyć krewnych, sąsiadów. Możliwe jest również pierwszeństwo umowne. Prawo to utrudnia obrót, ponieważ zbywca musi deklarować najpierw krewnym możliwość kupna, stąd Statuty Kazimierza Wielkiego dają krótki okres do rozliczeń (1 rok i 6 niedziel) i jeśli ktoś zrezygnował to nie może zmienić zdania.
Retrakt – w razie zbycia nieruchomości w ręce nieuprawnionego, uprawniony ma prawo odebrania, początkowo w formie zaboru rzeczy czy nieruchomości. Potem zbywca pyta, krewnych i jak uzyska zgodę to może sprzedać komuś innemu, a krewni dalsi mają prawo ewentualnego odkupu.
Do umowy dodaje się klauzule, że dany krewny zrzekł się, ale zawsze pojawią się dalsi i jeszcze dalsi do tej pory nieznani krewni. Prawa krewnych ograniczone były w taki sposób, gdy nieruchomość nabył kościół. Aby zniechęcić krewnych do roszczeń w umowie podaje się zawyżoną cenę.
Prawo wolności ( punktu widzenia osoby trzeciej) lub prawo służebności (z punktu widzenia właściciela). Dla właściciela nieruchomości służebnej istnieją ograniczenia w stosunku do rzeczy lub konieczność dopuszczenia osoby trzeciej do możliwości korzystania z rzeczy właściciela.
Z punktu widzenia osoby trzeciej – daje to prawo do skorzystania z rzeczy posiadającej innego prawnego właściciela lub ochronę przed szkodliwym dla niego używaniem rzeczy właściciela przez właściciela.
Służebność gruntowa – prawo wzajemnego zalewu – dwie nieruchomości powiązane są ze sobą w taki sposób, że obaj właściciele są ograniczeni w swoich prawach do posiadanych rzeczy.
Służebność drogowa – z przyczyn fizycznych nie każda nieruchomość mogła mieć bezpośredni kontakt z drogą publiczną, wówczas sąsiad musiał zgodzić się na korzystanie przez sąsiada z jego drogi. Gdy drogę zbudowano służebność gaśnie.
Rodzaje służebności:
- Służebność przejazdu (przejścia)
- Służebność gruntowa
- Służebność przegonu (przeganianie bydła)
- Służebność wodna (korzystanie z cudzej wody)
- Służebność leśna (korzystanie z czyjegoś lasu – zbieranie chrustu, wyrąb)
Służebności w prawie miejskim:
- wykorzystanie muru sąsiada
- prawo do światła (zwarta zabudowa ograniczała dopływ światła dziennego do domów)
- prawo okapu (odprowadzanie wody na dach sąsiada)
Ustanie służebności:
z określonym terminem
na czas budowy drogi dojazdowej (służebność przejścia)
w razie zniszczenia rzeczy obciążonej (np. las – pożar)
katastrofa budowlana (w mieście)
w razie wygaśnięcia przyczyny służebności np. doprowadzenie wody
zrzeczenie się uprawnionego
wykup ze strony właściciela
Prawo ciężaru realnego – właściciel rzeczy obciążonej jest z pewnego tytułu zmuszony do periodycznych świadczeń. Każdy właściciel zobowiązany jest do tego ciężaru. Takim ciężarem jest dziesięcina – obciążenia na rzecz osoby uprzywilejowanej.
Szczególnym rodzajem ciężaru realnego jest ciężar realny wynikający z umowy: aktualny właściciel + osoba trzecia zawierają kontrakt, skutkiem którego jest ciężar realny:
- instytucja kupna renty (tzw. wyderkauf) pochodzi z prawa kanonicznego z przepisów mówiących, że obrotem pieniądzem nie można czerpać korzyści np. z pożyczania pieniędzy. Zasada „pieniądze się nie mnożą”, tzw. „sterylność pieniądza”.
Trudno jednak znaleźć pożyczkodawcę, który nie będzie chciał procentów. Prawo kanoniczne obciążało natomiast lichwiarzy ekskomuniką i odmową pogrzebu katolickiego. Normy prawa kanonicznego nie nadążają często za rozwojem gospodarczym – rozwiązanie zastępcze to oddzielenie praktyki od teorii.
Sposoby zastępcze:
- Żydzi, których nie obowiązują prawa kanoniczne – mogą pobierać procent od pożyczek.
- Instytucja kupna renty – zostaje szybko uznana przez kościół – osiąga się cel zamierzony, oficjalnie jest to kupno, praktycznie jest to pożyczka. Mamy tu do czynienia z transakcją kupna – sprzedaży. Przy kupnie renty pojawia się problem tzw. zwrotem pożyczki. Występują dwa rodzaje renty:
1. Renta wieczysta – ma charakter trwałego obciążenia nieruchomości
2. Renta wykupna – cechowała ją sprzedaż z prawem wykupu: sprzedający może odkupić rentę od wcześniejszego nabywcy. Wykup jest prawem zbywcy – właściciela nieruchomości.
Przy pożyczce z założenia przewiduje się jej wzrost po określonym terminie. Przy kupnie renty umowa zapewnia trwały dochód, ale jednocześnie nie umożliwia nabywcy nakazu zwrotu. Świadczenie renty ma charakter rzeczowy. Obowiązek świadczenia przechodzi wraz z nieruchomością, aż do momentu wykupu renty. Oprocentowanie: początkowo 10% ceny zbytu renty (1/10 rocznie w ciągu 10 lat nabywca uzyskuje możliwość odzyskania pieniędzy i zatrzymania renty). Od XIV wieku procent spada, w połowie XVI wieku wynosi 5%. Aby wykup renty okazał się nieopłacalny od XVI wieku wprowadza się prawo, które stanowi na rzecz instytucji kościelnej dopuszczalne jest obciążenie do 50% wartości nieruchomości.
Przy kupnie renty o charakterze wieczystym ustaje ona tylko przy zniszczeniu nieruchomości (zniszczenie przez powódź, Tatarów itp.).
Gdy renta ustanowiona jest na czas określony istnieje obowiązek wykupu renty. Renta z prawem odkupu: z momentem odkupu.
(Wcześniej zastawa) – już od czasów prawa rzymskiego ma charakter rzeczowego zabezpieczenia wierzyciela, (gdy dłużnik w wyznaczonym terminie nie spełni swych obowiązków).
Wierzyciel może skierować swoje roszczenia bezpośrednio do rzeczy zastawionej. Nie ma znaczenia w czyim ręku znajduje się obciążona rzecz.
- wierzyciel ma prawo ciągnąć z niej korzyść w wysokości swych roszczeń
- może przejąć rzecz na własność
- wierzyciel może żądać, bądź sam dokonać sprzedaży obciążonej rzeczy i zabrać wysokość należnej mu kwoty
- wierzyciel może wziąć rzecz w użytkowanie i eksploatować ją, aż zaspokojone zostaną jego roszczenia.
Jeśli zobowiązanie ustanie, ustaje też zastaw.
Zastawca – dłużnik zastawny
Zastawnik – wierzyciel zastawu
Ich sytuację określa umowa.
dobrowolne – właściciel objawiał wolę obciążenia rzeczy – zastawu dobrowolnie w drodze umowy bądź testamentu
niezależnie od woli dłużnika – jego zdanie się nie liczy
- zastaw sądowy powstaje na mocy orzeczenia sądowego. Z woli dłużnika nie ma umowy. Jest przymus.
- zastaw ustawowy obciążenie przewiduje ustawa: najczęściej w stosunku do ruchomości: np. jeżeli właściciel lasu zatrzyma leśnego złodzieja to ma prawo zatrzymać mu konia, wóz i siekierę (Statuty K. Wielkiego) bez czekania na wyrok sądowy. Np. gdy świnie weszły w szkodę – właściciel nieruchomości może je zatrzymać, aż do czasu gdy ich właściciel zwróci mu za szkody.
Zastaw ze względu na rzecz – mógł dotyczyć ruchomości i nieruchomości (inne przepisy).
- zastaw ruchomości – odgrywał mniejszą rolę niż zastaw nieruchomości. Występował głównie w obrocie handlowym. Wiąże się najczęściej z kredytem krótkoterminowym. Jest to zastaw – dzierżenie (rzecz winna znaleźć się w rękach wierzyciela np. krowa). Zabarw bez użytkowy – klejnoty, broń, pancerze. Mało użytkowe rzeczy.
Ograniczenia zastawu ruchomości: Żydzi nie mogli brać w zastaw nieruchomości stąd rozwój lichwiarstwa. Nie można było zastawić rzeczy poświętnych.
- zastaw nieruchomości:
1. Zastaw z dzierżeniem (intromisja)
2. Zastaw bez dzierżenia
Ad1. Rzecz idzie do rąk wierzyciela. Z punktu widzenia możliwości pobierania pożytku może być zastawem użytkowym (zastawnik pobiera pożytki) lub zastawem bez użytkowym (nie ma takiego prawa). Najczęściej zastaw był zastawem użytkowym. Miał dwie postacie:
Ze względu na rolę jaką odgrywały w zastawie pożytki:
Zastaw czysty – wpływ pobieranych pożytków nie miał wpływu na wysokość sumy zastawu. Zastaw też był sprzeczny z prawem kanonicznym.
Zastaw do wydzierżenia – pobierane pożytki zaliczane są na poczet sumy zastawnej. Np. zastawiona została wieś za 100 grzywien. Jej mieszkańcy co rok płacą 10 grzywien. Zastaw po 10 latach spłaci się. Zastaw ten występował, gdy zastawnik chciał okazać życzliwość zastawcy (np. w rodzinie).
Zastaw użytkowy:
zastaw użytkowy do wydzierżenia – wpływy z niego zmniejszają dług
zastaw antykretywny
- zastaw sub lapsu(pod przepadkiem)
- zastaw bezterminowy (wieczysty)
Zastaw sub lapsu przewiduje, że w wyznaczonym terminie powinien zostać przez dłużnika wykupiony. Jeżeli tego nie dokona wierzyciel przejmuje własność rzeczy (bez wyroku sądu, z mocy samego prawa).
Istnieje kilka możliwości:
- własność przechodzi na wierzyciela, a zastaw wygasa
- nieruchomość zostaje sprzedana (najczęściej w drodze licytacji) – wierzyciel bierze co mu się należy z kwoty jaką otrzymał ze sprzedaży (jeśli istnieje nadwyżka może być przekazana dłużnikowi). Jeżeli nadwyżka nie występuje wierzyciel ma prawo dochodzić swoich roszczeń tak jak w prawie zobowiązaniowym. Zastaw wówczas ustaje.
Potrzebne było rozstrzygnięcie, które zaspokoiłoby potrzeby obu stron: takim rozwiązaniem był zastaw bezterminowy.
Zastaw bezterminowy (wieczny) – wierzyciel stawał się posesjonatem. Było to bardzo atrakcyjne rozwiązanie – istniała nawet grupa szlachty, która „chodziła zastawami” – nie mając własnej własności przenosiła się z jednego zastawu do drugiego. Umowa nie przewidywała terminu ustania zastawu – dłużnik w każdej chwili może spłacić dług i wykupić zastaw.
Zasadą jest, że wierzyciel nie ma prawa żądać zwrotu kwoty, dłużnik nie jest zobowiązany do zwrotu pieniędzy. Jednak w każdej chwili może oddać pieniądze i wrócić do własności.
Instytucja zastawu bezterminowego była bardzo bezpieczna. Istniały jednak pewne ograniczenia co do wykupu:
- musiał nastąpić koniec roku gospodarczego (jesień lub zima)
- uprzedzenie wierzyciela (od 6 tygodni do 3 miesięcy wcześniej)
Ponieważ wierzyciel zastawny nie jest zagrożony terminowym wykupem, wobec tego jest to korzystne dla właściciela i wierzyciela. Ta forma zastawu została uznana za podstawową formę kredytu i zastawu wśród szlachty posesjonatów.
Jednak skąd dłużnik ma wziąć pieniądze na wykup wsi, jeżeli posiada tylko jedną. Stąd pojawia się nowa forma, korzystniejsza dla dłużnika. Jest to instytucja hipoteki.
Hipoteka – staje się popularna wśród ludzi, którzy nie posiadają wolnej gotówki na pewne okazje: (woja nieurodzaj, posag dla córki, itp.) Jest to bezpieczna forma kredytu – zastaw nieruchomości, który jednak jest nieuciążliwy dla dłużnika. Przy hipotece nie ma przeniesienia posiadania – dłużnik pozostaje na swej własności, jednak musi zwrócić pożyczkę w określonym terminie. Poza tym można dokonywać wielokrotnego zastawu tej samej nieruchomości. Dłużnik ma ponadto pewność, że jego nieruchomość jest dobrze zadbana, bo sam o nią dba.
Jeżeli chodzi o wierzyciela, to przewidywano, że przy ustawianiu takiego zastawu, z góry ustalano wyższą kwotę za nieruchomość, więc wierzyciel dostawał sumę wraz z pewnym procentem.
Gdy w XIV wieku pojawiają się księgi sądowe – pojawia się porządek.
Zastaw i hipotek polega na:
- umowie – zobowiązaniu
- ustalonym terminie spłaty
- dłużnik zobowiązuje się w przypadku braku spłaty w terminie, wówczas dług przejmuje pewna nieruchomość.
Od XIV i XV wieku hipotek rozwija się i w 1588 roku reguły hipotek zostają zapisane w konstytucji – „Ustawa o ważności zapisów”.
Ustanawiała zasady:
Zasadę pierwszeństwa – „Pierwszy w czasie – lepszy w prawi: - określa w sposób precyzyjny, że wcześniejszy zapis wierzytelności ma pierwszeństwo do zaspokojenia w całości. Dopiero wówczas zaspakaja się i tak, aż do wyczerpania wartości nieruchomości.
Zasada jawności formalnej i materialnej – zainteresowany ma prawo do zajrzenia do wpisów do ksiąg sądowyh. Jednak łatwo było tu oszukać. Musiała istnieć jawność materialna – tylko w określonej księdze dla danej miejscowości mogła być zapisana nieruchomość – własność terytorialna.
Zasada szczegółowości – przewiduje, że aby wpis był ważny musi być bardzo precyzyjny, szczegółowo opisywać zastawiany przedmiot. Nie może istnieć wątpliwość co do realnej wielkości obciążonej nieruchomości (np. gdy zastawiono ½ majątku). Tak aby nie było nieporozumień.
Zasada dobrej wiary – z mocy prawa nie są ważne zapisy poczynione na szkodę wierzyciela.
Wygaśnięcie zastawy:
Wykup
Bezskuteczny upływ terminu jeżeli był to zastaw terminowy (może być przejęty na własność lub sprzedany przez zastawnika).
Wydzierżenia (przy zastawie do wydzierżenia)
Sprzedaż przedmiotu zastawu.
Wygaśnięcie zobowiązania.