Czynniki psychofizyczne - psychospołeczne w środowisku pracy
Fizjologiczne podstawy czynników psychofizycznych
Stresem nazywamy stan pobudzenia organizmu będący wynikiem oddziaływania czynników środowiska materialnego lub społecznego, ocenionych jako narażające dobrostan, czyli zagrażające fizycznej lub psychicznej równowadze organizmu w stopniu przekraczającym możliwości radzenia sobie z problemem.
Cechami charakterystycznymi stresu są:
Negatywne pobudzenie emocjonalne wywołane uświadomionym zagrożeniem oraz nadmierna w stosunku do potrzeb odpowiedź fizjologiczna obejmująca zmiany neurohormonalne, między innymi wydzielania adrenaliny i kortykosterydów.
Stres powstaje w wyniku reakcji organizmu na docierające bodźce, które pobudzają podwzgórze i przysadkę mózgową tak , by stymulowały wydzielanie hormonów nadnerczy (m.in. adrenaliny) do krwi, co powoduje przyśpieszenie akcji serca , częstości oddechu i podwyższenie poziomu cukru.
W pewnych okolicznościach stres może okazać się pozytywny, stymuluje (tj. pobudza do działania) do podejmowania nowych wyzwań. Mówimy wtedy, że jest to tzw. eustres.
Może się on objawić np. w czasie zdawania egzaminu, podczas wystąpienia publicznego lub w trakcie negocjacji z trudnym partnerem.
Po przekroczeniu pewnego poziomu napięcia psychicznego pojawić się może distres, który narusza funkcjonowanie organizmu, co konsekwencji może prowadzić do trwałych zmian w określonych narządach i wywołać chorobę.
Uważa się, że stres jest główną przyczyną (ok.80%) licznych chorób dotyczących m.in. układu krążenia, układu trawiennego i mięśniowo-szkieletowego.
Osobom pozostającym w stanie chronicznego stresu grożą :
wrzody żołądka i dwunastnicy
nadciśnienie
choroba wieńcowa
zawał serca
Stres występujący w miejscu pracy powoduje:
spadek wydajności pracowników
(gdy stres osiągnie wysoki poziom, produktywność maleje. Nawet jeśli pracownicy są obecni w pracy ,to obniża się jakość wytwarzanego przez nich produktu i usług)
wzrost liczby wypadków
(nadmierny poziom pobudzenia zwiększa prawdopodobieństwo błędu, a w konsekwencji i wypadku. Szacuje się, że stres jest przyczyną 60-80% wypadków w miejscu pracy)
absencja
(z danych amerykańskich wynika, że przemysł USA traci 550 mln dni roboczych rocznie z tytułu absencji w pracy, przy czym szacuje się, że 54% absencji wiąże się ze stresem w pracy)
wyższa fluktuacja
(wypalenie zawodowe np. wśród pielęgniarek i nauczycieli nasilenie depersonalizacji → powodując wyczerpanie emocjonalne)
wzrost kosztów związanych z większą zachorowalnością
(finansowe skutki chorób będących konsekwencją stresu pracy np. w Stanach Zjednoczonych ,gdzie pracodawca ponosi bezpośrednio koszty leczenia pracownika
Rodzaje ryzyka psychospołecznego w miejscu pracy
A. Nadmierne wymagania ilościowe i jakościowe
Powszechnym problemem współczesnych środowisk pracy jest nadmierna ilość pracy oraz presja, by pracę wykonać jak najszybciej.
Duże wymagania ilościowe w pracy są związane z pogorszeniem stanu zdrowia pracowników.
Ryzyko psychospołeczne mogą także stwarzać nadmierne wymagania jakościowe w pracy, a więc praca zbyt trudna, zbyt złożona.
B. Zbyt niskie wymagania ilościowe i jakościowe
Dotyczy to zawodów, które wiążą się z wykonywaniem zadań monotonnych, powtarzających się i pozostających znacznie poniżej możliwości pracownika, a także prac, które wymagają izolacji fizycznej, np. na stacjach arktycznych ,w łodziach podwodnych czy podczas pełnienia służby wartowniczej.
Nawet tych zawodów, o których powszechnie wiadomo, że stawiają wysokie wymagania i są związane z dużym obciążeniem stymulacyjnym np. pracownik ochrony czy pilot. W psychologii lotniczej opisywane jest zjawisko „odosobnienia wysokościowego”.
Występuje ono powyżej pewnej wysokości i jest odczuwalne jako utrata kontaktu z rzeczywistością, oderwanie od Ziemi.
Towarzyszy temu niepokój, apatia, a jednocześnie chęć wyrwania się z takiej sytuacji.
C. Wymagania emocjonalne
Wymagania emocjonalne są istotnym źródłem stresu, szczególnie w tych zawodach, w których praca polega na częstych kontaktach z innymi ludźmi, a więc przede wszystkim w usługach.
Kontakty z klientami, uczniami, pacjentami itp. niejednokrotnie bywają źródłem negatywnych emocji np. smutek, poczucie bezsilności, gniew itd.
Osoba ta narażona jest doświadczanie negatywnych emocji, lecz jeszcze musi je tłumić i na zewnątrz okazywać uczucia niezgodne z odczuwanymi.
D. Ograniczenie kontroli w pracy
Kontrola pracownika w środowisku pracy jest rozumiana jako możliwość wpływu na swą pracę (jej metody, tempo, przerwy itd.) oraz warunki, w jakich jest ona wykonywana.
Kontrola pracownika w środowisku pracy dzieli się na dwa aspekty:
autonomiczny
uczestnictwo podejmowaniu decyzji
O autonomii można mówić, gdy pracownik ma wpływ na zadanie, które mu powierzono (mówiąc prościej, nikt się nie wtrąca w to, co, jak i kiedy pracownik robi-jest on samodzielny).
Uczestnictwo podejmowaniu decyzji, gdy pracownik, ma przynajmniej pewien udział w decyzjach dotyczących szerszych aspektów miejsca pracy, a nie tylko zakresu własnych obowiązków np. kierownicy personelu szpitalnego
E. Niepewność pracy
W związku z dynamicznymi zmianami na rynku pracy niepewność pracy jest istotnym stresorem w wielu środowiskach pracowniczych.
Badania empiryczne dostarczają licznych dowodów na to, że niepewność pracy stanowi czynnik ryzyka dla zdrowia pracownika oraz jednoznacznie wykazały, że niepewność pracy należy traktować jako przyczynę pogorszenia zdrowia psychicznego.
F. Niejasność i konfliktowość roli
Wykonując pracę zawodową człowiek pełni wiele ważnych ról społecznych : rolę podwładnego, przełożonego, kolegi , doradcy itp. Niektóre właściwości roli stają się niekiedy poważnym źródłem stresu psychologicznego.
Powstają tzw. parametry roli zawodowej:
jasność roli
niejasność roli
konflikt roli
Jasność roli określić można jako stopień , w jakim cele pracy jednostki i zakresy odpowiedzialności zostały jej jasno zakomunikowane i stopień, w jakim jednostka rozumie procesy niezbędne dla osiągnięcia tych celów np. szczebel organizacyjny
Niejasność roli wiąże się z depresyjnym nastrojem, obniżonym poczuciem własnej wartości, niezadowoleniem z życia, brakiem satysfakcji z pracy, zamiarem porzucenia pracy.
Niejasność ma istotne związki z wyczerpaniem emocjonalnym, z depersonalizacją oraz z poczuciem braku dokonań w pracy, a więc ze wszystkimi czynnikami wypalenia zawodowego.
Konflikt roli pod pojęciem tym należy zrozumieć jednoczesne pojawienie się co najmniej dwu takich przekazów roli (czyli wymagań, które otoczenie skieruje do osoby spełniającej daną rolę), że zastosowanie się do jednego z nich utrudnia zastosowanie się do drugiego. Najbardziej narażone na konflikt roli są osoby na stanowiskach znajdujących się na obrzeżu organizacji, wymagających kontaktowania się z innymi organizacjami.
Bardziej narażone na konflikt są role nowe, z założenia przewidziane do przełamywania stereotypowych sposobów postępowania funkcjonujących w danym środowisku.
Wielkość konfliktów zależy od :
kto jest nadawcą komunikatu wywołującego konflikt,
jakie miejsce zajmuje w strukturze władzy,
jak silnie pełniący rolę jest od niego uzależniony.
Im większa ta zależność, tym silniejszy konflikt przeżywa jednostka.
Konflikt roli może prowadzić do pogorszenia samopoczucia fizycznego i psychicznego jednostki.
Obciążenie psychiczne pracą (psychonerwowe)
Na obciążenia psychonerwowego pracownika mają takie czynniki jak:
ilość napływających informacji
ich złożoność
zmienność
czuwanie
konieczność podejmowania częstych i trudnych decyzji
precyzyjne czynności motoryczne
monotonia pracy
zagrożenia środowiska pracy
konflikty międzyludzkie
brak wsparcia współpracowników oraz przełożonych
Mobbing
Według polskiego kodeksu pracy mobbing oznacza : działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciw pracownikowi, polegające w szczególności na systematycznym i długotrwałym nękaniu i zastraszeniu pracownika wywołującym u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go od współpracowników lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników (Dz.IV,art.94 § 2).
Forma mobbingu
Wyróżnia się formy mobbingu :
o przemocy psychicznej,
personalny np. krzyczenie, znieważenie, naśmiewanie się, zastraszanie, ignorowanie, nieprzyjemne żarty,
mobbing związany bezpośrednio z pracą np. nierealistyczne terminy wykonania zadań, zbyt dużo pracy do wykonania, praca poniżej kompetencji, ustawiczna kontrola, ukrywanie istotnych informacji.
Kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek przeciwdziałania mobbingowi w miejscu pracy (Dz.IV,art.1a § 1).
Pracownik, u którego mobbing wywołał niekorzystne skutki zdrowotne, ma prawo do występowania o zadośćuczynienie finansowe (Dz. IV, rodz.1a § 3), a także odszkodowanie, jeżeli w wyniku mobbingu rozwiązał umowę o pracę (Dz.IV,rodz.1a §4).
Konsekwencje mobbingu
silne obniżenie samopoczucia fizycznego i psychicznego ofiary,
zaburzenia jako syndrom stresu pourazowego,
natrętne nawracanie obrazów i przykrych doznań związanych zdarzeniem,
silna skłonność do unikania myśli, uczuć, miejsc przypominających zdarzenie,
utrzymywanie się objawów zwiększonego pobudzenia, których nie było przed traumą.
Powyższym objawom często towarzyszy depresja, zaburzenia lękowe, uzależnienia, a nawet tendencje samobójcze.
Stosunki międzyludzkie, wsparcie społeczne
Stosunki międzyludzkie – to czynnik z jakimi człowiek styka się w środowisku pracy, który może wywierać pozytywny, neutralny bądź negatywny wpływ na człowieka.
Stosunki międzyludzkie w organizacji pracy dzielą się na formalne i nieformalne, które obejmują relacje między:
a) pracodawca – pracownik
b) pracownik – pracownik
Relacje te mają wpływ na efektywność pracy, gdyż dobra atmosfera, klimat współpracy i zaufania sprzyjają wydajność pracowników. W organizacji pracy, w której panują przyjazne stosunki pomiędzy wyżej wymienionymi podmiotami praca jest przyjemnością, w przeciwnym przypadku, kiedy te relacje nie są najlepsze rodzą się konflikty.
Wsparcie społeczne wyróżnia się:
wsparcie emocjonalne – okazywanie sympatii, życzliwości, zainteresowania itp.
wsparcie instrumentalne – udzielanie konkretnej pomocy, np. w rozwiązywaniu trudnego problemu,
wsparcie informacyjne – dostarczanie informacji mających istotne znaczenie dla radzenia sobie w danej sytuacji,
wsparcie oceniające – wyrażenie opinii na temat danej osoby, jej zachowań, wyglądu, wypowiedzi itp.
Związki wsparcia społecznego
Życzliwość i przychylność otoczenia – mogą stanowić zaporę niedopuszczającą do samego pojawienia się stresów. Nie dochodzi do reakcji stresowej ze wszystkimi jen negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi np. w harmonijnym środowisku pracy jest mało prawdopodobne, by pracownik został niesprawiedliwie ukarany.
Środowisko pracy – gdy środowisko pracy dostarcza wiele stresów, wsparcie społeczne może być buforem chroniącym przed ich negatywnym wpływem na zdrowie tj. „tępi ich ostrze”, pozwala lepiej sobie z nimi radzić, przez co osłabia rozmiary reakcji stresowej i jej negatywne skutki zdrowotne.
Wsparcie społeczne a samopoczucie pracownika – osoba otoczona przychylnością czuje się lepiej i pewniej, nawet jeśli nie oddziaływają na nią inne stresy.
Etapy kariery zawodowej jako źródło ryzyka
Etapy rozwoju kariery zawodowej mogą być źródłem charakterystycznych form stresu.
Formy stresu :
szok – wynikający z konfrontacji naiwnych często oczekiwań z rzeczywistością życia zawodowego (syndrom wypalenia zawodowego),
niejasność i niepewność – konieczność określenia swojej roli w organizacji i nawiązania właściwych stosunków z przełożonymi i kolegami, zrozumienie systemu nagród i panujących norm.
konieczność radzenia sobie z nową technologią,
brak możliwości awansu,
dyskryminacja,
spadek sprawności,
Modele stresu psychospołecznego w pracy
Największy wpływ na współczesne myślenie o ryzyku psychospołecznym stanowią modele jak :
model wymagania – kontrola – wsparcie
model braku równowagi między wysiłkiem a nagrodą
model wymagania – zasoby
Model wymagania – kontrola – wsparcie
Dwa wymiary środowiska pracy mają podstawowe znaczenie dla stresu odczuwanego przez pracowników. Są to:
duże wymagania – mała kontrola, pracownikowi stawia się duże wymagania, a jednocześnie nie daje mu się dostatecznego zakresu swobody i środków, by wymagania te mógł realizować. Wywołuje to stan napięcia psychofizjologicznego, które gdy utrzymuje się dłużej, prowadzi do niepokoju, depresji ,
duże wymagania – duża kontrola, stwarza warunki rozwoju. Przed pracownikiem postawione zostały trudne zadania, ale też ma możliwości takiego modelowania swego zachowania, by osiągnąć postawione cele,
małe wymagania – mała kontrola, ani nie pobudza do działania, bo wymagania są niskie, ani nie daje możliwości działania (niska kontrola). Pojawia się w życiu zawodowym , jak i w życiu prywatnym pasywność sposobu spędzania wolnego czasu. Jednostka nie ma żadnych możliwości rozwoju,
małe wymagania-duża kontrola, najbardziej relaksująca, wywołująca najmniejsze napięcie. Wysoki zakres kontroli pozwala optymalnie zareagować na każde pojawiające się – niewygórowane – wymaganie. Ryzyko złego samopoczucia psychicznego czy choroby somatycznej jest w tym przypadku najmniejsze.
Model braku równowagi między wysiłkiem a nagrodą
Pracownik wkłada pewien wysiłek w wykonywaną prace, a w zamian oczekuje na nagrodę.
Nagrody te mogą mieć różną postać : zarówno zarobków, jak i prestiżu, uznania i wsparcia kolegów i przełożonych, poczucia pewności pracy, awansu zawodowego.
Gdy nagrody są nieproporcjonalne małe w stosunku do włożonego wysiłku, to pojawia się napięcie psychofizjologiczne.
Jego kumulacja może być powodem wielu schorzeń poprzez nadmierne zaangażowanie się.
Oznacza ona nieustające przejmowanie się pracą, niemożność oderwania się od niej i tendencję do przepracowywania się.
Model wymagania – zasoby
Wyróżnia się w nim dwie główne kategorie warunków pracy:
wymagania
zasoby
Wymagania – są to fizyczne, społeczne i organizacyjnie aspekty pracy, które wymagają wysiłku fizycznego i psychologicznego pracownika.
Zasoby – są to fizyczne, społeczne i organizacyjne aspekty pracy, które redukują wymagania w pracy, umożliwiając osiągnięcia celów pracy (symulują rozwój osobisty i uczenia się).
Efektem obciążenia psychicznego jest zmęczenie,które zależy od:
rodzaju wykonywanej czynności,
ilości i długości przerw oraz momentu ich wprowadzenia w czasie pracy,
czasu jej wykonywania,
rodzaju i intensywności wysiłku,
warunków zdrowotnych,
czasu na odpoczynek między poszczególnymi zmianami,
w trakcie urlopu.
Łączność ze środowiskiem
Łączność ze środowiskiem jest możliwa dzięki podstawowym cechom receptorów, takim jak:
pobudliwość – jest to cecha komórek nerwowych i mięśniowych, umożliwiająca odbiór energii środowiska oraz przekształcenie tej energii w swoiste działanie narządów i układów, np. w mięśniówce narządów wewnętrznych czy w układzie ruchu,
specyficzność odbioru – umożliwia komórkom nerwowym dzięki urozmaiconej strukturze, wyspecjalizowany odbiór informacji zawartej poszczególnych formach energii środowiska : mechanicznej, akustycznej, chemicznej,
adaptacja sensoryczna – polega na odsyłaniu do podświadomości informacji o bodźcach ocenionych jako niezagrażające dla organizmu. Wyjątkiem jest informacja z receptorów bólowych, która dociera do świadomości dopóki trwa działanie czynnika uszkadzającego.
Głównym analizatorem dostarczanych informacji jest ośrodkowy układ nerwowy- mózg, który następnie zarządza układami i narządami wewnętrznymi organizmu.
Układy : obwodowy nerwowy, hormonalny, krążenia,
oddychania, wykonują polecenia mózgu mające na celu utrzymanie aktywności wszystkich narządów przy zachowaniu równowagi procesów wewnętrznych organizmu.
Wszystkie te układy współpracują z układem ruchu, czyli układem mięśniowo – szkieletowym, w realizacji poleceń mózgu dotyczących aktywnego oddziaływania
Charakterystyczne cechy stresu
negatywne pobudzenie emocjonalne wywołane uświadomionym zagrożeniem,
zmiany neurohormonalne,
wydzielanie adrenaliny,
Szeroki zakres oddziaływania mechanizmów stresu na różnych poziomach od molekularnego do społecznego sprawia, że jest on jedynym z najpowszechniejszych zjawisk przyrodniczych, kształtujących wzajemne oddziaływanie środowiska i wszystkich żyjących w nim organizmów: człowieka , zwierząt oraz roślin i organizmów jednokomórkowych.
Nośnikiem informacji środowiska jest energia w różnorodnej postaci: mechanicznej, akustycznej, świetlnej, chemicznej, która działa bodźcowo, zmieniając aktywność organizmu.
Odbiornikami dla tych bodźców są receptorowe komórki nerwowe organizmu, począwszy od prostych w konstrukcji zakończeń nerwowych w skórze, jakimi są receptory bólowe, do komórek oprzyrządowanych w skomplikowane urządzenia przetwarzające informacje już na poziomie narządów zmysłów (wzroku, słuchu, węchu, równowagi)
Działanie receptorów
Receptory bólowe zapewniają odruchową reakcję na wszystkie bodźce, jeżeli ich natężenie powoduje uszkodzenie skóry i narządów wewnętrznych ciała.
Informacja ta jest bardzo szybko przekazywana do mózgu i jest świadomie odczuwana dopóki działa czynnik uszkadzający.
Z kolei informacja np. z receptorów temperatury nie utrzymuje się długo w świadomości, jeżeli temperatura środowiska jest komfortowa, tzn. nie sygnalizuje sytuacji zagrażającej zdrowiu i życiu i nie wymaga nasilenia procesów termoregulacji.
Fizjologiczne podstawy adaptacji do stresu
Adaptacja, czyli możliwość przystosowania się do zmieniających się warunków i stresu środowiskowego, jest jednym z podstawowych procesów, umożliwiających przeżycie wszystkim organizmom żywym.
Podstawowe cele w procesie adaptacji stresu :
mechanizmy ośrodkowe adaptacji – to zmiany neuropsychiczne, zachodzące pod wpływem stresu w ośrodkowym układzie nerwowym (mózgu) oraz związane z nimi zmiany zachowania obejmujące uczenie się radzenia sobie ze stresem i przyjmowanie aktywnej postawy w tym procesie.
procesy rozpoznawania narażenia dzięki receptorom czuciowym i narządom zmysłów,
szacowanie stopnia zagrożenia, przewidywania skutków jego działania oraz możliwości przezwyciężenia. Pomaga to „oswajać się” ze stresem.
Na aktywną postawę radzenia sobie ze stresem składają się :
procesy wyboru taktyki walki,
procesy zachowań unikających czy reakcji przewidujących,
Zmniejszenie pobudzenia stresowego może się odbywać również przez hamowanie aktywności układu współczulnego, w tym nadmiernego wydzielania adrenaliny, na drodze uwalniania hamujących substancji czynnych np. w badaniach stwierdzono, że pierwszy kontakt ze stresem może powodować 40-krotny wzrost wydzielania adrenaliny do krwi, wskazujący na „operacyjne” pobudzenie układu współczulnego (reakcja „walcz albo uciekaj),które powoduje fizjologiczną mobilizację potrzebną do walki ze stresem.
Skutki zdrowotne stresu
Na podstawie badań epidemiologicznych stwierdzono, że występuje wyraźna korelacja między stresogennymi warunkami życia i pracy a liczbą występujących chorób o charakterze :
zaburzeń metabolicznych (m.in. miażdżyca naczyń, otyłość, cukrzyca),
inwazyjnym, zarówno bakteryjnym jak i wirusowym (m.in. gruźlica, choroby nowotworowe)
regulacyjnym (nadciśnienie, choroba wieńcowa),
psychicznym (depresje, bezsenność, zespół przewlekłego zmęczenia).
Adrenalina w ostrym stresie mają duży wpływ na reaktywność układu krążenia :
zwiększają częstość skurczów serca i podwyższają ciśnienie tętnicze krwi,
nadaktywność i duża zmienność reakcji krążeniowych w przewlekłych stanach stresu może być, zwłaszcza w przypadkach genetycznych predyspozycji do nadciśnienia,
przyrostem tkanki mięśniowej naczyń krwionośnych.
O długotrwałym działaniu stresu oddziałują na poziom insuliny, powodując zmiany prowadzące do chorób metabolicznych : otyłości, cukrzycy, miażdżycy.
W sferze reakcji psychogennych potwierdzona została rola kortyko-sterydów w tworzeniu zaburzeń afektywnych : stanu przewlekłego zmęczenia, reakcji „zachowawczo-wycofujących”, depresji, bezsenności oraz chorób neurodegeneracyjnych np. choroba Parkinsona.
Prognozy przewidują , że do 2020 r. nastąpi epidemiczny wzrost liczby przypadków chorób układu krążenia, otyłości, depresji, które będą głównymi przyczynami przedwczesnych zgonów.
Wszystkie kierunki badań nad stresem: biomedyczne, psychologiczne, psychospołeczne, łączą się obecnie w jeden nurt badań zwaną biologią dobrostanu.
Stres powoduje negatywne skutki w zakresie zdrowia somatycznego i psychicznego oraz negatywne zjawiska społeczne.
Adaptacja do stresu, której celem jest możliwość utrzymania stałości środowiska wewnętrznego organizmu, jest jednym z podstawowych mechanizmów umożliwiających przeżycie w stale zmieniających się warunkach środowiska.
Adaptacja mechanizmów psychofizycznych polega na spadku reaktywności na kolejny stres, wytworzeniu kompromisowego stanu między pobudzeniem a tłumieniem czynności układów reagujących na stres.
Na procesy adaptacji składają się procesy uczenia się, w tym rozpoznawania i oceny jakości bodźca, oraz oszacowania sposobów walki ze stresem, przewidywania skutków i możliwości jego przezwyciężenia.
W wyniku długotrwałego działania stresu, z którym organizm nie potrafi sobie poradzić, następuje wyczerpywanie się możliwości adaptacyjnych, co może doprowadzić do negatywnych skutków zdrowotnych wyrażających się w zaburzeniach somatycznych i psychicznych.
Zapobieganie skutkom stresu powinno się opierać na działaniach zmierzających do zwiększenie możliwości adaptacyjnych, zarówno na poziomie fizjologicznym jak i psychicznym.