T. 1. WSTĘPNE ZAGADNIENIA TEORII OSOBOWOŚCI

Definicja Osobowości wg Nutina (1968)

„...Termin osoba oznacza konkretną jednostkę ludzką. Natomiast osobowość to konstrukcja naukowa stworzona przez psychologię po to, by w płaszczyźnie teorii naukowej wytworzyć sobie pogląd na sposób bycia i funkcjonowania tego organizmu psychofizjologicznego, którym jest osoba ludzka. „

JĘZYK POTOCZNY

OSOBA OSOBOWOŚĆ

„Jest” „ma”

Problem filozoficzny - ontologia osobowości

Platon Arystoteles

relacje do innych istota osobowości

samej w sobie

RELACJONIZM SUBSTANCJALIZM

OSOBOWOŚĆ JAKO KONSTRUKT TEORETYCZNY

DEFINICJA:

KONSTRUKT TEORETYCZNY to termin, który w ramach danej teorii reprezentuje tzw. zmienną pośredniczącą, przez odwołanie się do której wyjaśnia się związki zachodzące pomiędzy pewnymi faktami czy zjawiskami danymi nam bezpośrednio - obserwacyjnie (empirycznymi).

S (e) R(e)

S O R

DEFINICJA:

Konstrukt teoretyczny: „osobowość” określa całościowe funkcjonowanie psychiczne danej jednostki na poziomie najbardziej ogólnym, zintegrowanym. Jest to taki opis, który scala w sobie wszystkie szczegółowe funkcje psychiki, lub przynajmniej te funkcje, które uznano za istotne według pewnych kryteriów, czy przyjętych założeń.

OSOBOWOŚĆ - UJĘCIE ANALITYCZNE CZY HOLISTYCZNE?

OD OD

GÓRY DOŁU

DO DO

OSOBA DOŁU GÓRY

UJĘCIE UJĘCIE

SYSTEMOWE ANALITYCZNE

TEORIE CZY KONCEPCJE OSOBOWOŚCI ?

Definicja:

Teoria jest to zbiór praw, definicji i hipotez rzeczowo i logicznie powiązanych w całość; wiedza tłumacząca jakaś dziedzinę zjawisk. (Kopaliński, 1983)

Struktura i funkcje teorii:

1. warstwa opisowa: dane empiryczne - fakty obserwowalne

2. warstwa wyjaśniająca (hipotetyczna): konstrukty hipotetyczne - twierdzenia o relacjach między zmienną zależną a zmiennymi niezależnymi

3. META warstwa (PARADYGMAT):

• twierdzenia filozoficzne

• twierdzenia metodologiczne

PRZYCZYNY RÓŻNORODNOŚCI TEORII OSOBOWOŚCI

1. PODZIAŁ NA TEORIE OTWARTE I ZAMKNIĘTE (Heisenberg)

Np.: teoria zamknięta - mechanika Newtonowska

2. TRUDNO DEFINIOWALNY PRZEDMIOT

3. 
   BADACZY JEST WIELE METAWARSTW TEORII JEST WIELE

4. NOWE BADANIA PRZECZĄ STARYM TEORIOM

Klasyfikacja teorii osobowości wg Ryckmana (Gałdowa, A. 1999)

2. psychoanalityczne i neopsychoanalityczne:

• Freud

• Jung

• Adler

• Fromm

• Erickson

oparte na pojęciu cechy:

• Allport

• Cattell

- Eysenck

• Costa, McCrae

• kognitywistyczne:

• Kelly

• społeczno - behawiorystyczne:

• Skinner

• Rotter

• Bandura

• humanistyczno - egzystencjalne:

• Maslow

• May

• konstytucjonalne:

• Sheldon

T.2. OSOBOWOŚĆ W UJĘCIU PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

DEFINICJA OSOBOWOŚCI:

Osobowość to złożony system pobierający, przetwarzający i integrujący informacje. System ten nie tylko odzwierciedla rzeczywistość ale odpowiada też za generowanie przewidywań, tworzenie programów działania, pobudzanie i kontrolę motywacji i uczuć oraz „bieżące” zarządzanie zachowaniem.

(Kofta, Doliński, 2000)

FUNKCJE OSOBOWOŚCI W UJĘCIU POZNAWCZYM:

1. 
   Konstruowanie poznawcze (nadawanie sensu zdarzeniom, budowanie historii osobistej),

2. Ewaluacja zdarzeń, innych ludzi i samego siebie,

3. Programowanie działań (plany, aspiracje, motywy),

4. Sterowanie przebiegiem działań (samoregulacja).

ADAPTACJA PSYCHOLOGICZNA

INTEGRACJA PSYCHOLOGICZNA

OBRAZ WŁASNEJ OSOBY - POZNAWCZĄ PODSTAWĄ INTEGRACJI ZACHOWANIA

Samoświadomość - zdolność do bycia obiektem własnej uwagi (Lustro)

Czy zwierzęta to coś mają?

• szympansy, koty, psy, słonie, delfiny, świnie, goryle, itd.



Pojęcie „Ja”

Schematy Ja: - Ja realne

Stany Ja: - Ja idealne

- negatywne - Ja powinnościowe

- pozytywne

EWALUACJA SIEBIE -

Samoocena (poczucie własnej wartości):



globalna ocena samego siebie lub jakiegoś częściowego aspektu samego siebie

pozytywna negatywna

• zbyt...może mieć negatywne skutki - brak ocen pozytywnych

kto lubi egoistów i samochwałów? (często trafny!)


trafność ocen - brak szczęścia

najkorzystniej: umiarkowane samooszukiwanie się

SPOSOBY PODNOSZENIA SAMOOCENY:

• ingracjacja (pławienie się w odbitym świetle),

CEGIEŁKI SAMOWIEDZY

Jak uaktywniamy i konstruujemy wiedzę o sobie:

• Tryb ogólnych atrybutów JA

• Tryb więzi interpersonalnych

• Tryb autonarracyjny

CO BUDUJE POCZUCIE STAŁOŚCI WŁASNEJ OSOBY ?

• zapis autobiograficzny (najlepiej pamięciowo dostępny)

• hierarchiczna budowa obrazu siebie

• „totalitarne Ego” (Greenwald)

• proces autoweryfikacji

OSOBOWOŚĆ A KONSTRUOWANIE ZNACZENIA, EWALUACJA SIEBIE I INNYCH:

1. Jak wyjaśniamy zachowania innych :

• U.T.O.,

• Teorie Atrybucji,

• Heurystyki osądzania innych

2. Skąd jeszcze czerpiemy wiedzę o sobie:

• Porównania społeczne Festinger ( „W DÓŁ”, „W GÓRĘ”),

• Introspekcja,

• Teoria Samoświadomości (a zgodność zachowania z normą),

• Teoria spostrzegania siebie - Bem,

• (MIMICZNE) SPRZEŻENIE ZWROTNE,

• Schematy „JA” (Konstrukty Osobiste - Kellego),

• Przez interakcję społeczną:

1. Komunikaty od innych wprost.

2. JA ODZWIERCIEDLONE

Itd…

OSOBOWOŚĆ A PROCESY KONTROLI DZIAŁANIA I SAMOREGULACJI

ZJAWISKO REAKTANCJI:

• wzrost atrakcyjności działania blokowanego,

• „przekora”,

• atakowanie źródła ograniczenia

HIERARCHIA CELÓW A ZARZĄDZANIE DZIAŁANIEM


















CELE A DOBROSTAN PSYCHICZNY:





- więcej celów na bliskość z innymi -

- więcej celów na osiągnięcia i władzę -





wewnętrzna (np.: samorealizacja)


Motywacja


zewnętrzna

MECHANIZMY KONTROLI DZIAŁANIA

„siła woli” = orientacja na działanie

4 fazy działania wg. Gollwitzera:

1. faza przedoperacyjna (jakie cel, pragnienie? jakie możliwości

realizacji?)

2. faza przeddziałaniowa (gdzie?, kiedy?, jak?)

3. faza działania (kontrola dystraktorów, utrzymywanie motywacji dla

działania długotrwałego)

4. faza podziałaniowa (ocena wyniku działania)

EFEKT ZEIGARNIK:

- lepiej pamiętamy zadania niedokończone,

- chcemy dokańczać to, co nam przerwano (napięcie).

SAMOKONTROLA UMYSŁU

samokontrola emocjonalna = np.: odraczanie gratyfikacji


S - odraczanie gratyfikacji R - tworzenie dystrakcji

Paradoksalne następstwa kontroli umysłu:


- tłumienie myśli stereotypowej wzrost aktywacji poznawczej stereotypu

SYNDROM WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI (Seligman, 1975)

Gdy długotrwale usiłujemy kontrolować to, co niekontrolowalne:


uczymy się, że nie ma związku między naszymi działaniami a skutkami,


powstaje oczekiwanie braku kontroli (orientacja na stan = słaba wola)

Objawy: - deficyt motywacyjny,

• deficyt emocjonalny,

• deficyt poznawczy.

T.3. OSOBOWOŚĆ JAKO ZESPÓŁ CECH - CZYNNIKOWE TEORIE OSOBOWOŚCI

DEFINICJA:

Cechowe (czynnikowe) teorie osobowości, to takie teorie, które za podstawową jednostkę opisu osobowości przyjmują cechę.

Cecha: to względnie stała charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiających się w różnych sytuacjach.

(Buss,1989, Costa, McCrae, 1995)

Ma ona charakter latentny i status zmiennej pośredniczącej, np: lęk

INNE OKREŚLENIA CECHY: WYMIAR, CZYNNIK

TEORIA ALLPORTA (1937)

DEFINICJE:

OSOBOWOŚĆ: realna organizacja psychofizyczna

CECHA: struktura neuropsychiczna mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowywania równoważnych form zachowania adaptacyjnego.

DYSPOZYCJA OSOBISTA: cecha niepowtarzalna, specyficzna dla jednostki

Opis osobowości w kategoriach cech wg Allporta









• dominująca - wpływa na całe zachowanie (np.: osobowość autorytarna, makiaweliczna)

• centralna - najczęściej ujawniają się w zachowaniu (np.: pewność siebie, grzeczność towarzyskość)

• wtórna - wąski zakres S i R, mało istotne

TEORIA CATELLA (1950)

DEFINICJE:

OSOBOWOŚĆ to konstrukt psychologiczny, który pozwala przewidzieć, jak dana osoba zachowa się w danej sytuacji.

CECHA to składnik struktury osobowości, wyjaśniają one międzysytuacyjną i międzyczasową spójność zachowania.

Cecha powierzchniowa - cecha obserwowalna na zewnątrz, w zachowaniu,

Cecha źródłowa - pochodzą z analizy czynnikowej danych obserwacyjnych.




Inny podział CECH

Zdolnościowe (poznawcze) np.: inteligencja

Temperamentalne (stylistyczne) - tempo i styl zachowania

Dynamiczne (to, co pobudza jednostkę)






ERGI SENTYMENTY POSTAWY

(instynkty) (np.: religia (obserwowalne przejawy zachowań:

sport, kariera) siła, kierunek, obiekt)




DANE: Q T L

samoopis eksperyment obserwacja zachowań

16- Czynnikowy kwestionariusz osobowości - „16 PF”

TEORIA 3 SUPERCZYNNIKÓW EYSENCKA (PEN)

DEFINICJA:


OSOBOWOŚĆ to temperament + inteligencja. temperament = osobowość

Trzy podstawowe wymiary osobowości (Superczynniki):


1. P - Psychotyczność uspołecznienie


2. E - Extrawersja intrawersja


3. N - Neurotyczność zrównoważenie

Związki wymiarów Eysencka z typologią Hipokratesa-Galena














Exttrawersja




Hierarchiczna struktura czynników osobowości PEN

P - AGRESYWNY, CHŁODNY, EGOCENTRYCZNY, BEZOSOBOWY,

IMPULSYWNY,

• aspołeczny, brak empatii, twórczy, gruboskórny

E - TOWARZYSKI, ŻYWY, AKTYWNY, ASERTYWNY, POSZUKUJACY

DOZNAŃ

- beztroski, dominujący, wybuchowy, śmiały

N - LĘKLIWY, DEPRESYJNY, POCZUCIE WINY, NISKA SAMOOCENA,

SPIĘTY

• irracjonalny, płochliwy, markotny, emocjonalny

FIZJOLOGICZNE PODSTAWY EKSTRAWERSJI W UJĘCIU EYSENCKA


E I

TEORIA HAMOWANIA:

P < H P > H

GŁÓD STYMULACJI UNIKANIE STYMULACJI

NISKA REAKTYWNOŚĆ WYSOKA REAKTYWNOŚĆ

TEORIA AKTYWACJI:

Chronicznie obniżony Chronicznie podwyższony

poziom aktywacji poziom aktywacji

POSTULAT LEKOWY:



Leki pobudzające Leki uspokajające

PIĘCIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOŚCI (PMO)

Costa, McCrae (1992) - NEOAC

OSOBOWOŚĆ:

1. N - eurotyczność: lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość

2. E - kstrawersja: towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna

3. O - twartość na doświadczenia: wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości

4. A ugodowość (agreeableness): zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się; (niska - WZA)

5. C sumienność (conscientiousness): kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga

TEORIA AKTYWACJI

POZIOM AKTYWACJI







INTR EXTR





PA1 PA2 pw1 pw2

INTENSYWNOŚĆ

BODŹCA

PA1 - próg aktywacji osoby 1

PA2 - próg aktywacji osoby 2

pw1 - próg wydolności osoby 1

pw2 - próg wydolności osoby 2

INTR - INTROWERTYK - WYSOKO REAKTYWNY, MAŁO AKTYWNY

EXTR - EKSTRAWERTYK - NISKO REAKTYWNY, BARDZO AKTYWNY

ZALEŻNOŚĆ MIĘDZY POBUDZENIEM A EFEKTYWNOŚCIĄ DZIAŁANIA

„KRZYWA YERKESA-DODSONA”

POZIOM WYKONANIA












INTENSYWNOŚĆ

POBUDZENIA


ZADANIE ŁATWE


ZADANIE ŚREDNIO TRUDNE


ZADANIE TRUDNE

SZCZEGÓŁ

OGÓŁ

INICJOWANIE I KONTROLA DZIAŁANIA

Ja idealne

Cele dystalne

Cele proksymalne

„pragnienia”

Role i kontrakty społeczne

Wymagania ze strony innych

Cele proksymalne

„zobowiązania”

CECHA

- wspólna dla wszystkich

DYSPOZYCJA OSOBISTA

- specyficzna dla jednostki

MELANCHOLIK CHOLERYK

FLEGMATYK SANGWINIK

INTROWERSJA

EKSTRAWERSJA

NEUROTYCZNOŚĆ

ZRÓWNOWAŻENIE

---