GORYCZE (IRYDOIDY)
Grupa organicznych związków chemicznych z grupy terpenów. Dokładnie są to monoterpeny oparte na szkielecie irydanu. Irydoidy zawarte są w wyciągach wielu roślin.
Gorycze- niestosowana współcześnie nazwa nietoksycznych niezawierających atomów azotu, występujących naturalnie organicznych zawiązków chemicznych, które posiadają silnie gorzki smak, Większość związków zaliczanych do gorycz to różnego rodzaju glikozydy.
Występują one przede wszystkim w roślinach z rodziny goryczkowatych, złożonych i wargowych. Z roślin gorycze zawierają głównie: drapacz lekarski, goryczka żółta, bobrek trójlistkowy, centuria pospolita.
W medycynie stosuje się je najczęściej w postaci wyciągów alkoholowych (nalewek i win leczniczych). Przyjmowane w odpowiednich dawkach przed jedzeniem, wzmacniają wydzielanie soków żołądkowych, a poza tym działają uspokajająco i wzmacniająco, toteż chętnie przyjmowane i stosowane są w okresach rekonwalescencji.
Właściwości fizyko- chemiczne:
Substancje stałe, czasem płynne
Krystaliczne lub bezpostaciowe
Wrażliwe na pH
Nietrwałe- ulegają hydrolizie
Działanie:
- pobudzają wydzielanie soków trawiennych
-przeciwzapalne
-hipotensyjne
-Sedatywne
-diuretyczne
-przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne
Podział:
- irydoidy właściwe
-sekoirydoidy
Do oceny surowców stosowany jest wskaźnik goryczy. Jest, to wartość największego r-nia wyciągu przygotowane z 1g surowca, które jeszcze wykazują gorzki smak w porównaniu z wzorcowym r-rem chlorowodorku chininy.
Irydoidy właściwe (aukubina, loganina, walepotriany)
Valerianae Radix- korzeń kozłka
Roślina macierzysta: kozłek lekarski (Valeriana officinalis)
Rodzina: Valerianaceae- kozłkowate
Zawierają frakcję irydoidową tzw. Walepotriany oraz olejek eteryczny, alkaloidy monoterpenowe, działa silnie sedatywnie oraz spazmolitycznie na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych.
Euphrasiae herba- ziele świetlika
Roślina macierzysta: Euphrasia officinalis- świetlik łąkowy
Rodzina: Scrophulariaceae- trędownikowate
Zawierają frakcję irydoidową oraz garbniki, napary wykazują łagodne działanie ściągające i SA często stosowane w stanach zapalnych spojówek; surowiec wykazuje pewne działanie hipotensyjne.
Millefolli herba- ziele krwawnika
Roślina macierzysta: Achillea millefolium- krwawnik pospolity
Rodzina: Compostitae- złożone
Działa przeciwzapalnie, spazmolitycznie, żółciotwórczo.
Korzeń mniszka- Taraxaci radix
Roś. Macierzysta: Taraxacum officinale- mniszek lekarski
Rodzina: Compositae- złozone
Surowiec goryczkowy o działaniu żółciotwórczym, żółciopędnym, przeciwskurczowym, moczopędnie, obniża poziom cukru we krwi.
Ziele drapacza- Cnici benedicti herba
Roślina macierzysta: Cnicus benedictus- drapacz lekarski
Rodzina: Asteraceae- złożone
Jako surowiec pobudzający łaknienie
Aurantii amarii pericarpium- owocnia pomarańczy gorzkiej
Roślina macierzysta: Citrus aurantium- pomarańcza gorzka
Rodzina: Rutaceae- Rutowate
Jako lek aromatyczno- gorzki i poprawiający smak.
SEKOIRYDOIDY
(genjopikrozyd, foliamentyna, amaropemtyna)
Surowce goryczkowe charakteryzujące się podobnym działaniem farmakologicznym. Podane doustnie drażnią zakończenia nerwów smakowych na grzbiecie języka, i w efekcie na drodze odruchowej dochodzi do wzmożonego wydzielania śliny i soków trawiennych. Pobudza , to przemianę materii. Są stosowane w przewlekłych nieżytach jelit, żołądka oraz jako Remedia tonica w czasie rekonwalescencji pobudzają apetyt i ułatwiają trawienie)
Podział:
Amara pura- czysto gorzkie
Stosowane jako Remedia tonica, Remedia metaboli ca
Amara aromatica- gorzko- aromatyczne
Surowce goryczkowe z rodziny Compositae, zawierające w swoim składzie przede wszystkim laktony seskwiterpenowe.
Amara Pura- czysto gorzkie
Gentiane radix: korzeń goryczki
Gentiana lutea- goryczka żółta
Rodzina: Gentianaceae- goryczkowate
Menyanthidis folium- liśc bobrka trójlistnego
Roślina macierzysta: Menyanthes Trifoliata- Bobrek trójlistny
Rodzina: Menyanthaceae- bobrkowate
Centaurii herba- ziele centurii, ziele tysiącznika
Roślina macierzysta: Erythraea centarium- Centuria pospolita
Rodzina: Gentianaceae- goryczkowate
Amara aromatica- aromatyczno- gorzkie
Absinthi herba- ziele piołunu
Roślina macierzysta: Artemisia absinthium- bylica piołun
Rodzina: Compositae- złożone
Pobudza łaknienie, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, działa żółciotwórczo
GARBNIKI
Grupa związków pochodzenia roślinnego uzywanych pierwotnie do garbowania skór zwierzęcych. Garbniki chronią garbowane skóry przed rozkładem przez mikroorganizmy, Nadają roślinom cierpki smak, dlatego odstraszaja zwierzęta roślinożerne. Chronią rośliny także przed patogenami.
Są to związki organiczne występujące w niektórych roślinach. Stosuje się je w fitoterapii. Mają bowiem działanie bakteriobójcze, zatrzymujące krwawienie, i przeciwzapalnie. Źródłem garbników są: kora dębu, kłącze pięciornika, liśc szałwii. Garbniki stosowane są też jako odtrutka w przypadku zatruć solami metali ciężkich.
Garbniki to inaczej taniny. Występują naturalnie w skórkach winogron i drewnie dębowym.
Podział garbników:
Mineralne
Barwniki organiczne
Roślinne:
*garbniki pirogalolowe, inaczej galotanoidy (hydrolizujące):
-galatoniny- zawieraja kwas galusowy
-elagotaniny- zawieraja kwas elagowy, występują m. In. W korze dębu
*Garbniki katechinowe (niehydrolizujące, skondensowane)- zawierają katechiny i leukocyjanidyny
Występowanie garbników:
Występują powszechnie w roślinach, zwłaszcza w korzeniach, liści drzew i krzewów):
Garbniki są czynnymi składnikami wielu surowców zielarskich tj.: kora dębu, kłącze pięciornika.
Otrzymuje się je w formie ekstraktów wodnych z części roślin.
Zastosowanie:
W medycynie, ze względu na działanie:
Przeciwzapalne- wykorzystuje się je w leczeniu hemoroidów, poidrażnień i ziarnień skory. Stosowane na skórę garbniki działaja ściągająco na powierzchniowe naczynia krwionośne obkuczając je i łagodząc obrzęki. Reagując z białkiem na powierzchni skóry tworzą na niej nierozpuszczalna w wodzie warstwę ochronna, zabezpieczajaca głębiej położone warstwy przed utratą wody, podrażnieniami i ułatwiają ich regenerację. Równocześnie działają lekko znieczulająco i przeciwświądowo.
Przeciwbiegunkowe- stosowane jako środki zapierające. Podane doustnie działają ściągająco na błony śluzowe jelit, utrudniając przenikanie wody do ich światła i w ten sposób hamują rozrzedzanie treści jelitowej. Osłabiają też wydzielanie śluzu w jelitach.
Bakteriobójcze- stosowane są w stanach zapalnych błoon śluzowych i na razny. Gabniki działają bezpośrednio na drobnoustroje denaturując ich białka.
Przeciwkrwotoczne- stosuje się je czasem w leczeniu nadmiernych krwawień z dróg rodnych. Garbniki powodują aglutynację czerwonych krwinek stymulując powstawanie skrzepów. Hamowanie krwawień wspomaga również działanie obkurczające na naczynia krwionośne.
W obróbce materiałów:
Służą do wyprawiania skóry zwierzęcej, która po odpowiedniej obróbce z głównym udziałem garbników staje się elastyczne, miękkie, nie ulega procesowi rozkładu
Do skór wierzchnich stosowane są również garbniki mineralne przede wszystkim sole chromu i glinu
SUROWCE:
Cynipis quercus folii – galasówka dębianka
Quercus robur L.- Dąb szypułkowy
Fagaceae-bukowate
Opis surowca: Owady galasowniki (Andricus) nakłuwają młode pędy dębów galasowych i składają tam jaja. Wskutek nakłucia i złożenia jaja Wołkow komory larwalnej wytwarza się kulista narośl wielkości orzecha laskowego na spodniej stronie liścia, zwana galasem dębowym lub dębianką (Galla).
Galasy zbiera się, zanim nastąpi całkowity rozwój owadów. Są one typowym surowcem garbnikowym.
Związki czynne:
Zawiera 40-75% garbników hydrolizujących, określanych ogólnie jako galatoniny i powszechnie znanych jako tanina.
Działanie i zastosowanie:
Surowiec ma właściwości silnie ściągające w stanach zapalnych skóry i lekkich zapaleniach w obrębie jamy ustnej i gardła, uszkodzeniach skóry, odmrożeniach, lżejszych oparzeniach jak również w obrębie narządów płciowych i odbytu. Używany jest zewnętrznie w postaci nalewek. Z galasów otrzymuje się taninę, garbnik używany w medycynie (odmrożenia i oparzenia jako środek ściągający) oraz w technice do wyrobu atramentu i ekstraktów garbarskich.
Przeciwwskazania:
Uszkodzenia skóry na dużej powierzchni.
Występowanie:
Roślina jest powszechna prawie w całej Europie oraz poza Skandynawią i południowymi rejonami Grecji i Włoch. W Polsce spotyka się ja na całym niżu.
Galla turcica- Galas turecki
Quercus infectoria- Dąb turecki Oliver
Fagaceae- bukowate
Opis surowca: Patologiczne narośle powstałe na liściach dębu tureckiego. Powstają wskutek bujania tkanki merystema tycznej pęka po złożeniu w nim jajeczek przez owady Adleria Galla- tiactrorie (Andricus infectoria)
Związki czynne: Dębianki te są bardzo bogate w garbniki, których zawartość wynosi do 70%.
Działanie:
Dzięki zawartości omawianych garbników nalewka z dębianek wykazuje silne działanie ściągające. Nalewka zastosowana miejscowo na skórę i błony śluzowe hamuje przenikanie płynów ustrojowych, ogranicza wysięki zapalne, a w przypadku oparzeń zmniejsza utratę płynu. Ponadto hamuje drobne krwawienia, koagulując białko osocza. Wykazuje także słabe działanie przeciwbakteryjne. Obecnie stosowana miejscowo na skórę i błony śluzowe. Wykorzystywana jest głównie jako adstringens, hameostaticum et antiphlogisticum localium. Szeroko stosowana w stomatologii do pędzlowania dziąseł oraz w rozcieńczeniu wodnym, przeważnie w mieszankach używanych do płukania jamy ustnej i gardła (stany zapalne dziąseł, jamy ustnej, stany po zabiegach). Także po rozcieńczeniu z wyjałowioną woda w leczeniu oparzeń, odmrożeń, oraz ropiejących, trudno gojących się ran w formie okładów.
Tanninum- Tanina
Syn. Acidum Tannicum, Aciidum gallotannicum, Kwas garbnikowy, Kwas taninowy, Gallotanina
Opis surowca:
Jest to naturalny garbnik roślinny, proszek barwy żółto-brunatnej stanowiący mieszaninie estrów kwasu galusowego oraz innych kwasów hydroksykarboksylowych i glukozy. Otrzymywana jest z narośli na liściach dębu (galasów). Stosowana w garbarstwie, farbiarstwie, lecznictwie (tanalbina- lek ściągający, przeciwzapalny, przeciwbiegunkowy)
Związki czynne:
Są to związki organiczne zbudowane z wielu cząsteczek kwasu galusowego i D- glukozy.
Działanie i zastosowanie:
Jest zaliczany di grupy zwanej garbnikami. Dawniej kwas garbnikowy, początkowo był pozyskiwany z galasów. Możliwe jest także uzyskanie taniny syntetycznie. Łączy się z większością soli metali ciężkich; z roztworów wytraca wiele alkaloidów. Tanina poza lecznictwem jest stosowana m.in. w garbarstwie, przemyśle chemicznym, do syntezy barwników, jako zaprawa w farbiarstwie.
Kwas taninowy wykazuje silne działanie ściągające (adstringens). Łączy się z białkami tworząc z nimi nierozpuszczalne w wodzie połączenia. Zastosowany miejscowo na skórę i błony śluzowe denaturuje białka i w efekcie wytwarza błonę ochronną. Wykazuje działanie przeciwzapalne (antiphlogisticum), hamujące krwawienia (haemostaticum). Zmniejsza wrażliwość zakończeń czuciowych. Denaturuje także białka bakteryjne, dzięki czemu działa odkażająco (antisepticum).
Dzięki wymienionym właściwościom tanina znalazła duże zastosowanie w leczeniu zmian chorobowych skory i błon śluzowych. Stosuje się w ostrych zapaleniach skóry- jako środek przeciwzapalny, niewielkich skaleczeniach- jako środek ściągający, zasklepiający. Stosowana często w dermatologii w różnych chorobach skórnych (m.in. okłady, przymoczki) Także w proktologii- w leczeniu stanów zapalnych błony śluzowej odbytu i odbytnice, w ginekologii, urologii i okulistyce. Dawniej taninę stosowano często wewnętrznie, głównie jako antidotum, antidiarrhoisum. Obecnie w zasadzie stosowanie wewnętrzne zostało zarzucone ze względu na jej hepatotoksyczność. Wyjątek stanowi ‘odtrutka uniwersalna’, w której skład wchodzi tanina i jeszcze niekiedy stosowana. Doustnie w zastępstwie kwasu taninowego od wielu lat stosuje się białczan taniny (Tanninum albumina tum= Tannalbinum)
Tanninum albuminatum
Opis surowca:
Jest to surowiec farmaceutyczny przeznaczony do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej.
Związki czynne:
Wytwarza się preparaty do stosowania zewnętrznego (pro usu ex terno); r-ry wodne (sol. aqusae), r-ry etanolowe (sol. spirituosae) w zakresie stężeń 1-20%, w tym także płyny do natryskiwań na skórę i błony śluzowe, r-ry koloidowe (collodia) do 3%. R-ry wodne do wlewów doodbytniczych- nieprzekraczające stężenia 0,5%. W okulistyce jałowe krople do oczu 0,25%-1% (ocukiguttae), w ginekologii i urologii do 2%. Także do maści (unquenta) i pasty (pasta) w zakresie stężeń 0,5%-10% ( w tym maści proktologiczne z reguły do 4%). Ponadto w postaci czopków doodbytniczych 0,05-0,25g i innych postaciach leku recepturowego.
Działanie:
Kwas taninowy tworzy z białkami nierozpuszczalne połączenia chemiczne, które pokrywają błony śluzowe warstwą ochronna. Tanina poraża zakończenia nerwowe w ścianach jelit, hamuje ruchy perystaltyczne co działa przeciwbiegunkowo. Ponadto kurczy i uszczelnia naczynia krwionośne. Przyczynia się do zmniejszenia obrzęków i złagodzenia bólu.
Zastosowanie:
Biegunka ostra. W czasie biegunki należy zadbać o uzupełnienie płynów i wyrównanie ewentualnych niedoborów elektrolitowych. Długotrwałe biegunki wymagają wyjaśnienia ich przyczyn.
Przeciwwskazania:
Preparatu nie wolno podawać w uczuleniu na taninę.
Działania niepożądane:
Duże dawki mogą spowodować nudności i wymioty.
Tormentillae Rhizoma- Kłącze pięciornika
Pontenilla erecta- Pieciornik kurze ziele
Rosaceae- różowate
Związki chemiczne:
Surowiec zawiera garbniki (pożądana zawartość nie mniej niż 15%), które w 90% SA pochodnymi katechiny ponadto barwniki- czerwień tormentilinę, żywice i gumy)
Działanie i zastosowanie:
Właściwości lecznicze znane były już w starożytności. Hipokrates zalecał je jako skuteczny lek w wielu dolegliwościach. W średniowieczu kłącze pięciornika stosowano powszechnie jako środek do tamowania krwotoku. Później zostało wyparte z lecznictwa przez korzeń ratanii. Dopiero w czasie I wojny światowej ponownie przypomniano sobie o jego właściwościach i zaczęto je stosować ponownie. Kłącze pięciornika ze względu na zawarte w nim substancje czynne, ma właściwości ściągające, przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne. Preparaty z niego stosuje się wewnętrznie w biegunkach i zatruciach pokarmowych, natomiast zewnętrznie do płukania dziąseł, gardła, w niektórych dermatozach i nadmiernej potliwości.
Cechy anatomiczne:
Skrawek kłącza wybarwia się pod wpływem chlorku żelaza na oliwkowozielony kolor.
Quercus Cortex- kora dębu
Quercus sessiliflora Salisibur- dąb bezszypułkowy
Quercus robus (pudunculata) – dąb szypułkowy
Fagaceae- bukowate
Opis surowca:
Surowcem jest kora z młodych pni i gałęzi wyżej wymienionych gatunków dębu, zebrana na wiosnę, przed rozwojem liści. Kora ta nie może zawierać mniej niż 9,0% garbników.
Związki czynne:
Garbniki pochodne katechiny i kwasu elagowego. Małe ilości trój terpenów.
Działanie i zastosowanie:
Antidiarrhoicum, antisepticum. W wyniku działania garbników po podaniu doustnym surowiec ma właściwości zapierające i przeciwbiegunkowe. Surowiec wykazuje także działanie bakteriobójcze na drobnoustroje w jamie ustnej, przewodzie pokarmowym i na skórze. Surowiec hamuje krwawienia z drobnych naczyń.
Bistortae Rhizoma- Kłącze wężownika
Syn. Rdes łąkowy, żmijowy korzeń, Raczkowe szyjki
Polygonaceae- rdestowate
Działanie i zastosowanie:
Surowiec ten jest podawany zwykle w recepturowych mieszankach ziołowych, rzadko oddzielnie. Stosowany jest w biegunkach i przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, pomocniczo w czerwonce i durze brzusznym. Ponadto stosowany jest zewnętrznie w formie okładów, irygacji i kąpieli jako środek przeciw hemoroidom, żylakom, nadmiernej potliwości, na oparzenie.
Związki czynne:
Surowiec zawiera ok. 15-22% garbników, kwas galusowy i elagowy, pochodne antrachinonów, węglowodany i sole mineralne.
Myrtilli folium- Liśc borówki czarnej
Syn. Jagoda, czernica, czarna jagoda, czarna borówka
Vaccinium myrtillus- borówka czarna
Eicaceae- wrzosowate
Związki czynne:
Świeże jagody zawierają:
a)17-90% wody
b)4-12% cukrów
c)0,5-1,5% kwasów organicznych
d)0,5-2% związków azotowych
e) około 8% pektyn, garbniki, wakacyninę, glukokininy
f)witaminy C,b1,B2,PP i składniki mineralne
Barwniki występujące w jagodach to przede wszystkim antocyjany.
Działanie i zastosowanie:
Jagody borówki czarnej są cenionym produktem spożywczym. W lecznictwie znajdują zastosowanie przede wszystkim jagody suszone. Napary i wyciągi są skutecznym środkiem przeciwbiegunkowym, przeciwbakteryjnym, stosowane SA również w zatruciach pokarmowych. Działają przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie, a także maja wpływ na ostrość widzenia o zmierzchu, podobnie jak witamina A.
Liść orzecha włoskiego- Juglandis folium- liść orzecha włoskiego
Synonim: orzech królewski
Juglans regia- orzech włoski
Juglandaceae- orzechowate
Związki czynne:
Liście orzecha zawierają
a)ok. 5% garbników elgaowych
b) pochodne nafto chinowe (m.in. Juglon), flawonoidy (kwercetyna, kemferol)
c) ok. 370 mg/100g witaminy C, kwas elagowy i galusowy, alkohol juglandynę
d) ok. 0,1% olejku eterycznego
Jądra nasienne zawierają:
40-77% tłuszczów,
8-21% białek
Witaminy A,B,C,P,E
Łatwo przyswajalne sole mineralne
Niedojrzałe orzechy są jednym z najbogatszych źródeł witaminy C.
Działanie i zastosowanie: Działanie ściągające i zwiększające wydzielanie soków trawiennych, przeciwkrwotoczne, zwiększają wydalanie moczu. Stosowany w nieżytach żołądka i jelit, biegunkach, nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym, nadmiernej fermentacji jelitowej, we wzdęciach i braku łaknienia. Zewnętrznie w chorobach skóry, w postaci płukanek w zapaleniu jamy ustnej. Surowiec ma zastosowanie w przemyśle do produkcji lakierów, farby drukarskiej, rozmaitych produktów kosmetycznych.
ANTRAZWIĄZKI
-SĄ to pochodne antracenu o charakterze polifenoli. W zależności od stopnia utlenienia podstawowego układu antronu wyróżniamy: antrachinony, antranole, oksyantrony. W roślinach bok siebie mogą występować wszystkie pochodne antronu oraz formy dimeryczne.
Najczęstszymi podstawnikami rozbudowującymi szkielet antrazwiązków są grupy hydroksylowe, metoksylowi, metylowe i karboksylowe. Siła działania związków jest związana bezpośrednio z pewnymi różnicami w ich budowie chemicznej. Do takich różnic zaliczamy na przykład obecność grup hydroksylowych w pozycjach 1 i 8, czy podstawnika w pozycji 3. Wpływ na silę działania ma również liczba cząsteczek cukru w glikozydzie antrazwiązku- im ich więcej, tym silnie działa taki glikozyd. Antrazwiązki występują najczęściej w postaci glikozydów.
Właściwości:
-są to substancje stałe, krystaliczne
-substancje barwne- ich barwa zależy od stopnia utlenienia
-łatwo ulegają reakcjom Osydo- redukcyjnym
- glikozydy są łatwo rozpuszczalne w wodzie i łatwo hydrolizują
-podczas suszenia ulegają utlenieniu do antrachinonów i hydrolizie do emodyn
Podział antrazwiązków:
Antrazwiązki monomeryczne
-aloeemodyna
-fiscjon
-franguloemodyna
-chryzofanol
Diantrony:
-izodiantrony (sennozydy A i B)
- heterodiantrony (plamidyny, rei dyny, reiny)
Właściwości lecznicze:
Antrazwiązki są zaliczane do związków łagodnie i silnie przeczyszczających (remedia laxanita). Działanie przeczyszczające wiąże się z obecnością grupy –OH przy 1 i 8 atomie węgla; grupy – OH przy 3 i 6 atomie węgla nasilają to działanie.
Antrazwiązki po podaniu doustnym w postaci niezmienionej przechodzą do jelita grubego, gdzie pod wpływem enzymów produkowanych przez florę bakteryjną ulegają hydrolizie i redukcji do antronów i diatronów. Formy zredukowane działają na ścianę jelita grubego drażniąc ją, wzmagają perystaltykę, hamują resorpcję zwrotną wody, rozrzedzają masy kałowe oraz pobudzają ośrodek defekacyjny w rdzeniu kręgowym. Antranole wykazują silniejsze działanie. Działanie przeczyszczające pojawia się zaś po 6-12 godzinach od zażycia.
Zastosowanie antrazwiązków:
- jako środki przeczyszczające- remedia laxanitia
-jako środki żółciopędne- remedia cholagoga at choleretica (część jest wchłaniania w jelicie cienkim, dociera do wątroby i drażni je miąższ)
Toksyczność surowców antrazwiazkowych:
-zbyt wysokie dawki wywołują nudności i wymioty
-przechodzą do mleka matki
-powodują przekrwienie narządów miednicy mniejszej (poronienie, podrażnienie nerek)
- niekorzystne zmiany ścian jelit (ciemna śluzówka, atrofia włókienek mięśniowych, stany zapalne)
- przyzwyczajenie
-utrata elektrolitów: biegunki
Surowce antranowe:
-Aloe(alona)
-Frangulae cortex(kora kruszyny)
-Rhei radix(korzeń rzewienia)
-Sennae Folium(lisć senesu)
-Rhamni Fructus(owoc szakłaku)
-Rhamni cortex(kora szaklaku amerykańskiego)
Antrazwiązki nie wywołujące efektu przeczyszcajacego:
-Heperici Herba- ziele dziurawca
-Rubiae radix- korzeń marzanny
Aloe- Aloes, Alona
Roślina macierzysta: Aloe Xerox- aloes uzbrojony
Rodzina: Liliaceae- liliowate
Związki czynne: Zagęszczony, stwardniały sok różnych gatunków aloesu. Surowiec zawiera antrazwiązki aloinozydy A i B oraz żywicę
Działanie: Aloes ma silne działanie przeczyszczające, nieznaczne właściwości bakteriobójcze, wzmaga czynności żółciotwórcze. Niewielkie ilości aktywnych związków przenikają do mleka karmiących matek, działając przeczyszczająco na dzieci. Aloes wykazuje ponadto działanie biostymulujące: sok z liści i miazga liściowa są skuteczne w leczeniu ran i oparzeń. Natomiast usuwana z aloesu żywica powoduje silne i bolesne skurcze jelit.
Frangulae cortex- kora kruszyny
Roślina macierzysta: rhamnus frangula- kruszyna pospolita
Rodzina: Rhamnaceae- szakłakowate
Związki czynne: Antrazwiązki pochodne franguloemodyny (glukofrangulina A i B, frangulina A i B). w mniejszych ilościach występują glikozydy fiscjonu, chryzofanolu i emodyny. W śladowych ilościach związki flawonoidowe, saponiny i alkaloidy peptydowe.
Działanie: Remedia laxanita, remedia cholagoga: surowiec jest stosowany jako lek przeczyszczający oraz żółciopędny.
Rhei Radix (Rhizoma Rhei)- korzeń rzewienia
Roślina macierzysta: Rheum palma tum- Rzewień dłoniasty
Rodzina: Polygonaceae- Rdestowate
Związki czynne:
Surowiec zawiera antrazwiązki monomeryczne (3%)- pochodne antrachonu (aloeemodyna, emodyna, reina) oraz związki o charakterze mieszanin diatronów. Występują także żywice, garbniki hydrolizujące i skondensowane.
Działanie: Surowiec zawiera dwie grupy substancji o przeciwstawnych kierunkach działania. Pierwsza z nich to antrazwiązki, które mają działanie przeczyszczające. Druga, to garbniki o działaniu wstrzymującym (zapierającym) i ściągającym. Kierunek działania surowca zależy od dawki. Małe ilości surowca (0,05-0,5g) maja działanie wstrzymujące, a większe (1-4g) przeczyszczające. Działanie przeczyszczające jest jednak łagodne i nie wywołuje przyzwyczajenia. Gorzki smak surowca pobudza apetyt.
Sennae folium- liść senesu, liśc strączyńika
Roślina macierzysta: Cassia, senna, Cassia angustifolia- Strączyniec wąskolistny
Rodzina: Leguminosae- motylkowate
Związki czynne: Surowiec zawiera antrazwiązki, głównie w formie dimeryczne, izodiantrony (sennozydy A i B) oraz heterodiantrony (sennozydy C i D). oprócz tego występują też flawonoidy, sluzy, i żywice.
Działanie: Surowiec ma działanie przeczyszczające, które warunkowane jest obecnościa antrazwuązków. Powodują one podrażnienie ścian jelita grubego, co prowadzi do wydzielanania przez jego nabłonek śluzu i pobudzenia perystaltyki. Liscie sensu charakteryzują się szybkim działaniem: 6-8 godzin. Surowiec posiada również słabe działanie żółciopędne.
Wskazania: Zaparcia anatomiczne, szczególnie w wieku podeszłym i u osób otyłych. Zaparcia spastyczne (związane ze skurczami mięsni gładkich) w połączeniu ze środkami rozkurczowymi.
Uwagi: Substancje czynne surowca- antrazwiązki przechodzą do mleka matki, co może wywoływać biegunki u karmionego dziecka. Długotrwałe, nieuzasadnione stosowanie wszystkich środków przeczyszczających niesie za sobą poważne zagrożenia dla zdrowia ! może dochodzic do wyniszczenia organizmu na skutek zaburzenia wchłaniania składników pokarmowych, poważnych zaburzeń gospodarki elektrolitowej. Po odstawieniu środka przeczyszczającego, często dochodzi do nasilenia zaparć.
Rhamni Catharticae Fructus- owoc szakłaku
Roślina macierzysta: Rhamnus catharticus- Szakłak pospolity
Rodzina: Rhamnaceae- Szakłakowate
Związki czynne: Antrazwiązki- glikozydy antrachinowe(glukofrangulina, frangulina), glikozydy antranolowe, wolne antranole i antrachinony, a także związki flawonoidowe, cukry i sole mineralne.
Działanie: Surowiec jest stosowany w długotrwałych zaparciach, przy osłabionej perystaltyce jelit, pobudza wydalanie żółci.
Rhamni cortex- kora szakłaku amerykańskiego
Roślina macierzysta: Rhamnus purshiana- kora krzewu, kora żostera
Roślina: Rhamnaceae- szakłakowate
Związki czynne: 2-4% antrazwiązków
Działanie: przeczyszczające i żółciopędne
HYperici Herba- ziele dziurawca
Roślina macierzysta: Hypericum perforatum- Dziurawiec zwyczajny
Rodzina: Hypericaeae- Dziurawcowate
Związki czynne: Surowiec zawiera flawonoidy: pochodne kwercetyny- hyperozyd, izokwertecyna i rutozyd. Oprócz tego zawiera olejek (pinen) i związki dian tronowe- hiperycyna i pseudohiperycyna oraz garbniki katechinowe, leukocyjanidy.
Działanie: jak wcześniej.
Rubiae Radix- Korzeń marzanny
Roślina macierzysta: Rubia tinctorum- Marzanna barwierska
Rodzina: Rubiaceae- Marzannowate
Związki czynne: zawiera antrazwiązki, głównie alizarynę, purpurynę i rubiadynę, które mają grupę –OH przy 1 i 3 atomie węgla.
Działanie: Surowiec nie wykazuje działania przeczyszczającego, wiąże się natomiast z jonami wapniowymi, co sprzyja rozpuszczeniu się kamieni fosforowo- szczawianowych w kamicy nerkowej, wykazuje również działanie moczopędne.