GARBNIKI

Garbniki są stosowanymi od wieków substancjami roślinnymi, które mają zdolność „garbowania” surowej skóry na trwałą skórę przemysłową. Dzieje się tak w wyniku tworzenia trwałych połączeń chemicznych między cząsteczkami garbników, a cząsteczkami białek. Prowadzi to do koagulacji białka. Mówi się wtedy o działaniu ściągającym (adstringentia) garbników, co wykorzystywane jest przez człowieka w medycynie.

W wyniku kontaktu błon śluzowych z garbnikami dochodzi do powstania naich powierzchni ochronnej warstwy skoagulowanego białka. Utrudnia to wnikanie w głębiej położone tkanki czynników drażniących czy uszkadzających. To właśnie z tego powodu stosuje się garbniki w stanach zapalnych błon śluzowych, skóry czy drobnych zranieniach. Wykazano również, że niewielkie ilości garbników mogą przenikać do położonych głębiej tkanek gdzie obkurczają drobne naczynia krwionośne, hamują ruchy leukocytów i unieczynniają histaminę,dodatkowo ograniczając stan zapalny. Stwierdzono ponadto, że działając odwadniająco na włókna nerwowe nieznacznie zmniejszają takie odruchy bólowe jak swędzenie i pieczenie.

W przypadku zastosowania wewnętrznego, opisane wyżej właściwości garbników powodują powstanie ochronnej warstwy na błonach śluzowych przewodu pokarmowego, w tym i błony śluzowej jelit, co zabezpiecza je przed działaniem substancji wywołujących biegunki. Dodatkowo garbniki wykazują pewne działanie przeciwbakteryjne. Z tych powodów nadają się świetnie jako środki przeciwbiegunkowe (antidiarrhoica). W przypadku zastosowania wewnętrznego, należy zwrócić uwagę na garbniki skondensowane, które charakteryzują się w tym przypadku większą trwałością i bezpieczeństwem niż garbniki hydrolizujące.
Do innych, mniej znanych zastosowań garbników należy ich wykorzystanie jako odtrutek przy zatruciach większością alkaloidów lub metali ciężkich. Garbniki wiążą te substancje tworząc z nimi połączenia kompleksowe. Połączenia te mają jednak ograniczoną trwałość i z czasem mogą ulegać rozpadowi, co prowadzi do ponownego uwalniania toksyn. Dlatego po podaniu odtrutki zawierającej garbniki, wskazane jest podanie środków przeczyszczających. Należy również pamiętać, że stosowanie garbników w przypadku zatruć niektórymi alkaloidami i metalami (kokainą, atropina, morfiną, arsenem, rtęcią) daje mierne rezultaty, z powodu słabego wiązania tych konkretnych toksyn.

Budowa i właściwości

Z chemicznego punktu widzenia garbniki określa się jako bezazotowe substancje naturalne o dużej masie cząsteczkowej (500-3000), rozpuszczalne w wodzie, zawierające liczne grupy chemiczne, mające charakter polifenoli i posiadające zdolność tworzenia trwałych połączeń z białkami i innymi makrocząsteczkami. Ze względu na taką definicję grupa substancji nazywanych garbnikami obejmuje związki o bardzo różnej budowie chemicznej, ale spełniające powyższe założenia.
Kryterium wielkości cząsteczek jest ważne, gdyż wiele związków polifenolowych o mniejszej masie (nazywanych depsydami) ulega adsorpcji przez cząsteczki białek, natomiast polifenole o zbyt dużych cząsteczkach nie są zdolne wniknąć miedzy włókna kolagenu skóry.

Pod względem budowy chemicznej garbniki dzieli się na dwie grupy:

• garbniki hydrolizujące (galotaniny, i elagotaniny)

• garbniki skondensowane (garbniki katechinowe)

Garbniki hydrolizujące mają charakter związków estrowych. Zbudowane są one z cząsteczki cukru (np. glukozy) i kilku cząsteczek fenolokwasu. W wyniku hydrolizy gallotanin otrzymuje się odpowiedni cukier (np. glukoza), oraz fenolokwas : galusowy, m-digallusowy lub heksahydroksydifenylowy. Jedna cząsteczka garbnika hydrolizującego zawiera kilka cząsteczek kwasu (najczęściej 5 lub 6 ) W wyniku hydrolizy elagotanin otrzymuje się z kolei kwasy : elagowy, dehydrodigalusowy lub dilakton kwasu waloneinowego.

Garbniki niehydrolizujące są cząsteczkami opartymi na strukturze katechiny (hydroksyflawanolu-3). Nie posiada ona zdolności wiązania się z białkami. W wyniku biokondensacji katechiny i jej pochodnych, dochodzi do powstania polimerów o masie cząsteczkowej powyżej 200, które wykazują własności garbników. Dalsza polimeryzacja prowadzi do powstania nierozpuszczalnych w wodzie flobafenów – które nie mają już żadnych właściwości garbujących. To zjawisko jest odpowiedzialne za stopniowe starzenie się części surowców garbnikowych i prowadzi z czasem (14 – 16 miesięcy) do znacznego ( o około 50%) obniżenia ich wartości leczniczych.

Garbniki są bezpostaciowymi substancjami stałymi dobrze rozpuszczalnymi w wodzie i innych rozpuszczalnikach polarnych. Nie rozpuszczają się natomiast w rozpuszczalnikach niepolarnych. Mają słabo kwaśny odczyn. Do ogólnych właściwości chemicznych garbników zalicza się zdolność do tworzenia osadów z metalami ciężkimi, strącania białek i aglutynacji czerwonych krwinek Ogólną reakcją barwną garbników jest tworzenie ciemnoniebieskich lub zielonych osadów z solami Fe³⁺.

Surowce

Garbniki są powszechnie występującymi składnikami soku komórkowego. Występują w tkankach roślin z klasy dwuliściennych oraz nagozalążkowych. Natomiast w przypadku roślin zarodnikowych i jednoliściennych są rzadko spotykane.
Garbniki z reguły nagromadzają się w większych ilościach w korach (np. korze dębu), korzeniach i kłączach (rdestu wężownika). Zdarza się również, że występują w liściach (liść poziomki).

Surowce garbnikowe:

• Cortex Quercus – kora dębowa

• Rhizoma Tormentillae – kłącze pięciornika

• Rhizoma Bistortae – kłącze wężownika

• Galla – dębianka

• Fructus Myrtylli – owoc borówki czernicy

• Herba Agrimoniae – ziele rzepiku

• Folium Fragariae – liść poziomki

• Folium Juglandis – liść orzecha włoskiego

• Radix Ratenhiae – korzeń retanii

Surowce częściowo garbnikowe:

• Folium Uvae ursi – liść mącznicy

• Folium Vitis idaeae – liść brusznicy

• Folium Salviae officinalis – liść szałwii

• Radix Rhei – korzeń rzewienia

• Cortex Salicis – kora wierzby

• Herba Marrubi – ziele szanty

• Folum Theae – liść herbaty

• Folium rosmaryni – liść rozmarynu

Związki garbnikowe

Tanina – kwas taninowy jest to najczęściej stosowany w medycynie garbnik. Zbudowany jest z kwasu galusowego połączonego z glukozą (glikozyd). Otrzymuje się ją z dębianek zbieranych z liści dębów.
Dębianki są to struktury wytwarzane przez roślinę po wniknięciu w jej tkanki czerwi owadów. Do najbardziej znanych należy tanina turecka (dąb: Querus infectoria , błonkówka: Andricus infectoria) i chińska (sumak Rhus semialata, mszyca Aphis sinensis). Dębianki powstają również na dębach rosnących w Polsce, ale zawierają stosunkowo mało taniny. Tanine stosuje się zewnętrznie, najczęściej w postaci 0,5 – 2% roztworów wodnych. Stosowana w nadmiarze na duże powierzchnie ulega wchłonięciu i może uszkadzać naczynia kapilarne oraz wątrobę.

Tanalbina to połączenie kwasu taninowego z białkiem. Ma łagodniejsze od taniny działanie sciągajęce, dzięki czemu może być stosowana wewnętrznie jako środek przeciwbiegunkowy. Należy pamiętać, że jej nadużywanie prowadzi do uporczywych zaparć. A przedawkowanie powoduje uszkodzenie błony śluzowej jelit.