BAROK

1.

Konceptyzm (wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł) – główny prąd w poezji baroku, cechujący się dążeniem do nieustannego zadziwiania, zaskakiwania i zaszokowania czytelnika. Koncept to wyszukany, oryginalny i niespodziewany pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki, zarówno pod względem budowy jak i treści. Poetykę konceptyzmu można określić mianem poetyki kontrastu. Zamiłowanie do niego zaznaczyło się w doborze skojarzeń, puent czy tropów, takich jak antytezy, oksymorony, paradoksy. Konceptyzm narodził się w literaturze hiszpańskiej i włoskiej. Wśród polskich twórców, oryginalne koncepty stosowali Jan Andrzej Morsztyn (1621 – 1693) oraz Daniel Naborowski (1573 – 1640).

Marinizm - styl poetycki stosowany często w literaturze barokowej. Charakteryzowała go efektowna forma utworu, nadużywanie metafor oraz różnorodne chwyty stylistyczne, takie jak: aliteracje, anafory, paradoksy, inwersje, parentezy, hiperbole i tym podobne, by osiągnąć pożądany efekt. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy - Giambattisty Marino. Główne założenie tej poezji brzmi: "zaskoczyć, zaszokować odbiorcę niezwykłym pomysłem w dziedzinie tematu lub formy". Na tej bazie w Hiszpanii i we Włoszech powstał nurt nazywany konceptyzmem, który dążył do budowania wypowiedzi poetyckiej na wyszukanym pomyśle. W zakresie formy stosowano dużą ilość środków stylistycznych (często błahą treść ubierano w wyszukaną formę przesyconą anaforami, antytezami, hiperbolami, paradoksami). W Polsce reprezentowany był głównie przez Jana Andrzeja Morsztyna. Jego naśladowcy, popisujący się niezwykłymi pomysłami osiągali prawdziwą wirtuozerię formy poetyckiej; mariniści, tak jak ich mistrz, pisywali zwykle utwory erotyczne. W epoce baroku, bardzo łatwo mieszano doświadczenia religijne i miłosne; ten sam zabieg dostrzegamy u poetów dwudziestolecia, a przede wszystkim u Bolesława Leśmiana, u którego gwałtowność erotyzmu miesza się z nieograniczoną dobrocią Boga (np. ballada STRÓJ).

Poezja metafizyczna – nurt lirycznej poezji barokowej. Termin jest używany przede wszystkim w odniesieniu do twórczości angielskich poetów końca XVI oraz XVII wieku, którzy, łamiąc wcześniejsze reguły, wprowadzili do liryki język nauki, filozofii i teologii. Wiersze tego typu mieszały tematykę religijną, filozoficzną i erotyczną, przy czym znakomicie wyrażały atmosferę sceptycyzmu i niepewności, charakterystyczną dla czasów po gwałtownym zmierzchu renesansu. Wśród prekursorów poezji metafizycznej wymienia się przede wszystkim Roberta Southwella, jednak największy wpływ na jej powstanie miała twórczość Johna Donne'a.

Termin "poezja metafizyczna" wprowadził do krytyki literackiej Samuel Johnson, stosując go – z pewną ironią – w odniesieniu do twórczości Abrahama Cowleya w wydanych w 1781 roku Lives of the Most Eminent English Poets. Johnson, reprezentujący poglądy typowe dla Oświecenia, nie cenił tej "metafizyki" zbyt wysoko, co przełożyło się też na późniejszy stosunek do tej poezji; przez długi okres była lekceważona i wręcz zapomniana. Renesans zainteresowania poetami metafizycznymi i radykalna zmiana w ocenie ich twórczości datuje się od ukazania się, w 1921 roku, pierwszej antologii tej poezji, wydanej przez H.J.C. Griersona, a zwłaszcza od słynnego eseju T.S. Eliota, Poeci metafizyczni (The Metaphysical Poets, 1921), będącego recenzją tego zbioru.

Poezja metafizyczna jest nurtem niejednorodnym i różnie definiowanym. Przyjmując najwęższą jej definicję, ograniczającą się do twórczości, w której tematyka religijna odgrywała wiodącą rolę, reprezentatywni dla tego nurtu będą poeci "szkoły Donne'a", czyli, prócz samego Johna Donne'a, przede wszystkim George Herbert, Andrew Marvell, Richard Crashaw oraz późniejsi Henry Vaughan i Thomas Traherne. Krytyk literacki F.R. Leavis w latach 30. XX wieku, kontunując myśl T.S. Eliota, który jako wyróżnik poezji metafizycznej przyjął wit (rozum, inteligencję, zmyślność; dowcip w staropolskim rozumieniu tego słowa) zaproponował, by w nurt ten włączyć także poetów ze "szkoły Jonsona" (tzw. Cavalier poets), takich jak Robert Herrick, Richard Lovelace, Thomas Carew czy John Suckling. Poezja metafizyczna miałaby zatem dwa nurty: religijny i dworski. Reprezentanci obu tych nurtów są obecni w przygotowanej przez Helen Gardner antologii The Metaphysical Poets, wydanej w 1957 roku i uważanej za klasyczne opracowanie twórczości angielskich poetów metafizycznych.

Manieryzm – termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Dyskusyjny pozostaje zarówno sam termin, jak i jego zakres oraz geneza zjawiska nim określanego. Najogólniej poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w okresie od ok. 1520 do końca XVI wieku i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej dzieła, a także wysubtelnieniem, wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form.

Manieryzm najpierw pojawił się we Włoszech (Rzym, potem Florencja, Padwa) i szybko rozpowszechnił się w Europie (Francja – szkoła z Fontainebleau, Praga, Gdańsk, Toledo). Nurt ten współistniał z różnymi tendencjami, czasami stojącymi na pograniczu z manieryzmem, takimi jak weneckie malarstwo kolorystyczne (Tycjan, Veronese), klasycyzm (Andrea Palladio), tenebryzm w (północnych Włoszech) i różne lokalne nurty w ramach renesansu (np. Peter Bruegel). W Polsce manieryzm przyswoił się słabo.

Sarmatyzm – barokowa formacja kulturowa dominująca w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się na micie, jakoby szlachta polska miała pochodzić od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę.

Mit ten odegrał ważną rolę w barokowej literaturze polskiej i miał ogromny wpływ na kształtowanie umysłowości, obyczajowości i ideologii polskiej szlachty. Według opinii Tadeusza Mańkowskiego: teoria sarmackiej genezy narodu i państwa polskiego w tym świetle to nie mit, ani też bajanie niekrytycznych umysłów kronikarzy, lecz wyraz poszukiwania swojego «ja» przez bardziej oświecone warstwy narodu, poszukiwanie tradycji historycznych przez naród, który poczuł się na siłach i chce coś znaczyć, szukanie swego miejsca wśród innych narodów o odległej przeszłości. Wpłynął tym samym na spójność i solidarność narodu polskiego po unii lubelskiej i miał podobne znaczenie jak np. starożytni Germanie dla Niemców. Sarmatyzm był oryginalnym połączeniem kultur Wschodu i Zachodu.

Makaronizm – pochodzący z języka obcego zwrot lub forma gramatyczna wplatany do języka ojczystego. Termin ten jest stosowany najczęściej do wtrąceń pochodzących z języka włoskiego lub łaciny. Ich używanie jest zazwyczaj przejawem językowej mody, charakterystycznej dla pewnych grup, wyróżniających się tym samym spośród innych.

W polszczyźnie makaronizmy (pochodzące najczęściej z łaciny, języka francuskiego i włoskiego) pojawiły się na większą skalę w XVI wieku i były powszechnie używane zwłaszcza przez szlachtę i utrzymywały się z różnym natężeniem w kolejnych stuleciach (szczególnie często posługiwano się nimi od połowy XVII do połowy XVIII wieku, co doprowadziło do zachwiania się norm językowych). Większość z nich zaczęła jednak zanikać w XX wieku.

Pod koniec XX wieku rozpowszechniły się w wielu językach (także w polskim) kalki z języka angielskiego, który we współczesnym świecie zastąpił łacinę w roli lingua franca.

2.

A.W utworze "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” autor już pierwsze strofie nawiązuje do sentencji zawartej w Księdze Hioba: "Bojowanie jest żywot człowieczy na ziemi”. Wyraża ona przekonanie, że istotę ludzkiej egzystencji stanowi ciągła walka z tym, co stoi na drodze do zbawienia.

B. "homo militans”- "człowiek walczący", bezbronna istota, która podejmuje heroiczne działania z własnymi słabościami. Ten człowiek jest samotny w bezskutecznych próbach zrozumienia tajemnicy bytu. Bohater Szarzyńskiego wie, że umrze, lecz chciałby być zbawiony, dlatego podejmuje walkę z pokusami czyhającymi na każdym kroku. Jego życie to zatem wieczna walka z samym sobą. zawarte w Sonecie IV stwierdzenie: "pokój – szczęśliwość, ale bojowanie / Byt nasz podniebny" – jest także polemiką z Erazmem z Rotterdamu.

C. humanizm heroiczny- istotą jest nieustanny bój o dobra nadrzędne. Mówią o tym sonety: „O nie trwałej miłości rzeczy świata tego”, „O wojnie naszej, którą prowadzimy z szatanem, światem i ciałem”.

D. Twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego zalicza się do nurtu metafizycznego. Nurt ten tym samym nawiązuje do średniowiecza. Podejmuje tematykę życia po śmierci, jest to tez twórczość o charakterze religijnym - dialogi z Bogiem, zaś występująca cnota rozumiana w kategoriach chrześcijańskich. Wiersze te w ogólnym ujęciu mają charakter konfesyjny, modlitewny, niejednoznaczny. Cechuje je przy tym zgodność formy i treści. Nurt metafizyczny skupiał się na życiu duchowym człowieka, i kierował jego uwagę ku wartością poza materialnym.

E. POLEMIKA M.SĘPA-SZARZYŃSKIEGO Z J.KOCHANOWSKIM I M.REJEM

U Sępa Szarzyńskiego odnajdziemy odmienny pogląd, dotyczący upływu czasu, niż ten, który przedstawia Kochanowski. Różnica leży przede wszystkim w samym realizowaniu życia i czerpania z niego. Sęp Szarzyński pisał wiersze pełne melancholii, refleksji, zmuszające do przemyśleń, prowadzące nawet do ascezy i ciągłym pamiętaniu o śmierci, ponieważ ona "tuż za nami spore czyni kroki", jak pisze w "Sonecie I" ("O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego". Szarzyński ma cały czas świadomość ulotności losu i wszystkich materialnych rzeczy. Kochanowski postuluje, by czerpać z życia to, co dla nas dobre, a Szarzyński natomiast traktuje życie jako nieustanną walkę dobra i zła, światłości, którą jest Bóg i ciemności, którą jest Szatan. Świat jest podzielony na przeciwstawne sobie części, między którymi musi miotać się człowiek, walcząc jednocześnie z samym sobą o kształt swojego życia. Taki obraz mamy w "Sonecie III" ("O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem"

Rej propagował ideę służby praktycznym celom. Za swoją misję uznawał edukację narodu, ukazanie harmonii człowieka i natury. Jego zdaniem "człowiek naturalny", powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku. Człowieka powinna cechować "cnota", czyli prawość, sumienie, "cześć" (honor), stałość umysłu, a także moc zsyłana na człowieka przez Boga, jak dar łaski bożej. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru miały wieść człowieka ku doskonałości. W ideale tym (zawartym w nakreślonym przez Reja wizerunku ziemianina) kryje się humanistyczne umiłowanie człowieka. Jest to wyraźne dziedzictwo filozofa i filologa Erazma z Rotterdamu. Rej znał pisma tego humanisty i nawiązywał do jego koncepcji etycznych.

F.  Motyw przemijania jest obecny w literaturze od starożytności. Związany jest z materialnym aspektem życia: przemija to, co doczesne, ziemskie i materialne. Poeci baroku, miedzy innymi Mikołaj Sęp-Szarzyński, fascynowali się tym szybkim upływem czasu, który nie pozwolił się zatrzymać. Opisywali życie ludzkie, jako kruche, a wszystkie sprawy doczesne, jako marne. Sęp-Szarzyński swe rozmyślenia na ten temat zawarł w utworze „Epitafium Rzymowi.

3.

Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna.

Jan Andrzej Morsztyn był poetą związanym z dworem królewskim. Piastował wiele urzędów. Był dworakiem i intrygantem ale też sprawnym dyplomatą. Był skazany na banicję i wygnany z kraju. Styl życia, który uprawiał był odpowiedni barokowi dworskiemu. Poświęcił się całkowicie polityce. Poezja była dla niego tylko tłem. Był uznawany za twórcę bardzo zdolnego. Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki dorobek określono mianem \"błahej treści w wyszukanej formie\". Źródłem tej \"\'etykietki\'\' jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, \"gra miłosna\" - stąd też inne określenie Jana Andrzeja Morsztyna - poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły: Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia. Morsztyn jest mistrzem maniery barokowej, używa szczególnie często kontrastu, paradoksu, licznych oksymoronów, charakterystyczne rekwizyty, którymi obrazuje wdzięczny temat miłości to bladość twarzy, łomot serca, skargi i żale. Zauważmy, że ten zbiór póz i gestów przejmą poeci romantyczni.

1. Tematyka utworów Morsztyna jest przede wszystkim miłosna, sposób przedstawiania miłości jest zazwyczaj taki sam – opisanie wyłącznie fizycznej urody kobiety. Pojawiają się przy tym także opisy cierpień podmiotu lirycznego, wynikające z chłodu wybranki jego serca. W wierszach miłosnych Morsztyn posługuje się zazwyczaj liryką bezpośredniego zwrotu do adresata - ponieważ utwory miłosne tworzone były w środowisku dworskim, przeznaczone były zawsze do konkretnych adresatek.

2. Morsztyn był mistrzem liryki barokowej, korzystał z doświadczeń nurtu poezji marynistycznej. Przykładem tego jest poezja tworzona w okresie późnego baroku, będącego czasem kryzysu państwa, a zarazem kultury i piśmiennictwa. Na kształt i rozwój kultury barokowej olbrzymi wpływ wywarła kontrreformacja. Wobec rozbicia jedności chrześcijańskiej Europy zarysował się głęboki kryzys świadomości jednostki, rodzący konieczność odnalezienia wartości trwałych i niezmiennych. Stopniowemu odchodzeniu od wzorów antycznych towarzyszyło odradzanie się zainteresowań tradycją średniowieczną; powracano zarówno do średniowiecznych idei, jak i do wzorów literackich.

3. Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt "marinizmu"; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań. Wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej; konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami.

4.

Daniel Naborowski to poeta i tłumacz o niemałym talencie, jednak twórczość poetycka była zawsze marginesem jego życiowej działalności. Zgodnie z tendencjami epoki prawie nie publikował swoich dzieł, więc większa część jego spuścizny literacka pozostała w rękopisach.

W poezji Naboroskiego dostrzegalny jest kryzys kultury polskiej XVII wieku, wyrażający się między innymi w świadomości, że poezja nie może wpływać na rzeczywistość. W jego twórczości przede wszystkim eksponuje się paradoksy istnienia.

1. Motyw przemijania według Naborowskiego prezentuje utwór "Krótkość żywota" i opowiada o tym , jak szybko mija czas. Życie ludzkie jest ulotne i krótkie. Autor porównuje je do dźwięku, cienia, dymu wiatru, błysku, głosu, punktu- tak jak te rzeczy, jest krótkie, wystarczy mały wysiłek, by je zniszczyć i nie pozostawia najmniejszego śladu. Człowiek już przy urodzeniu jest skazany na śmierć. Wie że umrze.

2. Naborowski zadaje sobie pytanie: Cóż jest niczym? Oczywiście "niczym" są różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność i błyskotliwość, stanowisko i poczucie szczęścia - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko to jest marnością. Nic to. Jakże obce są współczesnemu człowiekowi takie twierdzenia. Tym bardziej, że wg poety jest coś trwałego - sama cnota - czyli prawość w życiu i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność, potwierdza ów pogląd Naborowski także w krótkim utworku Marność: Nad wszystko bać się Boga -Tak fraszką śmierć i trwoga.

5.

Wacław Potocki - wybitny poeta polskiego baroku - urodził się w 1. połowie wieku siedemnastego (prawdopodobnie w 1621 r.) w miejscowości Wola Łużeńska na ziemi bieckiej w szlacheckiej rodzinie arian. Odebrał staranne wykształcenie (uczył się przypuszczalnie w Raciborsku). Prowadził życie ziemianina, gospodarującego na - odziedziczonej po ojcu - gospodarce, a także przez pewien czas pełnił obowiązki sędzia grodzkiego w Bieczu oraz podczaszego krakowskiego. Gdy w 1658 roku weszła w życie uchwała Sejmu, która nakazywała arianom zmianę wyznania lub wyjazd z kraju, podjął z oporami i pełną życiowej goryczy decyzję o przejściu na katolicyzm. Jego wyboru nie poparła żona Katarzyna z Morsztynów, która nie rozstała się z arianizmem, a fakt ten utrudniał ich wspólne życie i sytuację poety. Nastąpił ciąg dramatycznych wydarzeń, Potocki tracił po kolei członków najbliższej rodziny, najpierw syna Stefana (schorowany zmarł po wyprawie chocimskiej w 1673 r.), później córkę Zofię, a także braci, zięcia Jana Lipskiego, a na koniec drugiego z synów Jerzego. Aleksandra Potocka - wdowa po synu Jerzym -sprawowała opiekę nad poetą w ostatnim okresie jego życia. Wacław Potocki zmarł w 1696 roku w Łużnej.

Twórczość Potockiego obejmuje różnorodne gatunki literackie od dzieł lirycznych i epickich, przez romanse i zbiory wierszy (refleksyjnych i okolicznościowych) po satyry i fraszki. Motywy biblijne oraz antyczne (wywodzące się z popularnych w tych czasach "Historii etiopskich" Heliodora i "Metamorfoz" Apulejusza) oraz niezwykłe przygody i wędrówki, nieoczekiwane zmiany akcji i intrygi pojawiają się na kartach romansów Potockiego, jak: "Judyta", "Wirginia", "Syloret", "Lidia". W utworze "Argenida" fantastyczna fabuła, dramatyczne zdarzenia w połączeniu refleksją i moralizatorstwem przeplatają się wątkami zaczerpniętymi z bestselleru tamtych czasów - romansu szkockiego pisarza Johna Barclaya. W twórczości poetyckiej Wacława Potockiego, przede wszystkim w "Pieśniach" wracają - w formie modlitw, wyznań pokutnika - motywy religijne oraz osobiste powiązane ze śmiercią osób bliskich poecie. I tak po śmierci syna Stefana powstaje między innymi zbiór osiemnastu trenów - wiersze funeralne zatytułowane "Periody" - mające korzenie z tradycji polskiej poezji doby renesansu, przede wszystkim w "Trenach" Jana Kochanowskiego.

Napisana w pięćdziesięciolecie bitwy pod Chocimiem (1621) "Transakcyja wojny chocimskiej" zajęła czołowe miejsce wśród polskich utworów epickich. Ta napisana trzynastozgłoskowcem kronika daje szczegółowy opis przebiegu kampanii chocimskiej. Przy jej pisaniu poeta korzystał z pochodzącego z roku 1646 dzieła "Commentariorum Chotinensis belli libri tres" ("Komentarze o wojnie chocimskiej księgi trzy") autorstwa Jakuba Sobieskiego - ojca późniejszego króla, a także z przekazów ustnych i innych, licznych źródłach pisanych.

Poemat jest złożony z 10 części; w inwokacji do utworu poeta zwraca się do Boga o to, by pokierował jego piórem przy tworzeniu tego dzieła; dwie z pierwszych części mówią o przygotowaniach do wojny, zaś następne są opisem kolejnych dni wojny aż do rozpoczęcia rozmów, porozumienia i rozejścia się wojsk. "Wojna chocimska" - dzięki przeważającym w utworze wyrażeniom konkretnym nad abstrakcyjnymi i korzystaniu z mowy potocznej - zyskała na plastyce i barwności. W mowie, którą wygłasza hetman Chodkiewicz do rycerzy, eksponuje się, iż tej garstce rycerzy powierzono bardzo wiele, albowiem i króla i wiarę, a także losy Polaków, granice kraju oraz złotą szlachecką wolność. Te zaszczytną funkcje wyznaczały im Bóg i ojczyzna, albowiem kresy Rzeczypospolitej to ostoja wiary chrześcijańskiej. Hetman podkreśla, iż poganie, choć z pozoru robią duże wrażenie, są jednak ludźmi marnego stanu, wywodzącymi się z niskich warstw społeczeństwa, którzy nie mają za grosz ducha żołnierskiego, jaki z natury posiadają polscy rycerze wywodzący się ze szlachty.

Dramatyzm, realizm oraz dynamiczne i plastyczne obrazy cechują opis szturmu Turków i sama bitwę. W sam tok opowiadania poeta wplata też poprzez liczne dygresje (czyli poglądy i uwagi luźno związane z tematem głównym wypowiedzi). Potocki żali się na z jednej strony prywata i wygodnictwem szlachty, a upadkiem ucha rycerskiego i kunsztu wojennego z drugiej. Bohaterowie bitwy pod Chocimiem są przykładem prawdziwie sarmackiego ducha, wzorem męstwa, siły i woli walki oraz synonimem chrześcijańskich rycerzy - prawdziwych obrońców wiary.

Pierwsza epopeja w polskiej literaturze zatytułowana "Wojna chocimska" wypełnia wszelkie wymagania stawiane temu gatunkowi, takie jak:

1. inwokacja,

2. konstrukcja epizodyczna,

3. homeryckie porównania,

4. rozbudowana fabuła bogata w opisy (retardacje),

5. przedstawianie ważnych wydarzeń z historii Rzeczpospolitej (epos bohaterski).

Dzięki utworom "Transakcyja wojny chocimskiej", "Ogród nie plewiony" i "Moralia", w których Wacław Potocki przedstawił się w roli świadka i uważnego obserwatora swoich czasów i swoich rodaków oraz odpowiedzialnego za los ojczyzny moralisty, poeta zapełnił sobie trwałe, ale jednocześnie oryginalne miejsce w literaturze polskiej.

6.

SARMATYZM- ideologia i kultura szlachty polskiej dominująca miedzy końcem XVI a schyłkiem XVIII stulecia.

1. Cechy sarmackiej kultury- oryginalna kultura sarmacka tworzyła wzorce postaw, charakterystyczna ideologię, nakazy mody, obyczajowość i estetykę. Kultywowała wzór Sarmaty rycerza. Oprócz postaw i poglądów Sarmaci wyróżniali się strojem i fryzurą. W XVII w. utrwalił się polski strój szlachecki, łączący cechy narodowe z wpływami wschodnimi (ówczesna Rzeczpospolita stanowiła obszar mieszania się kultów, ciągłej wymiany między Wschodem a Zachodem; wojna z Turcją przyczyniła się do mody na orient). Polscy rycerze używali także wschodniej broni, zdobionej do tego stopnia, że nie nadawała się do walki. Cechę języka stanowiło wplatanie słów pochodzenia obcego- makaronizmów. W XVII w. wykształcił się model typowego szlacheckiego dworku z gankiem wspartym na klasycznych kolumnach. Sarmaci mieli skłonność do przesadnego stylu życia ( przesada w gestach, zachowaniach, teatralizacja życia codziennego- histeryczne uderzanie głową o ławkę w kościele, rzucanie się na podłogę). Cechą kultury sarmackiej były bogate obrządki pogrzebowe. Sarmaci chętnie uczestniczyli w życiu publicznym (w sejmikach).

2. Sarmacka pareneza- wykształcił się wzorzec osobowy szlachcica Sarmaty- cechy: gospodarujący na swoich włościach, uczestniczący w życiu szlacheckiej wspólnoty, S. posiadał cechy takie jak rycerskość, umiłowanie tradycji, patriotyzm, gościnność, religijność, przywiązanie do wolności. Z czasem wzorzec uległ zniekształceniu i zaczął kojarzyć się ze snobem, ksenofobem, warchołem, konserwatystą, cechującym się dewocjom, nie chęcią do zmian, przywiązaniem do ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej.

3. Sarmacka mitologia- stan szlachecki był przekonany o swojej starożytnej genealogii (nawiązywali do niej historycy tacy jak Jan Długosz, Maciej Miechowita) wg której polska szlachta miała wywodzić się od starożytnego rodu Sarmatów, legendarnego plemienia, które jakoby przywędrowało nad Wisłę, aż z rejonów morza Czarnego, podbiło tubylców i zamieniło w niewolników. Dzieje Sarmatów i zamieszkiwanej przez nich Samracji datowano od czasów biblijnych. Ta fałszywa z punktu widzenia nauki opowieść znalazła wielu zwolenników ze względu na fakt utożsamiania Sarmatów z odważnymi, bitnymi wojownikami, którzy posiadają wyjątkową myślę do spełnienia. Genealogia ta przyczyniła się do rozwoju ideologii sarmackiej.

4. Sarmacki mesjanizm- Sarmaci byli bardzo religijni. S.M. wiązał się z przekonaniem, że Sarmaci to naród wybrany, na kształt narodu żydowskiego, kierowany przez Boga, któremu ten przypisał wyjątkową misję do spełnienia. Polska szlachta miała być takim narodem wybrany, którego dziejową misją była obrona Europy krzyża przed azjatyckim półksiężycem. Rzeczpospolita odgradzała bowiem świat chrześcijański od świata muzułmańskiego, stanowiła przedmurze chrześcijaństwa- antemurale christjanitatis.

5. Świat wartości szlachcica Sarmaty- szlachcic Sarmata miał poczucie swojej wyjątkowości, odrębności. Hołdował tzw. złotej wolności szlacheckiej, która często przejawiała się w postaci nadużywania dla własnych potrzeb, praw- liberum veto. Odważny, rycerski i wspaniałomyślny dbał o sprawy narodowe, jednak nie miały one charakteru nadrzędnego. Sarmata był rycerzem wciąż gotowym do walki w obronie chrześcijaństwa, podkreśleniu idei patriotyzmu i jej polskości służyły szlachcie nie chęć do cudzoziemszczyzny, tradycjonalizm a także gloryfikacja dawnych praw i obyczajów.

6. Sarmacka sztuka- sztuka była traktowana zwykle użytkowo, miała utrwalać sławę narodu, głosić pochwałę przodków i ich wielkie czyny. Najbardziej cenione wytwory sztuki to portret przedstawiający wyidealizowaną postać, bohatera i portret trumienny, cechował je daleko idący realizm. Dworki szlacheckie.

7. Ocena sarmatyzmu

   1. W oświeceniu- satyra „Do króla” I. Krasickiego: ocena negatywna szlachcica Sarmaty, który odnosi się nie chętnie do króla, jest malkontentem niezadowolonym ze wszystkiego, podejrzliwy, konserwatywny, sprytny, przebiegły, zarzuca królowi szlacheckie pochodzenie, wiek, narodowość, łagodność, wykształcenie. Sarmata obnaża swoją megalomanię, konserwatyzm i ciasnotę poglądów.

   2. W oświeceniu- „Powrót Posła” Niemcewicza: ocena negatywna, starosta Gadulski to gaduła, któremu nie towarzyszy mądrość, wykorzystujący każdą okazje do przedstawienia swoich konserwatywnych poglądów, obrońca demokracji szlacheckiej, liberum veto, ma upodobania do politykowania, apologeta czasów saskich i wolnej elekcji, człowiek niewykształcony, przeciwnik edukacji.

   3. W pozytywizmie- „Potop” Sienkiewicza: pozytywny wzór Sarmaty w postaci Jana Onufrego Zagłoby, pociesznego, błyskotliwego, dobrodusznego, porywczego, ale i odważnego kiedy wymaga tego sytuacja, potrafi prowadzić innych choć nie jest ideałem żołnierza. Dzięki rubaszności, uszczypliwych docinków i puent, które wypowiadał zyskał sympatię i posłuch żołnierzy. Jest zadowolonym z życia optymistą i patriotą.

8. „Transakcja wojny chocimskiej” Potockiego jako sarmacki epos- epos heroiczny w 10 częściach napisany 13-stozgłoskowcem, pokazuje społeczność szlachecką na tle ważnych dla niej wydarzeń, rozpoczyna się od inwokacji, napisany stylem podniosłym i ozdobnym (peryfrazy, metafory, epitety, apostrofy) bez użycia makaronizmów. Inwokacje poprzedza apostrofa skierowana do Boga, będąca prośbą o natchnienie. W pozostałej części eposu narrator występuje w trzeciej osobie, rezygnuje z obiektywizmu, wprowadza liczne dygresje. Utwór opowiada o ważnych wydarzeniach historycznym- wojna pod Chocimiem, społecznych- powrót do mitu sarmackiego, religijnych. Występuje bohater zbiorowy- polska i turecka szlachta, występuje też bohater jednostkowy- Jan Karol Chodkiewicz. Występują plastyczne, pełne ekspresji opisy bitwy. Pojawia się idealizacja bohaterów.

7.

Środki stylistyczne charakterystyczne dla poezji barokowej:

• Kontrast (antyteza) – zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo fragmentów wypowiedzi (zazwyczaj zdań), którym często towarzyszą: paralelizm składniowy, powtórzenia i antonimy (leksemy przeciwstawne), np. z sonetu „Do trupa” Morsztyna

„Ty jednak milczysz, a mój język kwili,

Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze”

• Oksymoron – zestawione ze sobą dwa wyrazy (zazwyczaj rzeczownik i określający go przymiotnik) opozycyjne znaczeniowo, wzajemnie wykluczające się, przeciwstawne, np. „mróz gorejący”, „ogień lodowy”, „czarna biel”, „pokorna rewolta”.

• Paradoks – sformułowanie, zawierające myśl sprzeczną wewnętrznie, skłóconą z powszechnie przyjmowanymi przekonaniami, zaskakującą czytelnika, np. „Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć” (Stanisław Jerzy Lec).

• Paralelizm – wprowadzenie w ciągu wypowiedzi elementów analogicznie pod pewnym względem zbudowanych. Istnieją różne rodzaje paralelizmów, najbardziej rozpowszechniony w poezji jest paralelizm składniowy (syntaktyczny), polegający na identyczności bądź podobieństwie budowy zdań

• Koncept – efektowny, zaskakujący pomysł na wiersz, określający jego konstrukcję, mający zaskoczyć odbiorcę, np. porównanie zakochanego do trupa („Do trupa” Jana Andrzeja Morsztyna) czy porównanie pszczoły zatopionej w bursztynie do Kleopatry („Pszczoła w bursztynie” Morsztyna).

• Anafora – powtórzenie tego samego słowa, zwrotu na początku wersu, strofy, zdania. Anafora zazwyczaj łączy się z paralelizmem składniowym, jak np. w wierszu Morsztyna „O swej pannie”:

Biały jest polerowny alabastr z Karrary,

Białe mleko przysłane w sitowiu z koszary,

Biały łabęć i białym okrywa się piórem,

Biała perła, nieczęstym zażywana sznurem (...)

• Epifora – powtórzenie tego samego słowa, zwrotu na końcu wersu, strofy bądź zdania.

• Hiperbola – przedstawienie jakiegoś zjawiska wyolbrzymiające jego wygląd, znaczenie, działanie lub oddziaływanie. Stosowanie jej w poezji jest wyrazem silnego zaangażowania podmiotu lirycznego.

• Inwersja – przestawienie naturalnego szyku wyrazowego.

• Przerzutnia – przeniesienie zakończenia zdania do następnego wersu, powodujące rozbicie naturalnej dla tego zdania intonacji, np.:

Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem

Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem (Jan Andrzej Morsztyn, Cuda miłości)

• Kalambur – gra słów, podkreślająca dwuznaczność jakiegoś słowa lub wyrażenia przez granie jego brzmieniowym podobieństwem do innych słów.

• Puenta (pointa) – błyskotliwe, zaskakujące zakończenie wiersza celnym konceptem, dowcipem, odwróceniem spodziewanego rozwiązania, paradoksalnym sformułowaniem, nieoczekiwanym zwrotem myśli itp.

• Gradacja - inaczej stopniowanie. Szeregowanie wyrazów, wyrażeń, zwrotów lub zdań o coraz silniejszej, lub o coraz słabszej wartości uczuciowej lub znaczeniowej, służy wzmocnieniu ekspresywności wypowiedzi, np. Z płaczem dokoła staneli:/ I smutny ksi1dz u 3ó?ka, / I smutniejsza czeladka,/ I smutniejsza od niej dróżka, / I smutniejsza od niej matka, / I najsmutniejszy kochanek.

• Elipsa - opuszczenie sk3adnika zdania (wyrazów lub wyrażeń), którego można sie łatwo domyślić w szerszym kontekście. W mowie potocznej jest często stosowana jako skrót myślowy, np. Marysia w szkole?, zamiast Czy Marysia jest w szkole?. W języku artystycznym elipsa ma charakter celowego zabiegu dynamizującego wypowiedzi. Stanowi wygodny sposób zapobiegania powtarzaniu sie tych samych wyrazów w wypowiedzi. W mowie opuszczone wyrazy zastępujemy pauzą, a w tekście myślnikiem.

Początek formularza

Dół formularza

8.

Barok to styl dominujący w sztuce XVIIw . Barok podobnie jak i odrodzenie narodził się we Włoszech. Najważniejszymi cechami stylu barokowego były:bogactwo środków(ozdób i złoceń), przepych, oryginalność, kontrast, ruch emocjonalnośc i tematyka religijna.
Ozdobą świątyń ,pałacówi ogrodów były rzeźby przedstawiające postacie w nie naturalnych i patentycznych pozach.Wokół budowli zadładano ogrody , w których umieszczano fontanny,altanki,groty,mostki nad strumykami.Pojawiła się technika inkrustacji(układania wzorów z kości słoniowej, masy perłowej,złota) i intarsji(układania wzorów z różnych gatunków drewna).
Dzieła literackie były pełne dynamiki ,zdania zawikłane,szyk przestawny.Szlachta pisywała w wyszukanym stylu listy,pamiętniki,a także wiersze.Dbałośc o forme wypowiedzi doprowadziła jednak czasem do zatarcia jasności.Nawet do długich i zawiłych tytułów wplatywano obce słowa,nazywane makronizmami.Rzadko oddawano te utwory do druku;częściaj autorzy popisywali się nimi podczas publicznych czy rodzinnych uroczystości.
Tematyke swych dzieł twórcy baroku czerpali z Bibli,mitologi,,histori i życia codziennieg.Autorzy barokowej architektury rzeźby,malarstwa,literatury i muzyki chcieli zadziwic i oszołomic odbiorców,dażyli do jak najsilniejszego oddziaływania.Dlatego ich dzieła odznaczały się przepychem,bogactwem barw i światłocieni.

9.

10. Teatr Moliera:

a. klasycyzm francuski

Dominujący kierunek w literaturze i sztuce francuskiej XVII wieku. Klasycyzm był odrębną od europejskiej formą kultury i rozwijał się we Francji w czasach polskiego baroku. Klasycyzm francuski nawiązywał do sztuki antycznej i renesansowej. Prezentował nowatorski sposób myślenia w tradycyjnej, klasycznej formie. Pod wpływem racjonalizmu zakładał: jasność myśli, przejrzystość konstrukcji utworu, umiar, równowagę między formą a treścią, przedstawianie uniwersalnych elementów natury ludzkiej. Klasycyzm XVII w. stanowił zaprzeczenie barokowej ekspresji. Zachowano zasadę trzech jedności. Klasycyści uważali, że dzieło sztuki może powstać tylko dzięki ciężkiej pracy, a nie natchnieniu. Indywidualizm twórczy nie jest niczym pożądanym - nad zgodnością sztuki z wymogami klasycystycznymi czuwa powołana do życia w 1635 r. Akademia Francuska. Klasycyzm francuski został ukształtowany przez światopogląd zwany krytycyzmem. Charakteryzują go dydaktyzm, utylitaryzm i komizm. Jedną z ważniejszych zasad klasycyzmu francuskiego była "uczyć, bawiąc", dlatego dominujące gatunki tego kierunku to komedia, satyra, bajka, powiastka filozoficzna, utopia. Twórcy tego okresu w swoich dziełach, w myśl krytycyzmu, poddawali świat ocenie i, wykorzystując estetykę komizmu, skłaniali odbiorcę do refleksji nad obecnym stanem rzeczy, zachęcając jednocześnie do jego poprawy. Przedstawicielami byli: Pierze Corneille, Jean Racine i Molier.

b. pojęcia:

komizm- zjawisko pojawiające się zarówno zarówno życiu jak i sztuce. Wyróżniamy komizm sytuacyjny (wesołość wzbudzona samą sytuacją), językowy (oparty na kalamburze, kontraście między słowem i rzeczą przez nie oznaczaną, kontraście między językami) i postaci (groteskowe wyolbrzymienie cech bohaterów, zderzenie przeciwnych postaw).

Anagnoryzm- chwyt teatralny, który polega na tym, że w występującym na scenie bohaterze odkrywamy kogoś innego niż jest. W „Świętoszku” ujawnia się, gdy Tortufe okazuje się być ściganym przestępcą.

Deus ex machina – chwyt teatralny, który jest nazwą radykalnego, nagłego zwrotu akcji. W „Świętoszku” jest to nieoczekiwane aresztowanie bohatera.

Komedia charakterów - komedia, w której efekty humorystyczne polegają głównie na przejaskrawieniu wad przedstawianych postaci. Intryga nie gra tu głównej roli, a cała akcja wynika z zazębiania się i tarcia tych "charakterów".

Komedia intrygi - typ komedii sytuacyjnej z wyraźnie zaznaczoną akcją, której siłę napędową stanowią zabiegi jednej z postaci, spiętrzającej omyłki, zaskoczenia, powikłania i podstępy, prowadzące do niespodziewanego, zaskakującego rozwiązania.

c. Obłuda a szczera pobożność czyli racjonalizacja religii w „Świętoszku”.

• Cechy obłudnej religii:

-przewaga formy nad treścią,

-dysharmonia między deklaracjami wiary a rzeczywistymi czynami.

• Cechy szczerej religijności

-skromna i cicha,

-dla siebie, a nie dla innych.

Racjonalizacja wiary polega na zdolności odróżniania dobra od zła.

d. Motyw teatru w teatrze jako zasada konstrukcyjna „Świętoszka”

Zadaniem „Świętoszka” jest pokazanie obłudy i hipokryzji Tartuffe’a. Bohater zakłada maskę człowieka pobożnego, głęboko religijnego i wkrada się w życie Orgona i jego rodziny. Jest to typowy przykład realizacji motywu teatru przez pokazanie bohatera, który celowo staje się aktorem, gra pewną rolę, nie jest autentyczny, by osiągnąć swój cel. Tartuffe jest człowiekiem dwulicowym, który bez najmniejszych skrupułów wykorzystuje naiwność Orgona. Celem Świętoszka jest zagarnięcie majątku pana domu, zawładnięcie jego rodziną, przejęcie kontroli nad decyzjami i życiem wszystkich członków rodziny. O tym, że Świętoszek jest aktorem dowiadujemy się z relacji Dorydy, ale również ze scen, w których Tartuffe czyni dość jasne propozycje Elmirze, żonie Orgona. Wynika z nich, że tak naprawdę prawa religijne w ogóle go nie obchodzą, a kieruje nim wyłącznie zachłanność. Jest więc to typowy przykład bohatera-aktora, który jest oszustem, ale w końcu zostaje nakryty i przegrywa wszystko.

11.

Krótki przewodnik po barokowych osobliwościach poezji kunsztownej.

Nazwą poezji kunsztownej określano ,,utwór poetycki pisany według specjalnej sztuki, więc zawdzięczający kunsztowi niż staraniu i talentowi”. Do poezji tej zaliczano wiele gatunków, między innymi tautogramy, chronostychy, wiersze wizualne. Posługiwanie się nimi nie zawsze gwarantowało osiągnięcie ciekawego efektu artystycznego, zatem najwybitniejsi twórcy korzystali z poezji kunsztownej wstrzemięźliwie, ograniczając się raczej do form mniej wyrafinowanych, takich jak wiersze sumacyjne, wiersze wariacyjne czy akrostychy.

Wiersze sumacyjne

Nazwa pochodzi od słowa ,,sumacja”, określającego pewien rodzaj puenty , charakterystyczny dla liryki barokowej. Figura ta polega na zebraniu na końcu utworu wszystkich motywów, które zostały do niego kolejno wprowadzone i reguły uporzątkowane według jakiegoś czytelnego schematu. Powtarzając owe motywy w puencie, poeta często nadawał im odmienne znaczenie lub ukazywał je z innego punktu widzenia.

Tautogram

Utwór, w którym wszystkie słowa rozpoczynają się taką samą literą.

Chronostych

Utwór, w którym pewne, wyróżnione graficznie litery, układają się w – zapisaną rzymskimi cyframi – datę ważną dla treści wiersza

Wiersz wizualny

Utwór przypominający kształtem graficznym jakiś przedmiot, na przykład obelisk, miecz czy koło.

Poeci kunsztowni:

• Jan Andrzej Morsztyn

Morsztyn należał do twórców salonowych, bowiem w swoich dziełach nie porusza zagadnień poważnych, nie dokonuje refleksji filozoficznych tylko opisuję atmosferę salonów, a także zamiłowanie do flirtów.Mimo poruszania tematów błahych i prostych jego twórczość jest bardzo kunsztowna.

• Daniel Naborowski- był jednym z najlepiej wykształconych poetów barokowych; jego utwory są logiczne i uporządkowane; jest mistrzem w budowaniu wierszy. W utworach Naborowskiego obok idealnej formy mamy także doskonały dobór treści. Poruszane w wierszach problemy mają charakter filozoficznych rozważań. Poruszane tematy:

• życie aspekty kruchości i przemijania

• kim jest człowiek

• czym jest czas.

12.

W kręgu dramatu i teatru Szekspira

a. „Makbet”

• Koncepcja villain heros (bohater – łotr)

Makbet to bohater sprzeczny. Dokonuje wyjątkowych czynów, ale w imię zła. W nim spotkały się dwa przeciwieństwa, które odciskają piętno na całym życiu bohatera. Bohater toczy wewnętrzną walkę pomiędzy mroczną stroną swojej natury, a wrażliwym sumieniem. Takie połączenie cech bohatera tragicznego „czarnego charakteru” daje w efekcie specyficznie elżbietański typ postaci. Dla bohatera łotra śmierć nie jest karą a wyzwoleniem.

• Problem władzy

Szekspir traktował władzę jako namiętność zżerającą ludzką duszę. Makbet, zawładnięty żądzą władzy dokonuje haniebnych czynów. Jego los nie jest zdeterminowany przez fatum. Bohater posiada własną wolę i sam dokonuje wyborów. Przeżywa dramat wolności, ponieważ do końca nie wie czy to, co zrobi jest dobre. Jako bohater szekspirowski cechuje się chęcią decydowania o innych i poczuciem bycia Bogiem na Ziemi, przez co jego poddani odwracają się od niego.

• Elementy renesansowe i barokowe w dramacie

R:

Wzorowany na antycznej tragedii

utwór traktuje o odwiecznej walce dobra ze złem, jest uniwersalny.

B: Dramat jest dynamiczny, wywołuje napięcie, występuje dysharmonia i nieład. Zdarzenia są niejasne i skomplikowane, utwór działa na zmysły, a prawdy ogóle zastąpione są indywidualnymi.

• „Makbet” jako tragedia chrześcijańska

Utwór traktuje o uniwersalnych prawdach. Przedstawiona została w nim walka dobra ze złem oraz wpływ pokus na ludzi. Ukazana jest niewielka różnica jaka dzieli wierność od zdrady oraz rozum od szaleństwa.

b. „Hamlet”

• Hamletyzm - postawa człowieka cechująca się niezdecydowaniem, ustawicznym wahaniem, rozterkami, niezdolnością do podejmowania decyzji i wprowadzania ich w czyn

• Elżbietański teatr śmierci

• „Hamlet” a tragedia zemsty

Hamlet nie potrafi się pogodzić ze śmiercią ojca i zdradą matki. Przez cały czas towarzyszy mu chęć zemsty. Jest ona tak silna, że bohater udaje szalonego, żeby nikt nie domyślił się jego planu. Laertes chce pomścić samobójstwo swojej siostry - Ofelii, która targnęła na swoje życie po odrzuceniu przez Hamleta.

• „Hamlet” w interpretacji S. Wyspiańskiego(„Studium o Hamlecie”)

Wyspiański nazywa teatr labiryntem. Za swojego przewodnika po nim wybrał Szekspira. To, że Szekspir "żył w teatrze i dla teatru; – teatrowi temu dawał artyzm i talent" uświadamiało Wyspiańskiemu, jak delikatna może być granica między życiem a sceną, postacią i aktorem. Poeta podporządkował realia teatralne myśli Hamleta: "wszystko bowiem, co przesadzone, przeciwnym jest zamiarowi teatru, którego przeznaczeniem, jak dawniej tak i teraz, było i jest, służyć niejako za zwierciadło naturze". Wyspiański twierdził, że należy zerwać z antykwarycznym odtwarzaniem przeszłości. Uciekał od teatru zbudowanego na syntetycznym widzeniu odległych epok, ponieważ była to tylko nieudana, przesadna rekonstrukcja.

c. teatr elżbietański

Bujny rozwój teatru w Anglii przypisuje się na przełom XVI i XVII w., w czasach panowania królowej Elżbiety i jej następcy Jakuba I. Dostarcza on rozrywki oraz komentuje współczesne wydarzenia. Twórcy elżbietańskiego teatru odrzucają zasady konstrukcji dramatu, śmiało łączą komizm z tragizmem. Cechuje ich skłonność do wybujałej fantastyki. Dzięki swobodzie tworzenia utwory są popularne do dziś.

d. dramat szekspirowski

-odrzuca zasadę 3 jedności

-odrzuca zasadę decorum

-wprowadza sceny zbiorowe i drastyczne

-odrzuca rolę chóru

-wprowadza motywy fantastyczne

- natura jest współuczestnikiem akcji

e. szekspiryzm

Nawiązanie do twórczości Williama Szekspira i teatru elżbietańskiego, charakterystyczne dla literatury romantyzmu, zwłaszcza dla dramatu romantycznego.