Jego świętobliwość Czternasty Dalaj Lama o umieraniu.

Nieczyste uczynki (karma) spełniane w zależności od wewnętrznych

splamień, takich jak pożądanie, nienawiść i niewiedza. Wytwarzają

one w umyśle pewien potencjał przybierający postać predyspozycji. Gdy

życie osoby, która takie predyspozycje posiada, dobiegnie kresu, ponownie

rodzi się ona w cyklicznej egzystencji i otrzymuje umysł i ciało, jakie

odpowiadają owym splamieniom.

Niektórzy ludzie umierają po pełnym wyczerpaniu się impetu tego dzia-

łania z poprzedniego życia, które dało podstawę dla życia obecnego. Inni,

nie wykorzystawszy do końca przeznaczonego im czasu, umierają z powodu

braku koniecznych do życia warunków, takich jak np. środki utrzymania.

Podobne przypadki nazywa się śmiercią przedwczesną lub śmiercią,

która następuje po wyczerpaniu się zasługi. Jest to sytuacja, kiedy impet

działania, które to życie wytworzyło, trwa nadal, lecz przestają już istnieć

. uzyskane dzięki innym, dającym zasługę uczynkom spełnionym w poprzednich

życiach . zewnętrzne, podtrzymujące życie warunki.

Gdy kto. umiera, to stan jego umysłu może być prawy, nieprawy bądż

neutralny. Osoba, która umiera, może zwrócić się ku szlachetnemu obiektowi,

takiemu jak Trzy Klejnoty (Budda, jego Doktryna i Duchowa Wspólnota)

lub ku swojemu lamie i wzbudzić w ten sposób wiarę. Może także

utrzymywać stan bezgranicznego spokoju umysłu, w którym nie żywi pożą-

dania ani nienawiści wobec żadnej odczuwającej istoty, może medytować

pustkę lub przejawiać współczucie. Umierający tak postępując albo sam

pamięta, by to czynić, albo przypominają mu o tym inni. Ten, kto w czasie

śmierci przyjmuje taką postawę, umiera ze szlachetnym stanem umysłu i dzię-

ki temu polepsza swoje odrodzenie. Dobrze jest umrzeć w taki sposób.

Zdarza się jednak, że przyjaciele i krewni zgromadzeni wokół łóżka

umierającego, chociaż świadomie tego nie zamierzają, swoim zachowaniem

zakłócają jego spokój. Niekiedy niepokoją go swoim zdenerwowaniem, co

wywołuje w nim gniew. Nieraz tak rozpaczają, że wzbudzają w nim pragnienie.

Jeśli ktoś umierając przyjmie jaką. negatywną postawę, do której

przywykł za życia, czy będzie to pragnienie czy gniew, to będzie to bardzo

niebezpieczne.

Niektórzy z umierających ani nie zwracają swojego umysłu ku jakiemuś

szlachetnemu obiektowi, ani też nie przejawiają pragnienia czy nienawiści,

ich postawę można nazwać neutralną.

Te trzy postawy . prawa, nieprawa lub neutralna . występują aż do

pojawienia się subtelnego umysłu śmierci. Według systemu sutr ten końcowy

subtelny umysł jest z konieczności umysłem neutralnym, gdyż sutry .

odmiennie niż najwyższa joga tantra . zajmując się tylko zwykłymi umysłami,

nie opisują technik służących przekształceniu subtelnych umysłów w stany

szlachetne. Natomiast osoba posiadająca odpowiednie przygotowanie

[praktykująca tantrę] jest w stanie przemienić łączące się ze śmiercią subtelne

umysły w będącą szlachetnym stanem ścieżkę .wiadomości. Taka praktyka

jest bardzo głęboka.

Postawa, jaką przyjmuje się tuż przed śmiercią, jest w każdym przypadku

bardzo ważna. Jeśli bowiem nawet średnio zaawansowanemu praktykuj

ącemu zakłóci się w tym czasie spokój, wywoła to u niego pragnienie lub

nienawiść. Jest tak dlatego, że wszyscy posiadamy predyspozycje wytworzone przez spełnione przez nas w przeszłości negatywne uczynki, które

aktywizują się przy zajściu odpowiednich okoliczności. To właśnie te predyspozycje

nadają impet do wcielenia się jako zwierzę lub do innego podobnego

wcielenia. Posiadamy także predyspozycje, które zostały wytworzone

przez nasze cnotliwe uczynki. Przy zajściu sprzyjających okoliczności

dostarczają one impulsu do pomyślnego odrodzenia się jako ludzie bądż

inne istoty.

Skłonności, które już istnieją w naszych mentalnych kontinuach, wzmocnione

przez przywiązanie i chwytliwość, prowadzą do złych lub dobrych

odrodzeń. Jeśli więc zaktywizują się predyspozycje wytworzone przez złą

karmę, to skutkiem będzie życie jako zwierzę, głodny duch lub istota piekielna.

Natomiast jeśli człowiek, który zazwyczaj postępował żle, umiera

mając szlachetną postawę, to odrodzi się prawdopodobnie w dobrych warunkach.

Jest zatem bardzo ważne, aby sam umierający oraz osoby, które

go otaczają, nie stwarzali sytuacji mogących wywołać u niego pragnienie

lub gniew i by wzmacniali w nim szlachetne stany umysłu. Powinniśmy

o tym wiedzieć.

Ci, którzy umierając przyjmują prawą postawę umysłu, mają odczucie,

że przechodzą z ciemności do światła, są wolni od niepokoju i widzą przyjemne

zjawiska. W wielu przypadkach zdarzyło się, że ciężko chorzy bliscy

śmierci mówili o swoim bardzo dobrym samopoczuciu mimo choroby.

Natomiast inni, prawie zupełnie zdrowi, popadali w wielkie przerażenie

i oddychali z trudem. Poddawali się przykrym myślom i mieli odczucie, że

przechodzą ze światła do ciemności i że widzą nieprzyjemne formy.

Niektórzy z umierających, u których choroba doprowadziła do zmniejszenia

ciepłoty ciała, zaczynają pragnąć ciepła i wzmacniają przez to predyspozycje

prowadzące do odrodzenia się w gorącym piekle. Na skutek

tego odradzają się w miejscu, które jest wyjątkowo gorące. Inni, przywiązuj

ąc się do odczucia zimna, odczuwają na przykład pragnienie, by napić się

zimnej wody - wzmacniają przez to predyspozycje prowadzące do odrodzenia

się w zimnym piekle i w ten sposób wchodzą w związek z takim odrodzeniem.

Jest więc niezmiernie ważne, by w czasie śmierci wystrzegać się

pragnień i by zwrócić swój umysł ku obiektom przynoszącym wyzwolenie.

W życiu codziennym postawy związane z pożądaniem, nienawiścią, zazdro-

ścią itd., do których jesteśmy bardzo przyzwyczajeni, ujawniają się już

przy niewielkim pobudzeniu; natomiast postawy, z którymi jesteśmy mało

obeznani, do tego, by się przejawić, potrzebują silnego wspomagającego

bodżca, np. odwołania się do rozumowania. Podobnie dzieje się podczas

śmierci, zazwyczaj zaczynają wtedy dominować postawy, z którymi jeste-

śmy dobrze obeznani i to one ukierunkowują proces odrodzenia. Z takiego

samego powodu wytwarza się w czasie śmierci silne przywiązanie do

.ja. . umierający lęka się bowiem, że jego .ja. przestanie istnieć. To przywi -

ązanie do .ja. działa jako łącznik ze stanem pośrednim, który występuje

pomiędzy dwoma życiami; przywiązanie do ciała natomiast działa jako

przyczyna powstania ciała istoty stanu pośredniego.

U osób, które za życia popełniły wiele nieprawości, w czasie śmierci

ciepło uchodzi najpierw z górnej części ciała, a potem z pozostałych czę-

ści, natomiast u tych, którzy spełnili wiele dobrych uczynków, ciepło uchodzi

najpierw ze stóp. W obu przypadkach ciepło gromadzi się w końcu

w ośrodku serca. Z tego ośrodka wychodzi świadomość. Ośrodkiem serca

stają się stanowiące połączenie nasienia i krwi w łonie matki te cząstki

materii, w które na samym początku życia weszła świadomość. Z tego

samego miejsca świadomość ostatecznie odchodzi podczas śmierci.

Zaraz potem zaczyna się stan pośredni. Wyjątek stanowią tutaj ci, któ-

rzy odradzają się w bezforemnych sferach: nieskończonej przestrzeni, niesko-

ńczonej świadomości, \nicości. albo u szczytu cyklicznej egzystencji.

Dla nich nowe życie zaczyna się bezpośrednio po śmierci. Przez stan po-

średni muszą natomiast przejść ci, którzy odradzają się w sferach pragnienia

i formy. Podczas tego stanu istota posiada taką postać, w jakiej ma się

odrodzić. Istota stanu pośredniego posiada wszystkie pięć zmysłów, a tak-

że władzę jasnowidzenia oraz możliwość swobodnego poruszania się i natychmiastowego dotarcia wszędzie tam, gdzie zechce. Widzi ona inne istoty

tego samego typu, które znajdują się w stanie pośrednim - istoty piekielne,

głodne duchy, zwierzęta, ludzi, półbogów lub bogów - sama zaś

może być widziana przez jasnowidzów.

Jeśli dla danej istoty nie znajdzie się odpowiednie, zgodne z jej predyspozycjami

miejsce odrodzenia, to po siedmiu dniach przechodzi ona przez

małą śmierć i odradza się w innym stanie pośrednim. Może się to zdarzyć

najwyżej sześć razy, tak więc najdłuższy okres spędzony w stanie pośrednim

wynosi czterdzieści dziewięć dni. Oznacza to, że jeśli o jakich. istotach

wiadomo, że nawet po roku od śmierci nie znalazły miejsca odrodzenia,

to nie znajdują się one w stanie pośrednim, lecz odrodziły się jako

duchy.

Istota, która ma się odrodzić jako człowiek, widzi jak jej przyszli rodzice

leżą razem. Jeśli ma się odrodzić jako mężczyzna, widok ten wzbudza

w niej pożądanie wobec matki i nienawiść do ojca, a jeśli ma się odrodzić

jako kobieta . pożądanie wobec ojca i nienawiść do matki. Powodowana

pożądaniem pospiesza do tego miejsca, aby przyłączyć się do współżyją-

cej pary, gdy jednak tam przybywa, postrzega tylko seksualny organ tego

z partnerów, którego pożąda. To wywołuje w niej gniew, który powoduje

zakończenie stanu pośredniego i doprowadza do połączenia z nowym życiem.

Odradzająca się istota wchodzi do łona matki i zaczyna ludzkie życie.

Gdy nasienie ojca i krew matki połączą się z tą .wiadomością, czyli

z tym życiem, to w sposób naturalny stopniowo rozwijają się one w składniki

ludzkiej istoty.

Istota przebywająca w stanie pośrednim odczuwa silne przyciąganie do

miejsca swoich przyszłych narodzin, nawet jeśli ma być nim piekło. Rzeż-

nik, na przykład, może ujrzeć . jakby to był sen . w oddali owcę. Gdy

ruszy ku niej, aby ją zabić, zjawa zniknie. Wzbudzi to w nim gniew, a wówczas

stan pośredni skończy się i jego nowe życie zacznie się w piekle. Ci,

którzy maja odrodzić się w gorących piekłach, są, jak już było powiedziane,

przyciągani do ciepła; ci zaś, którzy maja odrodzić się w zimnych

piekłach, są przyciągani do chłodu. Stan pośredni kogo., kto ma się odrodzi

æ w złym wcieleniu, jest przerażający. W końcu pospiesza on do miejsca

swoich narodzin, a gdy jego pragnienie nie spełnia się, wpada w gniew;

wtedy stan pośredni kończy się i zaczyna on nowe życie.

Na połączenie z życiem wpływają zatem pożądanie, nienawiść i niewiedza.

Dopóki tych splamień nie przezwyciężymy, dopóty jesteśmy jakby związani łańcuchami, nie mamy wolności. Istnieją odrodzenia dobre i złe, lecz dopóki jest się związanym, dopóty musi się nieść brzemię mentalnych i fizycznych agregatów, pozostających pod wpływem nieczystych uczynków i splamień. Nie zdarza się to tylko jeden raz, lecz powtarza się nieprzerwanie, raz za razem.

Aby przezwyciężyć cierpienia narodzin, starzenia się, choroby i śmierci

musimy pokonać pożądanie, nienawiść i zamęt. Ich żródłem jest z kolei

niewiedza . przekonanie o samoistnym istnieniu osób i innych zjawisk.

Zewnętrzne lekarstwa uśmierzają powierzchowne cierpienia, ale nie są

w stanie wyleczyć zasadniczej dolegliwości. Bardziej pomocne są praktyki

wewnętrzne, takie jak stosowanie specyficznych antidotów przeciw pożą-

daniu i nienawiści, lecz ich skutki są krótkotrwałe. Jeśli jednak jesteśmy

w stanie zniszczyć ich żródło, niewiedzę, wtedy ustaną one samorzutnie.

Po usunięciu niewiedzy ustają zależne od niej nieczyste uczynki. Ponadto,

gdy nie ma niewiedzy, przestają działać przywiązanie i chwytliwo

.æ, które wzmacniają predyspozycje utworzone przez wcześniejsze działania.

Wtedy cykl niekontrolowanych odrodzeń dobiega końca.

Tantra buddyjska jest podzielona na cztery rodzaje odpowiadające czterem

poziomom jogicznych zdolności . działania, wykonania, jogi i najwyż-

szej jogi.2 Najwyższy rodzaj tantry . najwyższa joga tantra . ma na celu

zatrzymanie śmierci, odrodzenia oraz stanu pośredniego pomiędzy nimi

i przekształcenie ich w Stan Buddy. Dokonuje się tego w serii jog wzorowanych

na procesach śmierci, stanu pośredniego i odrodzenia,3 praktykowanych

dopóty jogin nie osiągnie nad tymi procesami takiej kontroli, że

już dłużej nie podlega umieraniu.

Ponieważ jogi te opierają się na symulacji śmierci, ważne jest, żeby

jogin wiedział, jak ludzie umierają, znał stadia śmierci i stojące za nimi

fizjologiczne przyczyny. Tantryczny opis śmierci opiera się na skomplikowanej

teorii .wiatrów., czyli strumieni energii, służących za podstawy

dla różnych poziomów świadomości. Gdy te .wiatry. tracą po kolei swoją

zdolność do służenia za podstawy dla .wiadomości, następują wewnętrzne

i zewnętrzne zdarzenia, które składają się na śmierć. Studium śmierci dla

praktykującego najwyższą joga tantrę jest więc poznaniem tych wiatrów

i zależnych od nich świadomości.

Termin .wiatr. występuje w buddyjskiej medycznej teorii trzech podstawowych

humorów . wiatru, żółci i flegmy.4 Gdy pozostają one

w równowadze, utrzymują ciało przy zdrowiu, gdy nie są w równowadze,

powodują chorobę i dlatego nazywa się je trzema wadami (skr. dosa).

Najważniejszym z nich jest wiatr, ponieważ kieruje on dwoma pozostałymi.

Określa się go jako .lekki i będący w ruchu..5 Spełnia on funkcje przełykania,

mówienia, oddawania moczu, defekacji, prostowania i zginania koń-

czyn i tak dalej. Zakres znaczenia terminu .wiatr. rozciąga się zatem od

oddychania powietrzem po subtelne przepływy czy prądy energii, które

pełnią funkcje związane z ciałem, a także służą jako podpory (nośniki) lub

podstawy świadomości.

Tantryczna teoria medyczna wyróżnia pięć rodzajów wiatrów:6

1. Wiatr podtrzymujący życie. Miejscem, w którym przebywa jest serce,

w swojej niesubtelnej formie powoduje wdychanie, wydychanie, czkawkę,

plucie itd.

2. Wiatr poruszający się w górę. Miejscem, w którym przebywa jest środek

klatki piersiowej, działa przez gardło i usta. Jest przede wszystkim przyczyn

¹ mówienia oraz przełykania pożywienia i śliny, działa także w stawach.

3. Wiatr przenikający. Miejscem, w którym przebywa jest czubek głowy,

powoduje giętkie ruchy, prostowanie i zginanie kończyn, otwieranie i zamykanie

ust i powiek.

4. Wiatr przebywający w ogniu. Miejscem, w którym przebywa jest trzeci

pierścień żołądka, porusza się w organach wewnętrznych: w płucach, sercu,

wątrobie, woreczku żółciowym, pęcherzu moczowym itd., a także przez

kanały w kończynach. Powoduje trawienie pożywienia, oddzielanie jego

części oczyszczonych od nieoczyszczonych itd.

5. Wiatr opróżniający ku dołowi. Jego siedzibą jest dolna część brzucha,

porusza się wewnątrz macicy lub w pęcherzykach nasiennych, w pęcherzu

moczowym, w obrębie ud itd. Zapoczątkowuje i powstrzymuje oddawanie

moczu, defekację i menstruację.

Poprzez praktykowanie najwyższej joga tantry, jogin stara się spowodować

, by te wiatry, zarówno w swojej niesubtelnej, jak i subtelnej postaci,

rozpuściły się w bardzo subtelnym, podtrzymującym życie wietrze w sercu.

Joga ta odzwierciedla podobny proces, jaki zachodzi podczas śmierci,

i wymaga koncentracji na kanałach i ośrodkach kanałów znajdujących się

wewnątrz ciała.

Istnieje 72.000 takich kanałów; trzy główne biegną od czoła poprzez

czubek głowy, a dalej w dół ciała wzdłuż kręgosłupa aż do narządu płciowego.

Ośrodki kanałów, usytuowane wzdłuż tych trzech głównych kana-

łów, są .kołami. (o różnej liczbie szprych czy płatków) umiejscowionymi

kolejno: na czole, na czubku głowy, w gardle, w sercu, w splocie słonecznym,

u podstawy kręgosłupa oraz w narządzie płciowym. W tych ko-

łach prawy i lewy kanał owijają się wokół kanału centralnego i zaciskają

go, zmniejszając bądż powstrzymując przepływ wiatru.

Podczas śmierci wiatry, które służą jako podstawy dla świadomości,

rozpuszczają się w wiatrach w prawym i w lewym kanale. Te z kolei

rozpuszczają się w wietrze w kanale centralnym, po czym zaciski rozlu.-

niają się w tym sensie, że zewnętrzne kanały zostają opróżnione, przez co

zwalniają od ucisku kanał centralny i pozwalają na ruch wiatru wewnątrz

niego. Wywołuje to przejawianie się subtelnych umysłów, których zwykłe

istoty lękają się, ponieważ doznają wtedy uczucia unicestwienia. Natomiast

jogini najwyższej joga tantry z tych samych stanów czynią użytek na

duchowej ścieżce.

W ośrodkach kanałów znajdują się białe i czerwone krople; białe krople

przeważają na szczycie głowy, a czerwone w splocie słonecznym. Od

nich zależy zdrowie fizyczne i psychiczne. Krople te mają swoje żródło

w biało-czerwonej kropli znajdującej się w .sercu.. Jest ona wielkości du-

żego nasienia gorczycy bądż małego ziarnka grochu, jej górna część jest

biała, a dolna czerwona. Nazywa się niezniszczalną kroplą, ponieważ trwa

aż do śmierci. Wewnątrz tej kropli przebywa bardzo subtelny, podtrzymuj-

ący życie wiatr. Podczas śmierci wszystkie wiatry ostatecznie rozpuszczają

się w nim, po czym .wschodzi. jasne światło śmierci.

Fizjologia śmierci odnosi się do zmian, jakie zachodzą w wiatrach, kana-

łach i kroplach. świadomości, mniej lub bardziej subtelne, są zależne

od wiatrów w sposób podobny do tego, jak jeżdziec jest zależny od swojego

konia. Dlatego rozpuszczanie się tych wiatrów, czyli utrata przez nie zdolności do służenia za podstawy świadomości, wywołuje . w wymiarze psychologicznym radykalne zmiany w .wiadomym doświadczeniu.

Śmierć rozpoczyna się wraz z rozpuszczaniem się kolejnych wiatrów

związanych z czterema elementami . ziemią, wodą, ogniem i wiatrem. .Ziemia

. odnosi się do twardych składników ciała, takich jak kości, a rozpuszczenie

się związanego z nią wiatru oznacza, że ten wiatr nie jest już dłużej

w stanie służyć jako podpora, czyli podstawa dla świadomości. W następstwie

jego rozpuszczenia wyrażniej przejawia się zdolność wiatru związanego

z .wodą. . płynnymi składnikami ciała . do funkcjonowania jako

podpora świadomości. Zanikanie tej zdolności w jednym z elementów

i wzmożone jej przejawianie się w kolejnym elemencie nazywa się .rozpuszczeniem

.. Nie chodzi tu zatem o rozpuszczanie się zwykłej ziemi w wodzie

(patrz: Znaczenie .rozpuszczenia., str. 40).

Wraz z rozpuszczaniem się elementu ziemi rozpuszczają się cztery inne

czynniki (patrz tab. 1), czemu towarzyszą oznaki zewnętrzne (ogólnie dostrzegalne

przez innych) oraz znak wewnętrzny (wewnętrzne doświadczenie

umierającej osoby). To samo powtarza się kolejno dla pozostałych trzech

elementów (patrz tab. 2-4), wraz z odpowiadającymi im zewnętrznymi i wewn-

ętrznymi oznakami.

Po rozpoczęciu się piątego cyklu zaczyna ulegać destrukcji umysł,7

w tym znaczeniu, że mniej subtelne rodzaje umysłów zanikają, a zaczynają

przejawiać się bardziej subtelne. Najpierw zanika koncepcyjność rozpuszczaj-

ąc się, by tak to ująć, w umysł białego zjawiska (patrz tab. 5). Ten

subtelniejszy umysł, któremu pojawia się tylko wypełniona białym świat-

łem próżnia8 , jest wolny jest od zwykłej koncepcyjności, niemniej jest on

nieznacznie dualistyczny. Ten umysł rozpuszcza się w wyższy od niego

umysł czerwonego zjawiska, który z kolei rozpuszcza się w umysł czarnego

zjawiska. W tym momencie wszystkim, co się pojawia, jest tylko wypeł-

niona ciemnością próżnia. Podczas tego doświadczenia umierająca osoba

staje się w końcu nieświadoma. Z czasem ten stan znika i pojawia siê

całkowicie niedualistyczna próżnia . umysł jasnego światła . wolny od

białego, czerwonego i czarnego zjawiska. To jest śmierć

Pierwszy cykl równoczesnego rozpuszczenia

Czynnik rozpuszczający się Oznaka zewnętrzna Wewnętrzny znak

element ziemi

Ciało staje się bardzo wiotkie;

członki ciała rozlużniają się;

ma się poczucie, że ciało

agregat formy zapada się pod ziemię

agregat formy Kończyny kurczą się, ciało

staje się słabe i bezsilne

podstawowa mądrość Wzrok staje się nieostry i pojawianie się . miraży

podobna do zwierciadła zaćmiony

(nasza zwykła świadomość,

która jasno postrzega wiele

obiektów jednocześnie)

zmysł oka Nie można otworzyć

ani zamknąć oczu

kolory i kształty Ciało (skóra) traci połysk;

siły są wyczerpane

Drugi cykl równoczesnego rozpuszczenia

element wody ślina, pot, mocz, krew i płyn

regenerujący wysychają

w znacznym stopniu

agregat odczuć (przyjemność, bóli odczucia neutralne) świadomość ciała nie jest już

w stanie doświadczać trzech

rodzajów odczuć, jakie towarzyszą

świadomością zmysłowym

pojawianie się dymu

podstawowa mądrość równości nie jest się już dłużej świadomym

odczuć towarzyszących

świadomości mentalnej

(nasze zwykłe, świadome

doznawanie przyjemności, bólu

i odczuć neutralnych jako odczuć)

zmysł ucha nie słyszy się już dłużej dżwięków

zewnętrznych ani wewnętrznych

dźwięki w uszach nie powstaje już dżwięk ur

Trzeci cykl równoczesnego rozpuszczenia

element ognia nie jest się w stanie trawić

pożywienia ani przyswajać napojów

agregat rozróżnień nie jest się już świadomym spraw

dotyczących osób bliskich pojawianie się świetlików

lub iskierek w dymie .

podstawowa mądrość analizy

(nasza zwykła świadomość nie pamięta się już imion osób bliskich

indywidualnych nazw, cech itp.

osób bliskich)

zmysł nosa wdech słaby, wydech silny i długi

zapachy nie odczuwa się zapachów

Czwarty cykl równoczesnego rozpuszczenia

element wiatru dziesięć wiatrów przemieszcza się

do serca; wdech i wydech ustają

agregat czynników składowych nie jest się w stanie wykonywać

czynności fizycznych

podstawowa mądrość działań

efektywnych (nasza zwykła

świadomość aktywności

zewnętrznej, celów itd.)

nie jest się dłużej świadomym

zewnętrznych działań w świecie,

celów itd.

pojawianie się gasnącej,

trzaskającej lampki maślanej

zmysł języka (smaku) język staje się gruby i krótki,

nasada języka sinieje

smaki nie jest się w stanie doznawać smaków

(zmysł) odczuwanie ciała

i obiektów dotyku

nie jest się w stanie doświadczać

gładkości i szorstkości

Cykle rozpuszczenia od piątego do ósmego

CYKL PIĄTY

osiemdziesiąt koncepcji wiatry w prawym i lewym kanale

powyżej serca wchodzą

do centralnego kanału na szczycie

głowy najpierw paląca się lampka

maślana; potem jasna próżnia

wypełniona białym światłem

CYKL SZÓSTY

umysł białego zjawiska wiatry w prawym i lewym kanale

poniżej serca wchodzą

do centralnego kanału

u podstawy kręgosłupa bardzo jasna próżnia wypełniona

czerwonym światłem

CYKL SIÓDMY

umysł czerwonego wzrastania wyższe i niższe wiatry gromadzą

się w sercu, następnie wchodzą

do kropli w sercu najpierw próżnia wypełniona gęstą

ciemnością, potem popada się

w nieświadomość, jakby omdlenie

CYKL ÓSMY

umysł ciemnego (zjawiska)

blisko osiągnięcia wszystkie wiatry rozpuszczają się

w niezniszczalnej kropli

w sercu w bardzo subtelnym,

podtrzymującym życie wietrze

bardzo jasna próżnia wolna od

białego, czerwonego i ciemnego

zjawiska . umysł jasnego światła

śmierci

Chociaż oddech zewnętrzny (dający siê stwierdzić ruch powietrza przez

nos) ustał dużo wcześniej, bo już w czwartym cyklu, to z tantrycznej perspektywy

moment rzeczywistej śmierci nie jest związany z wdechem i wydechem,

lecz z pojawieniem się umysłu jasnego światła. Zmarła osoba pozostaje

zwykle w tym stanie przejrzystej próżni przez trzy dni, po czym

(jeśli ciała nie wyniszczyła ciężka choroba) pojawiają się zewnętrzne oznaki:

ropa i krew, które wypływają z nosa i narządu płciowego. Znaki te wskazują

, że .wiadomość opuściła ciało. Dopiero teraz można zająć się zwłokami

nie stwarzając żadnego niebezpieczeństwa dla zmarłego. Do tego czasu

świadomość wciąż pozostaje w ciele i dlatego jakiekolwiek gwałtowne obchodzenie

siê z nim mogłoby zakłócić koniec procesu umierania, powodując

prawdopodobnie niższe odrodzenie.

Gdy jasne światło zanika, świadomość przechodzi ponownie przez siedem

etapów rozpuszczania w odwrotnej kolejności:

1. Jasne światło.

2. Promienne ciemne niebo.

3. Promienne czerwone niebo.

4. Promienne białe niebo.

5. Płomień lampki maślanej.

6. Świetliki.

7. Dym.

8. Miraż.

Zaraz po rozpoczęciu się tego odwrotnego procesu, osoba odradza się

w stanie pośrednim (tyb. bardo) pomiędzy życiami. W tym stanie posiada

ona subtelne ciało, które może udać się dokąd zechce . przez góry itd. .

w poszukiwaniu miejsca odrodzenia.

Czas życia w stanie pośrednim może trwać od jednego momentu do

siedmiu dni. Zależy to od tego, czy odpowiednie miejsce odrodzenia zostanie

znalezione, czy nie. Jeśli takie miejsce nie zostanie znalezione, to

istota doświadcza .małej śmierci. przechodzić znowu, lecz bardzo szybko,

przez osiem przedstawionych wcześniej oznak śmierci. Następnie przechodzi

przez osiem oznak tego procesu w odwrotnej kolejności i odradza

siê w drugim stanie pośrednim. W stanie pośrednim może mieć miejsce

najwyżej siedem odrodzeń. Daje to w sumie czterdzieści dziewięć dni

i w przeciągu tego czasu miejsce odrodzenia zostanie na pewno znalezione.

.Małą śmierć., która ma miejsce pomiędzy kolejnymi stanami pośrednimi

bądż tuż przed przyjęciem odrodzenia, porównuje się do doświadczania

ośmiu oznak . od mirażu po jasne światło . podczas zasypiania. Podobnie

dzieje się podczas snu. Przed śnieniem doświadcza się ośmiu oznak w odwrotnej

kolejności. Sen (przeżycia senne) kończy się kolejnym doświadczeniem

ośmiu oznak .śmierci. (następujących w kolejności takiej samej,

jak przy zwykłej śmierci). Gdy zaczyna się następny sen lub gdy śpiący

budzi się, ponownie pojawia się osiem oznak, które następują po sobie

w odwrotnej kolejności.

Tych stanów o coraz to większej subtelności, które występują podczas

śmierci, i stanów o coraz to mniejszej subtelności, które występują podczas

odrodzenia, doświadcza się podczas omdlenia oraz orgazmu tak samo

jak przed i po marzeniach sennych oraz przed i po śnie, chociaż nie w peł-

nej postaci.9 Wskazują one nie tylko na poziomy subtelności, na jakich

każdy moment .wiadomości jest zbudowany, lecz także opisują stany, przez

które istoty często przechodzą nie zauważając ich. Doktryna ta sugeruje,

że zwykłe .wiadome życie zajmuje się jedynie zwykłymi, powierzchownymi

stanami, nie zwracając uwagi na stany bardziej subtelne, które s¹ podstaw

¹ zarówno świadomości, jak i zjawisk. Jest to stan rzeczy, w którym nie

zna się ani żródła świadomości, ani podstawy, do której ona powraca.

Zwykłe istoty tak bardzo utożsamiają się ze stanami powierzchownymi, że

przejście do stanów głębszych wywołuje u nich nawet lęk przed unicestwieniem.

W etapach wytworzenia i spełnienia najwyższej joga tantry niekontrolowane

procesy śmierci, stanu pośredniego i odrodzenia zostają ostatecznie

oczyszczone. Najbardziej subtelny stan . jasnego światła . zostaje

na koniec użyty jako podstawa dla współczującego pojawiania się, bez

odtwarzania mniej subtelnych stanów umysłu. Rzeczywiste osiągnięcia tych

praktyk leżą poza zasięgiem tych, którzy nie kultywowali współczucia, nie

zrozumieli pustki i nie nauczyli się technik jogi bóstwa (medytacyjne pojawianie

się współczującego umysłu, który urzeczywistnia pustkę jako bóstwo).