Konserwacja archiwalna

Pomieszczenia archiwalne

Średniowiecze- akta i księgi przechowywano w skarbcach królewskich, klasztornych i uniwersyteckich; w pomieszczeniach nie wolno było korzystać z akt (mieli do nich dostęp wyżsi duchowni); słabe warunki magazynowania- grube mury, małe okna, szczelne drzwi= brak cyrkulacji powietrza i zawilgocenie, warunki sprzyjające grzybom i gryzoniom; tylko czasem władza nakazywała przeniesienie archiwaliów w inne miejsce.

Pocz. XV- zaczęto budować pomieszczenia przeznaczone wyłącznie dla archiwaliów; rola magazynu i czytelni-pracowni; archiwa umieszczano wyżej; odpowiednie sprzęty- skrzynie, szafy, regały; akt transportowano w drewnianych beczkach; pierwsze dekrety odnośnie umiejscowienia archiwum, wyposażenia, czynności profilaktycznych i prostych zabiegów introligatorsko-konserwatorskich; największy problem- pożary.

Oświecenie- zainteresowanie zabezpieczeniem akt przed destrukcją.

XIX/XX- przeobrażenia w zakresie budowy i wyposażenia pomieszczeń archiwalnych oraz technik konserwatorskich; współpraca z entomologami, mikrobiologami, chemikami, archiwistami, bibliotekarzami, pracownikami muzeów- zakres badań nad warunkami przechowywania archiwaliów.

1938- Instytut Patologii Książki oraz Międzynarodowe Centrum Studiów Konserwacji i Restauracji pod UNESCO w Rzymie

Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów (CLKA; 1948)- koordynuje sprawy przechowywania archiwaliów i ich konserwacji; działa przy AGAD.

Przy większych archiwach państwowych działają pracownie konserwacji materiałów archiwalnych.

W sprawach zasad przechowywania brane są pod uwagę położenie geograficzne, klimat i możliwości techniczne danego państwa.

Archiwa nie mogą znajdować się w miejscach nierównych, bagnistych, położonych blisko fabryk czy nasilonym ruchu pojazdów. Średni ciężar półki- 50-60kg. Ściany buduje się specjalnym materiałem budowlanym. Najlepsze są lokale na parterach i niskich piętrach o wysokości do 3 metrów i niewielką ilością małych okien.

1957- określenie podstawowych kryteriów przystosowania pomieszczeń archiwalnych do trwałego przechowywania zasobu

1972- normy regulujące warunki przechowywania archiwaliów- ,,Wytyczne w sprawie konserwacji zapobiegawczej materiałów archiwalnych i mikrofilmów”.

Przykładowo:

- problem ogrzewania archiwaliów (piece i kaloryfery nie są zbyt dobre); najlepsze ogrzewanie podłogowe

- oddzielne magazyny dla mikrofilmów, dokumentów pergaminowych, kartograficznych i technicznych

- rozplanowane pomieszczenia- pracownia mikrofilmowa, konserwatorska, naukowa, komora próżniowa do dezynsekcji akt

Działania profilaktyczne

Działania konserwacji- diagnostyka (ustalenie przyczyn zniszczenia akt oraz ustalenie przebiegu zabiegów restauracyjnych) i profilaktyka (zabiegi restytucyjne)

Przyczyny:

- fizykochemiczne

• światło słoneczne i sztuczne- żółknięcie papieru, płowienie atramentu, druku, opraw, rozkład spoiw klejowych; papier kruszeje i pęka; papier ma zawartość żelaza= brunatne plamy pod wpływem słońca

• optymalna temperatura to 14-18C; inaczej papier staje się łamliwy, skóra się kruszy lub pęcznieje; pieczęci się odkształcają

• wilgotność (optymalna 50-60% RH); przy gwałtownych zmianach wilgoci może dojść do destrukcji papieru

• kurz i pyły przemysłowe- grzyby i zakwaszenie papieru

• gazy spalinowe- najbardziej szkodliwy jest dwutlenek siarki (reakcja H2O + O2 + katalizatory= kwas siarkowy)

• atrament- w przypadku dużej zawartości żelaza może powodować korozję pisma (wypadanie fragmentów zapisanej karty)

• części metalowe- korozja i pozostawianie plam; metalowe puszki korodują i pokrywają się zielonym nalotem

- biologiczne

• bakterie- rozwijają się, gdy wilgoć to 80-95% lub temp. 28-32C oraz środowisku obojętnym (pH 6,8-8,0)

• promieniowce- temp. 28-37C, wilgotność względne 65-80%

• grzyby- pleśnie (pędzlak i kropidlak); temp. 24-30C, wilg 65-85%, środowisko słabo kwaśne (pH 5,5)

• owady- kołatek, żywiak, pustosz, rybik, prusak; drążą otwory w archiwaliach; rozwijają się tam, gdzie ciemno, rzadko wietrzone, drewniane regały, wilg ponad 75%

• gryzonie- szczury i myszy w zabrudzonych archiwach

- mechaniczne-

• nieodpowiednie ułożenie jednostek na regałach lub nieodpowiednie ustawienie regałów

• częste translokacje

• przesyłanie akt pocztą

• nieostrożne obchodzenie się z jednostką w czasie korzystania z niej lub podczas mikrofilmowania

Papier najwyższej jakości- 95% alfa celulozy; kwasowość 6-7 pH; mała ilość żywicy i ałunu; bezdrzewne klasy I i II (najwyższa trwałość)

Najczęściej występuje papier klas V-VIII (mocno zakwaszony i nietrwały ze ścieru drzewnego z klejem żywicznym). Akta sporządzane na papierze maszynowym nie przetrwają nawet jednego stulecia.

Problem odkwaszania jest jednym z największych w konserwacji- archiwa mają wyłączenie papier słabe jakości (powinno się do niego przynajmniej dodawać środki grzybobójcze, neutralizatory kwasów)

Trzeba używać dobrych materiałów piśmiennych- atramentu, tuszu, kalki, taśm do maszyn.

Należy usuwać metalowe elementy.

Akta współczesne powinny być poddane zabiegom introligatorskim- najlepszą postacią jest postać książkowa.

Temperatura i wilgotność- należy sprawdzać przynajmniej raz w tygodniu.

Najlepszym rozwiązaniem jest zainstalowanie urządzeń klimatyzacyjnych (jest to jednak bardzo kosztowne)

Zbyt duże zawilgocenie- by się pozbyć, najlepiej poustawiać naczynia z chlorkiem wapniowym lub żelem krzemionkowym (absorbują wodę z powietrza).

Aby akta składane na regałach czy szafach nie zniszczyły się zbyt szybko- należy wykonać obwoluty z kartonu, tektury lub papieru pakowego (niełamliwy, pH 6-7 obojętne). Całość można obwiązać białą, bawełnianą tasiemką. Do klejów sklejających pudła należy dodać środek grzybobójczy 4-chloro-3-krezol lub aseptinę M.

Atak grzybów lub owadów- dezynsekcja w komorze próżniowej + owinięcie akt papierem nasyconym fungicydami + rozsypać środek owadobójczy (np. molina techniczna) na półkach sąsiednich.

Dokumenty pergaminowe- opt temp 16-18C i wilg wzgl 50-60%; rozłożone, z otworami wentylacyjnymi, przesłonięte rzadką tkaniną i w jednym pudle może być ich tylko parę, schowane do koperty.

Pieczęci- najlepiej w pozycji wiszącej w kopercie ze specjalnej folii; również lniane woreczki i owijanie w bibułkę japońską; nasączenie roztworem acetylocelulozy i otwory wentylacyjne; pieczęci ołowiane nie powinny być przechowywane w pudełkach drewnianych (zawartość taniny).

Mapy i plany- przechowywać w rulonach w tubusach lub szufladach w pozycji rozłożonej z otworami

Dokumentacja dźwiękowa- taśma musi być trwała i odporna na zmiany atmosferyczne; umieszcza się w torebce plastikowej i opakowaniu tekturowym; na półkach ustawia się je pionowo; co 5 lat trzeba odsłuchiwać nagranie, raz na kilka lat powinno się przegrać taśmę (ochrona przed działaniem zewnętrznych pól magnetycznych); trzeba pilnować, aby nie dochodziło do samoczynnego przekopiowania dźwięku na sąsiednie taśmy- okresowo przewinąć przez kołki filcowe; używa się taśm szpulowych do trwałego zabezpieczenia

Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie- konserwacja taśm magnetycznych

Nośniki zarchiwizowane wieczyście- należy utworzyć dwa magazyny- jeden dla egzemplarza zabezpieczającego, a drugi dla użytkowego do sporządzania kopii. Trzeba zwalczać kurz poprzez instalację filtrów powietrza oraz wyeliminować zakłócenia magnetyczne (silniki elektryczne, głośniki).

Wypożyczanie akt- wypożycza się zazwyczaj fotokopię.

Fotokopia dokumentu- chroni oryginał przed zniszczeniem, a dzięki zastosowaniu nowoczesnych technik tekst można bardziej wyostrzyć.

Raz na kilka lat należy odkurzyć odkurzaczem elektrycznym wszystkie akta- oczyszcza się je w osobnym pomieszczeniu.

Pracownicy- odpowiednia wiedza o warunkach sanitarnych i odpowiednia odzież ochronna (fartuch, obuwie, rękawice).

Ochrona archiwaliów- reprografia, edytorstwo, mikrofilmowanie, fotokopie.

Konserwacja właściwa

14 VII 1983- ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach.

Wiedza konserwatorska szerzona jest w wielu czasopismach, no. Archeion, Zeszyty Konserwatorskie.

Konserwacja- zespół zabiegów, które podejmuje się na uszkodzonym obiekcie w celu przywrócenia mu stanu pozwalającego na dalsze użytkowanie.

Do lat 40 XX- konserwacja jako prace wyłącznie introligatorskie.

Potrzebne do tych zabiegów jest osobne pomieszczenie (najlepiej kilka- osobny do odkurzania i dezynsekcji, a osobny do zabiegów chemicznych i mechanicznych, osobne pomieszczenie introligatorskie), odpowiedni zestaw narzędzi, aparatury i urządzenia techniczne.

Najpotrzebniejsze wyposażenie- stół laboratoryjny, skalpele, noże, kuwety do kąpieli, nożyce, płytki szklane, szkło laboratoryjne; w osobnych szafach- kleje, odczynniki chemiczne, naczynia, środki grzybo i owadobójcze.

Przebieg przykładowego procesu konserwacji:

- obiekt trafia do pracowni konserwatorskiej, gdzie jest badany (gatunek papieru, rodzaj uszkodzeń, analizuje się wcześniej naprawy, itp.); wyniki badań zapisuje się na karcie dokumentach konserwatorskiej (dokumentacja zabiegów konserwatorskich) i uzupełnia fotografiami

- oczyszczanie obiektu z kurzu, a naloty pleśni usuwa się tamponem z waty

- dezynsekcja w komorze próżniowej (CO2 + tlenek etylenu- usuwa wszystkie owady i większość grzybów); ewentualnie dezynsekcja w digestorium (jeśli na kartach są mikroorganizmy); można jeszcze wykąpać w 7,5% roztworze wodnym sterinolu o temp 55C ok. 30 min i spłukać w wodzie destylowanej i wysuszyć pod prasą

• Dezynfekcja pośrednia (przekładowa)- przełożenie kart bibułą filtracyjną lub przebitkową nasączoną 5-10% roztworem 4-chloro-3-krezolu i owinięcie folią aluminiową lub plastikową na okres 4-5 tygodni

• Dezynfekcja bezpośrednia- tamponowanie skażonych miejsc 2% roztworem 4-chloru-3-krezolu

- jeżeli na księdze są niewielkie zniszczenia- konserwuje się ją w całości; gdy zniszczone są karty- księgę się rozbiera, sporządza szkic schematu szycia

Skórzana oprawa popękana i przesuszona- smaruje się emulsją (lanolina, wosk pszczeli, olejek cedrowy rozpuszczone w eterze naftowym); jeżeli jest zniszczona i nie ma wartości- można wyrzucić

- oczyszczanie kart- grudki i skrawki papieru wycina się skalpelem; zwilża się fragment karty, by zbadać kwasowość papieru (poniżej 5,5 pH- neutralizuje się buforem boraksowym lub kąpiel w roztworze wodorotlenku wapnia)

- kąpiel w letniej i zimnej wodzie przez kilka godzin

- po kąpieli karty osusza się między arkuszami bibuły filtracyjnej lub kartonu i prostuje pod lekkim naciskiem

- usuwanie przedarć- najlepszy na sklejenie jest klej acetylocelulozowy; jeżeli na końcach nie ma już włókien papieru- można użyć bibułki japońskiej;

laminacja- jedno lub dwustronne pokrycie karty materiałem wzmacniającym, np. bibułką japońską

- uzupełnienie ubytków papieru- materiał jak najbardziej identyczny do konserwowanego, np. nakładanie masy papierowej (dzisiaj często masa rozkładana jest komputerowo), sztukowanie bibułką japońską

- prasowanie kart w prasie introligatorskiej między lekko zwilżonymi arkuszami kartonu

- zszycie nićmi, sklejenie grzbietu i połączenie klejem z oprawą

Najlepszy klej to syntetyczny na bazie polioctanu winylu.

Pergamin

- nasycony jest wapnem i kredą, pH jest obojętne (6-7,2)

- rozkład- zetknięcie z żelazem (szybszy rozkład cząsteczek kolagenowych), atramentem żelazowo-gallusowym

Konserwacja:

- oczyszczenie gazą, gumką z włókna szklanego i drobnoziarnistym papierem ściernym; wacik z wodą destylowaną i od razu suszyć 70% etanolem; kąpiele wodno-alkoholowe

- dezynfekcja bezpośrednia- 1% roztworu 4-chloro-3-krezolu lub oprysk fungicydem; nie poddaje się pergaminów dezynsekcji w komorze próżniowej

Kąpiel w zawiesinie kredy- dodaje mięsistości. Zmiękcza się gliceryną.

- małe ubytki uzupełnia się sproszkowanym pergaminem spojonym klejem

Trzeba dodać tłuszcz- 2% alkoholowy roztwór toluenu.

- prostowanie pergaminu- tak samo jak wcześniej; najlepiej naciągnąć na drewniane ramy

Pieczęci

- skleja się naturalnym balsamem kanadyjskim rozcieńczonym do odpowiedniej konsystencji benzenem i toluenem lub łączy fragmenty nadtapiając ich krawędzie kauterem (lutownica z termoregulatorem)

- przemywa się wodą destylowaną + mydło szare

- pokrywa się warstwą roztworu środka grzybobójczego

- uzupełnianie ubytków- masa z wosku pszczelego i białej parafiny; regeneracja- 2% roztworu propolisu

Pieczęć lakowa- przykleja się klejem mącznym z dodatkiem raschitu; pozostałości laku lub wosku usuwa się i robi nowe

Bulle ołowiane- ochrona woskiem mikrokrystalicznym, a nalot (węglan ołowiu) usuwa się w piaskarce

Mapy i plany- podobnie jak dokumenty papierowe- po wyprostowaniu arkusza nakleja się go na nowe płótno bawełniane (używa się klajstru z dod fungicydu); ubytki uzupełnia się papierem mapowym.

Fotografie- podobnie do dokumentów papierowych

Do zakresu prac konserwatorskich zalicza się również prowadzenie systematycznych, wieloletnich obserwacji zjawisk zachodzących w materiałach archiwalnych.