PEDAGOGIKA MIĘDZYKULTUROWA
Powstała w Niemczech na początku lat 70. Jest to dział pedagogiki poświęcony problematyce społeczności zróżnicowanych kulturowo, etnicznie, religijnie i językowo.
W połowie lat 80. uległa ona zmianie w kierunku pedagogiki adresowanej zarówno do grup mniejszościowych jak i większościowych w danym społeczeństwie. Miało to na celu zaakcentowanie potrzeby integracji współistniejących obok siebie kultur.
Jest to dialog, który kładzie szczególny nacisk na niepowtarzalność jednostki, podkreśla prawo grup do alternatywnego stylu życia.
Jest reakcją na dostrzeżenie wielokulturowości współczesnych społeczeństw.
EDUKACJA MIĘDZYKULTUROWA OBEJMUJE:
Budzenie potrzeb nawyku prowadzenia dialogu.
Kształtowanie rozumowania odmienności kulturowych – od subkultur we własnej społeczności aż po kultury odległych społeczeństw.
Przygotowanie do interakcji z przedstawicielami innych kultur – wzmacnianie własnej tożsamości współczesnych społeczeństw.
PEDAGOGIKA MODERNISTYCZNA:
Fundamentem klasycznie pojmowanej edukacji jest wizja kultury jako rezerwatu wartości.
Podczas procesu socjalizacji człowiek wprowadzany jest w świat norm społecznych.
Następnie – dzięki edukacji- przyswaja sobie zdolność do abstrakcyjnego myślenia i wzorce racjonalnego rozumowania. Buduje swój system wartości, kreuje swoją osobę, a jednocześnie dochodzi do osobowej autonomii (zdolności do kierowania się „własnym prawem”).
Autonomia człowieka buduje się na podstawie uwewnętrznionego systemu wartości, który staje się fundamentem podmiotowej autokreacji. Dzięki temu wolne jednostki mogą wzajemnie się porozumiewać i budować różnice w ramach kulturowej wspólnoty. Ten sposób myślenia stanowi „klasyczny rdzeń” pedagogiki. Rozpatrywać go można w dwóch odmianach
Treściowej,
Formalnej.
ODMIANA TREŚCIOWA A FORMALANA
| TREŚCIOWA | FORMALNA |
|---|---|
|
|
Uniwersalistyczne pojmowanie wartości kulturowych i religijnych oraz racjonalności są historycznie ważnym elementem ekspansji kulturowej Europy. Przekonanie, że to co dobre dla Europy jest dobre dla wszystkich kultur, uzasadniało podboje terytorialne i narzucanie innym kulturom europejskim systemu wartości.
Kolonizacja była traktowana jako misja
religijna – zbawienie przez głoszenie Ewangelii,
cywilizacyjna – wprowadzenie krajów nieeuropejskich na europejską drogę rozwoju,
polityczna – szerzenie praw człowieka, demokracji itp.
Proces tworzenia nowych państw w dużym stopniu opierał się na edukacji narzucającej zróżnicowanym kulturom etnicznym wspólnej tradycji i wspólnych sposobów myślenia. Od XVIII w. został wprowadzony obowiązek szkolny, mający na celu m.in. doprowadzenie do eliminacji tradycyjnych kultur i języków lokalnych uważanych za zacofane.
DEKOLONIZACJA I ŹRÓDŁA EDUKACJI MIĘDZYKULTUROWEJ
W połowie XX w. doszło do załamania się kulturowej ekspansji Zachodu (dekolonizacja). Był to kluczowy moment dla zagadnienia wielokulturowości w wychowaniu.
Zachodnie elity uświadomiły sobie, że europejskie wartości mają charakter lokalny, gdyż inne tradycje kulturowe są zakorzenione w dziedziczących je społecznościach, a misja cywilizacyjna Europy w rzeczywistości prowadzi do konfliktu kultur odmiennych (relatywizm kulturowy).
Wraz z dekolonizacją rozpowszechniło się antropologiczne pojmowanie kultury.
Wg antropologów kultura jest własnością każdej czującej odrębność grupy społecznej.
Osłabienie kolonialnej dominacji doprowadziło do tego, że w Europie zaczęli coraz częściej osiedlać się mieszkańcy innych państw. Procesy masowej imigracji w następnych latach zostały wzmocnione przez narastającą globalizację ekonomiczną.
Obecność przedstawicieli innych kultur w metropoliach Zachodu wywołała złożone skutki społeczne, przyczyniając się do osłabienia uniwersalistycznego rozumienia stylów życia i wartości kultury. Obcowanie z innymi kulturami wymusiło na Europejczykach zmianę nawyków i stereotypów.
Relatywizacja rozumienia własnej kultury Zachodu oraz konieczność rozwiązania problemów współżycia odmiennych kultur w jednej przestrzeni społecznej stały się wyznacznikami działań edukacyjnych podejmowanych w zakresie relacji między kulturowych.
ORIENTACJA W EDUKACJI MIĘDZYKULTUROWEJ
Działania edukacyjne przybierają zróżnicowaną postać, w zależności od sposobu traktowania różnic kulturowych przez społeczności, do których są skierowane. Na ogół dotyczą one problemów edukacyjnych mniejszości kulturowych (imigranci, mniejszości narodowe, rdzenne kultury etniczne).
Rozpatrując sposoby traktowania różnic można wyróżnić następujące podejścia:
asymilacyjne – zakładające konieczność przystosowania się przedstawicieli mniejszych kultur do kultury dominującej
izolacyjne – zakładające odrębne projekty kształcenia dla poszczególnych kultur
edukację międzykulturową – zmierzającą do wypracowania nowych modeli relacji pomiędzy kulturami.
Podejścia te skierowane są zarówno do mniejszości jak i do kultury dominującej. Można tu wyodrębnić dwa rodzaje orientacji:
orientacje liberalne – nastawione na promowanie tolerancji
·orientacje radykalne – związane z traktowaniem relacji międzykulturowych jako nacechowanych przemocą i nastawione na przeciwdziałanie tym zjawiskom
W Niemczech zorganizowano kształcenie dla cudzoziemców z myślą przygotowania ich do powrotu do krajów macierzystych. Jednak gdy okazało się, że robotnicy nie mają zamiaru wyjeżdżać z Niemiec, podjęto działania na rzecz integracji kultur mniejszości z kulturą niemiecką. W praktyce oznaczało to uznanie kultury rodzimej cudzoziemców za podporządkowaną kulturze niemieckiej. Problem pociągnął za sobą praktyczne próby kształcenia całego społeczeństwa do życia w warunkach pluralizmu kulturowego.
Nurt ten nazwano edukacją międzykulturową.
Doświadczenia polityki edukacyjnej wobec mniejszości są różnicowane od asymilacji, po aktywne wspieranie wielokulturowości.
W USA termin edukacja międzykulturowa zastępuje termin edukacja wielokulturowa.
Nurt ten funkcjonuje w USA od lat 60. XX w. Powstał w wyniki społecznego oporu spychanych na margines grup kulturowych, dążących do zlikwidowania segregacyjnej praktyki oświatowej dominującej w poprzednich latach.
Czarna mniejszość amerykańska domagała się poszanowania odrębności kulturowej i stworzenia ram systemowych, w których odrębność nie stanowi blokady w dostępie do instytucji politycznych oraz szans rozwojowych.
W rezultacie działania te doprowadziły do rasowej desegregacji szkolnictwa, co stało się ogromnym wyzwaniem dla systemu oświatowego USA.
Pojawiła się pilna potrzeba wychowania do tolerancji, do współżycia jednostek o odmiennych doświadczeniach kulturowych i do demokracji respektującej prawa mniejszości.
Walką o prawa człowieka zajmowała się m.in. solidarnościowa strategia czarnych Amerykanów, ruch feministyczny, rdzenni Amerykanie oraz mniejszości etniczne, doprowadzając w krótkim czasie do szeregu inicjatyw narzucających szkołom publicznym obowiązek niedyskryminacyjnej polityki naboru studentów (1964 r.)
W kolejnych latach podjęto działania mające na celu :
szkolenie nauczycieli i pedagogów szkolnych
opracowanie wielokulturowych programów nauczania
finansowanie edukacji dwujęzycznej dla uczniów z mniejszości etnicznych.
W 1972 r. Kongres zalecił studiowanie kultur mniejszościowych przez wszystkich uczniów.
W 1975 r. Stowarzyszenie Kolegiów Nauczycielskich sformułowało deklarację celów kształcenia wielokulturowego, którego głównym celem było stworzenie całkowicie tolerancyjnego społeczeństwa pluralistycznego.
Aby osiągnąć ten cel zasugerowano cztery drogi:
1. Kształcenie do wartości, wspierających kulturową różnorodność i indywidualną niepowtarzalność.
2. Wspieranie jakościowego rozwoju istniejących kultur etnicznych oraz włączenie ich w nurt amerykańskiego życia społeczno- gospodarczego i politycznego.
3. Wspieranie badań nad alternatywnymi i nowo pojawiającymi się stylami życia.
4. Wspieranie wielokulturowości, wielojęzykowości i wielodialektyczności.
KONTEKST POLITYCZNY - USA
Ruch edukacji wielokulturowej jest zróżnicowany, zwiera postulaty zarówno rozpoznawania różnorodności kulturowej jak i programy wyraźnie akcentujące równorzędność wszystkich kultur.
Pierwszy postulat dotyczy traktowania edukacji jako procesu tworzenia wspólnej kultury. H. Giroux uważa iż poprzez wprowadzenie wspólnej kultury, edukacja wielokulturowa „prześlizguje się” ponad kwestiami dominacji i marginalizacji kultur.
W rezultacie prowadzi to do powstawania inicjatyw pedagogicznych brania udziału szkół w różnych manifestujących imprezach, po których wszystko wraca do niesprawiedliwej normy. Forma ta według Giroux’a przekształca się w „pełen dobrych intencji neokolonializm”.
American Association of College Teacher Educators edukację wielokulturową określa jako edukację, która ceni pluralizm kulturowy, gdzie szkolnictwo kładzie nacisk na tolerancję i powinno bazować na zachowaniu i poszerzaniu alternatyw kulturowych, dzięki którym kulturowo wzbogaca się wszystkie dzieci i młodzież.
KONTEKST POLITYCZNY – INTEGRACJA EUROPEJSKA
Odrębna grupa działań edukacyjnych zgodna z dyrektywami Brukseli wiąże się z kształtowaniem „tożsamości europejskiej” przez edukację w krajach macierzystych oraz poprzez wymianę szkolną i akademicką. Konieczność działań prowadząca do ukształtowania poczucia „europejskości”, cechując się szacunkiem i tolerancją dla innych kulturowości. W tym kontekście zmierza się do ochrony enklaw kulturowej odrębności i różnorodności językowej. Istotną role w realizacji dyrektywy pełnią wszelakie programy finansowania nauczania języków obcych, wymiany młodzieży szkolnej i akademickiej, szkoleń praktycznych oraz wspierania mobilności pracowników.
Poprzez pojęcie edukacji między kulturowej rozumie się także projekty oświatowe dotyczące mniejszości kulturowej jak również przedstawicieli elit gospodarczych, politycznych i społecznych. Pedagodzy, politycy oraz pracownicy międzykulturowej korporacji uczą się nie tylko języków obcych ale i sposobów zachowania się i myślenia, które są charakterystyczne dla poszczególnych kultur.
DOŚWIADCZENIE POLSKIE
W Polsce edukacja międzykulturowa przed rokiem 1989 była mocna akcentowana w założeniach programowych oświaty PRL. Wszelkie działania z tego okresu nie przynosiły zamierzonych efektów, czego powodem były polityczne i ekonomiczne ograniczenia w kontaktach międzynarodowych oraz nacjonalistyczna polityka programowa.
W temacie różnic kulturowych z tego okresu, można wyraźnie zaobserwować :
przemilczenie spraw bądź ewentualne nazwanie ich jako „folklorystyczne ciekawostki”,
efektywne eliminowanie problemu, poprzez odmowę nauki języka rodzimego czy praw do zrzeszania się,
politycznie organizowany antysemityzm, po wydarzeniach marca 1968,
przymusowe przesiedlenia Niemców i Ukraińców z pierwszego okresu powojennego.
Korzyścią osiągniętą przez polaków miała być propaganda ludności narodu, co wiązało się bezpośrednio z przyłączeniem wschodnich terenów Polski do ZSRR i wysiedleniach Niemców z terenów ziem zachodnich. W tym okresie przemilczano kwestię holocaustu. Rozbudzenie aspiracji edukacyjnych osiągnięto po upadku PRL-u. Czas ten doprowadził do erupcji ruchów kulturalnych, narodowych i etnicznych. Nasilają się ruchy kulturalnej autonomii Kaszubów, Ślązaków i innych grup regionalnych. Rozwija się również imigracja do Polski.
Stopniowa krystalizacja pedagogiki międzykulturowej w naszym kraju następuje dzięki:
• Dostrzeganiu i aktywnemu podejmowaniu przez środowiska oświatowe sytuacji „odżywającej wielokulturowości”,
• Prowadzeniu licznych badań socjologicznych i pedagogicznych nad zróżnicowaniami kulturowymi,
• Procesom integracji europejskiej w ostatnich latach.
Według Szymańskiego nie ma spójnej teorii edukacji międzykulturowej - jest ona raczej pedagogiczną i polityczną reakcją na problemy pojawiające się w wielokulturowych społeczeństwach.
KONTROWERSJE WOKÓŁ EDUKACJI MIEDZYKULTUROWEJ
Interpretacją ideologicznym podlega z oczywistych względów kwestia „wspólnej kultury” jako podstawy orientacji w świecie norm społecznych. Fundamentaliści i konserwatyści, którzy dążą do jednoznaczności w definiowaniu wartości i tradycji, a także oświeceniowo zorientowani socjaliści, chcący promowania europejskiego racjonalizmu i wartości demokratycznych, bywają oskarżani o kolonializm kulturowy. Liberałowie, którzy głoszą hasła tolerancji dla kulturowej różnorodności, spotykają się z zarzutami aksjologicznego relatywizmu ze strony konserwatystów i ignorancji mechanizmów dyskryminacji kultur mniejszościowych ze strony socjalistów. Przedstawiciele kulturowych większości mają ogromną trudność w oduczeniu się dominacji, asymilacji mniejszości, braku tolerancji dla kultur odmiennych. Edukacja kulturowa wiąże się z umożliwieniem przedstawicielom mniejszości równoprawnego funkcjonowania w społeczeństwie oraz wymaga od większości dystansu do własnej kultury, nie czynienia własnych sposobów myślenia i systemów wartości bezdyskusyjnymi.
Wizja relacji między tożsamością i różnicą, rzadko opiera się na przemyślanych konsekwentnie kwestiach. Określenie tożsamości niewątpliwie wymaga różnicy tzn.: „aby wiedzieć kim jestem, muszę wiedzieć kim nie jestem”. Bezpośrednio wiąże się to ze stereotypami, które utrzymują się w społeczeństwie ze względu na ich rolę w procesach identyfikacji.
Różnice kulturowe w działaniach politycznych i oświatowych zmierzających do budowania społeczeństw są nie tylko eliminowane, ale i aktywnie na nowo tworzone.
Edukacja międzykulturowa ma za sobą doświadczenia kolonializmu, asymilacji i dominacji. Jednak, pomimo licznych kontrowersji, niesie wyraźne i silne etyczne przesłania tolerancji i sprawiedliwości.