Mobbing

Mobbing to pojęcie, które początkowo było stosowane w stosunku do dzikich zwierząt, agresywnych wobec siebie. W latach osiemdziesiątych XX w. szwedzki lekarz i psycholog Heinz Leymann po raz pierwszy użył tego określenia w stosunku do ludzi – początkowo dotyczyło to tylko przemocy psychicznej w miejscu pracy. Obecnie mobbing to zjawisko występujące również w szkole – zarówno wśród kadry nauczycielskiej, jak i uczniów.
Zajmiemy się tu mobbingiem, który ma miejsce  w środowisku uczniowskim.
Mob to po angielsku tłum, motłoch – oznacza napadanie na kogoś, zaczepianie i nagabywanie. W szkole możemy mówić o jeszcze innych zjawiskach – harassment (nękanie) oraz bullying (tyranizowanie) i ganging up on someone (sprzysięganie się przeciwko komuś)
Te wszystkie nazwane tu zjawiska występują w polskiej szkole, ale polski nauczyciel nie potrafi ich odróżnić, a co więcej, rzadko który umie im skutecznie przeciwdziałać.
Mobbing krótko można określić jako przemoc, terror psychiczny stosowany przez jedną lub kilka osób wobec innego człowieka. Represje takie trwają czasem miesiącami, a nawet latami.
Z mobbingiem nie radzą sobie osoby dorosłe - dzieci, które mu podlegają w szkole, nie są w stanie normalnie funkcjonować, kończy się to najczęściej wykluczeniem ze środowiska, zmianą placówki i porażkami wynikającymi z braku wiary w siebie.
Mobbing wśród uczniów ma różne oblicza – zawsze jest to tragedia dla dziecka, którego dotyka i najczęściej objaw zupełnej bezradności szkoły wobec zjawiska.
Polska szkoła ma zazwyczaj dwie reakcje na mobbing:

1. obojętność – "niezauważanie" problemu

2. karanie – czyli w efekcie nasilenie zjawiska.

Dziecko w szkole przebywa bardzo długo – młodsi uczniowie często tam spędzają więcej aktywnego czasu niż w domu – jest to okazja sprzyjająca mobbingowi.
Jakie cele każą sprawcom dokuczać innym, najczęściej takim osobom, które nie są w stanie się obronić i w jakikolwiek sposób zagrozić prześladowcom?
Główny cel sprawcy to zepsucie opinii ofiary, zniszczenie jej kariery, pogorszenie relacji z innymi osobami. Często oprawcy rekompensują sobie w ten sposób brak sukcesów, bezradność wobec własnych problemów.
Długotrwałe podleganie presji agresorów może doprowadzić do zaburzeń somatycznych. Często jest przyczyną poważnych schorzeń.
W początkowej fazie dziecko szykanowane przez rówieśników próbuje się bronić – polega to np. na uleganiu oprawcom, wykonywaniu ich poleceń, przynoszeniu lub zdobywaniu dla nich żądanych rzeczy. Niestety, im bardziej dziecko jest spolegliwe, tym bardziej nad nim znęcają się psychicznie. W tej fazie tylko spostrzegawczy pedagog lub rodzic zauważy, że dzieje się coś złego - w klasie z pozoru wszystko wygląda normalnie.

Magda przez dwa miesiące była chora i leżała w szpitalu. Jej wychowawczyni nie wykorzystała tego momentu, żeby zintegrować klasę w związku z tym problemem – wystarczyło np. wysłać do koleżanki list z jakąś maskotką. Po powrocie do szkoły dziewczynka nie mogła biegać i ćwiczyć na WF-ie. Zaczęło się od śmiania się z niej  z tego powodu, a wkrótce okazało się, że Magda jest zupełnie sama, cała  klasa odsunęła się od koleżanki. Niby nic złego się nie działo, ale Magda popłakiwała po cichu, na przerwach stała sama pod ścianą na korytarzu. Ponieważ dziewczynka była grzeczna, dobrze się uczyła, nie stanowiła problemu dla szkoły. Zapracowani rodzice też nie mieli czasu na rozmowy z córką – jej choroba wprowadziła dużo zamieszania w ich spokojne życie. Z ulgą przyjęli fakt wyzdrowienia dziecka.

Następna faza (fachowo ta faza określana jest mianem mobbingu stabilnego – ofiara ma już na stałe przypisaną rolę „kozła ofiarnego”) to próba ucieczki od niedobrej sytuacji – małe dzieci symulują choroby, aby zostać w domu, starsze bardzo często uciekają z lekcji. Pierwszym, niepokojącym objawem jest to, że dziecko podczas lekcji siedzi samo, nie bierze udziału w zabawach rówieśników – czasami kompensuje sobie taką sytuację, szczególnie młodszy uczeń, próbą pokazania swojej wiedzy i próbą zbliżenia się do nauczyciela – to często zwiększa agresję rówieśników.
Nauczyciel zazwyczaj nie ma możliwości poznania sprawy poprzez rozmowy z uczniami –  dziecko szykanowane nie przyzna się do tego (byłoby to w jego odczuciu przyznanie się, że istnieje jakiś problem), zaś osoby szykanujące w ogóle nie widzą problemu. Dzieci najczęściej nie mają świadomości, ile zła czynią swoim rówieśnikom. W tej bardziej zaawansowanej fazie dziecko szykanowane nie poradzi sobie samodzielnie z problemem. Powstaje bowiem błędne koło szykan i prześladowań, plotek i kłamstw. Często rówieśnicy przejawiają zachowania sadystyczne, w szykanowanie wciągają uczniów, którzy nigdy z własnej woli nie byliby w stanie przejawiać żadnej agresji.

Magda miała coraz większe problemy z porannym wstawaniem. Często bolał ją żołądek lub głowa, próbowała wymusić na rodzicach wolne od szkoły dni. Jak na dziewięciolatkę, dotąd radosną i rozgadaną, stała się nagle zbyt zamkniętą, na pytanie o szkołę odpowiadała monosylabami. Mama obawiała się nawrotu choroby, nauczycielka nie miała zastrzeżeń do swojej wychowanki. Wiadomo było, że dzieje się coś złego, ale trudno było to określić. Magda w szkole była, ale w jakiś sposób nieobecna, coraz bardziej cicha i samotna.

Ostatnia faza to ucieczka osoby represjonowanej. Każdego roku setki dzieci przenoszą się do innej szkoły. Nagle okazuje się, że uczeń kategorycznie odmawia pójścia na lekcje. Niemal w 90% można mieć pewność, że dziecko było represjonowane – w szkole najczęściej obok mobbingu występuje wspomniany wcześniej bullying, który Leymann określa jako zjawisko występujące właśnie w środowisku uczniowskim, gdzie obok agresji psychicznej bardzo często występuje przemoc fizyczna. Taka sytuacja może doprowadzić do tragedii – młodsze dzieci najczęściej w tej fazie podejmują próby samobójcze, często uciekają z domu, szukają innych grup, w których będą akceptowane ( są to subkultury lub sekty).
W psychiatrii opisane są już zdrowotne skutki występujące u ofiar mobbingu – jeśli weźmiemy poprawkę, że badania te dotyczą przede wszystkim dorosłych, należy uświadomić sobie, jakie spustoszenie "sieje" to zjawisko w psychice dziecka. Schorzenie PTSD (post - traumatic stress disorder), czyli potraumatyczne stany lękowe "porównywane są do przeżyć opisywanych u osób, które przeszły doświadczenie obozu koncentracyjnego".

Pewnego poniedziałku Magda stwierdziła, że już nigdy do szkoły nie pójdzie. Nie było siły, która zmusiłaby ją do wyjścia z domu. Efektem prób zmuszenia dziecka do pójścia na lekcje była gorączka i torsje. W końcu pedagog szkolny stwierdził, że jest tylko jedno wyjście - zmiana placówki. Dla dziewczynki nie było to najlepsze rozwiązanie – w słabej formie psychicznej musiała wejść w nowe środowisko. Na pewno nie będzie zaskoczeniem fakt, że w nowej szkole dziewczynka znowu stała się ofiarą mobbingu. Kolejnej rady dotyczącej zmiany szkoły rodzice nie przyjęli – poddali dziecko terapii w młodzieżowej poradni nerwic, poruszyli problem na zebraniu rodzicielskim, nikogo przy tym nie oskarżając, lecz prosząc o pomoc. Powoli sytuacja zmieniała się. Szóstą klasę Magda ukończyła w całkiem dobrej formie i -najważniejsza  sprawa – do gimnazjum poszła z przekonaniem, że pozna tam wielu nowych i fajnych ludzi. Magda to nietypowy przypadek ofiary mobbingu – jej historia znalazła szczęśliwe rozwiązanie. Niestety, szkoła nie wykazała tu żadnej konkretnej aktywności. W jednej i drugiej placówce jedyne, proponowane rozwiązanie to zmiana szkoły.

Polska szkoła (ale dotyczy to nie tylko naszej oświaty) nie wypracowała w zasadzie żadnej spójnej koncepcji przeciwdziałania szykanowaniu i agresji. Nadal nasza pedagogika i psychologia odwołują się do teorii, które w USA czy też Zachodniej Europie nie sprawdziły się – przykładem tego może być popularne u nas Wychowanie bez porażek T. Gordona.
Mobbing można zwalczać w różny sposób – najgorsze są obojętność i karanie. Obojętność jest cichym przyzwoleniem na zło, karanie również nie rozwiązuje problemu, ponieważ wycisza ono na chwilę postawę agresywną, a agresor, tłumiąc złość, szykuje się do kolejnego ataku.
Trening zastępowania agresji prof. A. Goldsteina jest jedną z niewielu skutecznych metod. Ten program można określić jednym zdaniem: Trening Zastępowania Agresji (ART) jest wielostronnym programem skierowanym na zmianę zachowań agresywnych poprzez nauczanie osób poddanych treningowi umiejętności społecznie pożądanych, kontroli złości oraz wychowanie moralne (tzw. trening wartości etycznych).
Uczestnicy programu uczą się aż 50 ważnych w życiu zachowań podzielonych na 6 grup:

1. wstępne umiejętności społeczne (np. prowadzenie rozmowy, mówienie komplementów)

2. zaawansowane umiejętności społeczne (np. proszenie o pomoc, przekonywanie innych)

3. umiejętności emocjonalne (np. wyrażanie swoich uczuć, radzenie sobie z czyimś gniewem)

4. umiejętności alternatywne wobec agresji (np. pomaganie innym, unikanie bójek)

5. umiejętności kontroli stresu (np. reakcje na niepowodzenie, radzenie sobie z presją grupy)

6. umiejętność planowania (np. znajdowanie przyczyn problemu, określenie swoich możliwości).

Niestety, trudno tym treningiem objąć całą młodzież szkolną, gdyż jest on dość żmudny i czasochłonny.

Najważniejsza jest postawa rodziców i wychowawców – reagowanie na każdy przejaw zła, pomoc psychologiczna ofiarom mobbingu, tłumaczenie i pomaganie w opanowaniu złości agresorom – to główne warunki niezbędne do zredukowania zjawiska. Na koniec jeszcze wrócić należy do agresora i ofiary. Cechy osobowości dwóch osób mogą nam dużo powiedzieć o relacjach między nimi. Tak można określić cechy agresora i ofiary:

Agresor Ofiara impulsywność niska samokrytyka lęk niska tolerancja na frustrację łatwy kontakt z otoczeniem prestiż w otoczeniu brak konfliktów z prawem brak poczucia wstydu zewnętrzna sterowność uczeń dobry, słaby kłopoty przystosowawcze wybierany na lidera monopolizuje uwagę (ma zawsze rację) grozi poniża wymusza drobne usługi akceptacja otoczenia (całe życie kręci się wokół niego "gwiazda") niska samoocena (utrwalone poczucie krzywdy) wrażliwość pasywność (bierność) ukrywanie swoich potrzeb fizyczne obrażenia dolegliwości somatyczne (częste bóle głowy, brzucha) identyfikacja z agresorem utrata tożsamości brak krytycyzmu hiperaktywność dobry kontakt z dorosłymi przezwiska "pupil", "skarżypyta" unikanie rówieśników opóźniony rozwój fizyczny "inność" poczucie żalu poczucie krzywdy

Przyczyny (prawdopodobne) mobbingu w szkole:

1. Lekceważenie drobnych wykroczeń typu wagary, spóźnienia, graffiti.

2. Bezkarność kradzieży, wymuszeń, pobić, handlu narkotykami.

3. Brak wzajemnego szacunku (uczniów, rodziców, nauczycieli).

4. Brak równości wobec regulaminu.

5. Za mało wyraziste zasady postępowania i niejasne kryteria ich oceny.

6. Arogancja władzy (pozaszkolnej).

7. Mało możliwości ujawniania nieprawidłowości.

8. Brak nieformalnego obiegu informacji w szkole.

9. Brak autentycznego kontaktu i dialogu pomiędzy uczniami, rodzicami i nauczycielami.

10. Za mała praca zespołowa nauczycieli.

11.  Brak możliwości relaksu i odprężenia (dla uczniów i nauczycieli).

12. Poczucie małej wartości pełnionej roli (nauczycieli).

13. Przerost funkcji dydaktycznych kosztem funkcji wychowawczych szkoły.

14. Systematyczne (od kilku lat) ograniczanie zajęć pozalekcyjnych.

Jak dowodzi praktyka, zmiana tych zarzutów na pozytywy może doprowadzić do zmniejszenia agresji nawet o 80%.
Warto się zatem zastanowić nad programami profilaktycznymi. Czasami proste działania dają lepsze efekty niż skomplikowane projekty. Powyższa próba określenia przyczyn mobbingu powinna stać się punktem wyjścia do jego zwalczania.