MOBBING W PRACY
Czym jest mobbing ?
Międzynarodowa Organizacja Pracy definiuje pojęcie mobbingu następująco: mobbing to obraźliwe zachowanie poprzez mściwe, okrutne, złośliwe lub upokarzające usiłowanie zaszkodzenia jednostce lub grupie pracowników (...), którzy stają się przedmiotem psychicznego dręczenia. Innymi słowy mobbing to proces przemocy i nękania psychicznego pracownika trwający nie krócej niż sześć miesięcy, stosowany systematycznie, przynajmniej raz w tygodniu, godzący w godność i osobowość człowieka, naruszający integralność psychiczną i fizyczną.
Mobbing to nie tylko zła atmosfera w miejscu pracy. Może on przybierać różne formy od krytyki życia zawodowego i osobistego, po groźby, obelgi, niesprawiedliwe traktowanie, na jakie zostaje narażona osoba mobbingowana. Mobbingiem jest także wszelkie działanie o charakterze nadużyć przejawiających się w formie zachowań, słów, aktów i gestów.
„Chłopcem do bicia” - czyli ofiarą może stać się dosłownie każdy. Czasem trafia na delikatne, nieodporne psychicznie osoby, które na ogół cierpią swoje, gdzieś w zaciszu domowym, stając się jeszcze bardziej ciche, zamknięte, usunięte na boczny tor. Nie odosobnione są również przypadki szykanowania osób charakteryzujących się silną osobowością, wyróżniających się pomysłami i kreatywnością. Ofiara jest publicznie lekceważona, ignorowana, jej pomysły są wyśmiewane na forum. Rozpuszczone zostają niemiłe plotki na jej temat. Jak widać trudno scharakteryzować ofiarę mobbingu, może być nią słaba lub odporna psychicznie osoba, może posiadać daną cechę lub wykazywać jej brak. Znacznie łatwiej jest nakreślić portret służbowego ciemięzcy.
Mobber - czyli sprawca - jest osobą o wygórowanym poczuciu własnej wartości, niezdolny do pracy w zespole, publicznie demonstrujący swoją wyższość. Często przecenia swoje umiejętności i zdolności. Sprawcą mobbingu jest najczęściej przełożony. Na skutek działań tego ostatniego poszkodowany przestaje wierzyć we własne siły, zaczyna popełniać błędy, nie ufa swojemu doświadczeniu i umiejętnościom.
Mobber jak doskonały przestępca potrafi działać tak, by nikt go nie złapał na gorącym uczynku. W efekcie czego, to ofiara jest postrzegana jako przyczyna wszelkich problemów i konfliktów. Przyczyny takiego zachowania mobbera mogą być przeróżne. Może cechować go psychopatyczny charakter, zazdrość o stanowisko, pozycje, uznanie, lub co najczęściej, jego zachowanie może być spowodowane posiadaniem własnych, mocno skrywanych kompleksów.
Zazwyczaj zaczyna się od niewielkich docinek, kłamstewek. Pojawia się coraz częściej okazywany brak szacunku, próby manipulacji. Z dnia na dzień ta początkowo niemiła sytuacja narasta przeradzając się w istny koszmar dla ofiary, co oczywiście nie pozostaje bez śladu na jej psychice i osobowości. Cel został osiągnięty. Mobbingowany został poniżony, odarty z godności i wyeliminowany z zajmowanej pozycji. Na ogół tak właśnie się kończy. Zjawisko to ustaje wraz z odejściem z pracy prześladowanego.
Ze zjawiskiem mobbingu możemy mieć do czynienia wszędzie tam, gdzie ludzie przebywają ze sobą w grupie przez dłuższy czas - w szkole, na wyższej uczelni, w miejscu pracy, w stowarzyszeniach i wspólnotach a także - w rodzinie. Osoba nękana nie ma możliwości obrony, jest narażona na ataki często zarówno ze strony pracowników, jak i pracodawcy. Działania mobbingowe wywołują lęk związany z utratą zatrudnienia, oraz wpływają na pogorszenie atmosfery i wydajności pracy w przedsiębiorstwie. Narzędzia wykorzystywane w praktykach mobbingowych to zwodzenie, szykany, podstęp i intryga, kłamstwa, plotki, oszczerstwa, zachowania sadystyczne. Celem sprawcy jest zepsucie opinii ofiary i zaszkodzenie jej w sposób, który pozwoli wyeliminować ją z pozycji jaką zajmuje.
Cechą charakterystyczną takich działań jest systematyczność (przynajmniej raz w tygodniu) oraz długotrwałość (przynajmniej pół roku). Rezultatem procesu nękania pracownika są psychosomatyczne i społeczne urazy występujące u ofiary.
Można wyróżnić kilka etapów mobbingu. Na początku są to negatywne sygnały ze strony otoczenia, szerzenie plotek i pomijanie pracownika w codziennym życiu firmy. Stopniowo działania mobbingowe zaczynają się nasilać i przyjmować coraz bardziej poważną formę. Do grupy dołącza się pracodawca - o ile wcześniej nie był zaangażowany. Pracownik zostaje często obwiniany o sprawy, za które nie jest odpowiedzialny, nie bierze się go pod uwagę przy realizacji systemów motywacyjnych. Często również zostaje on zaklasyfikowany jako np. kłamca, plotkarz, nadwrażliwiec. Ofiara zaczyna odczuwać dolegliwości psychosomatyczne, żyje w ciągłym stresie, spada odporność organizmu. W końcowej fazie mobbingu ofiara traci zupełnie motywację, jest na granicy załamania psychicznego. Wiele osób w takiej sytuacji ma myśli samobójcze, wielu decyduje się na taki krok.
Mobbing a prawo pracy
Pojęcie mobbingu zostało wprowadzone do Kodeksu Pracy od 1 stycznia 2004 roku.
Art. 94 § 3 jednoznacznie zobowiązuje pracodawcę do przeciwdziałania mobbingowi:
§ 1. Pracodawca jest zobowiązany przeciwdziałać mobbingowi.
§ 2. Mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu i zastraszeniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną oceną przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu pracowników.
§ 3. Pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, może dochodzić od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
§ 4. Pracownik, który w skutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę, ma prawo dochodzić od pracodawcy odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę, ustalone na podstawie odrębnych przepisów.
§ 5. Oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę powinno nastąpić na piśmie z podaniem przyczyny, o której mowa w § 2, uzasadniającej rozwiązanie umowy.
Co te zapisy oznaczają dla pracodawcy w praktyce?
Przede wszystkim pracodawca odpowiedzialny jest za dopuszczenie mobbingu w zakładzie pracy niezależnie od tego, kto jest jego sprawcą, a kto ofiarą. Sprawcą mobbingu, czyli mobberem może być zarówno przełożony, jak i współpracownik, a nawet podwładny ofiary. Jednak w myśl prawa za wystąpienie takiej sytuacji odpowiada pracodawca.
Pracownik, który ucierpiał wskutek mobbingu może rozwiązać umowę o pracę w trybie natychmiastowym, bez wypowiedzenia oraz żądać od pracodawcy odszkodowania, którego górna wysokość nie jest ograniczona.
Ciężar przedstawienia dowodów w sprawie mobbingu spoczywa na pracowniku, jednak można domniemywać, że kluczową rolę w tego typu postępowaniach będą miały orzeczenia biegłych psychologów lub psychiatrów oceniające stopień „rozstroju zdrowia” wywołanego mobbigiem.
Pomimo to, że sprawcami mogą być również osoby spoza kierownictwa, pracodawca będzie odpowiedzialny za wystąpienie mobbingu, ponieważ odpowiada za to, co dzieje się w zakładzie pracy. Jednak, jeżeli pracodawca będzie mógł się wykazać działaniami skierowanymi na zapobieganie temu zjawisku (bądź natychmiastową reakcją na zaistniały już problem), można mówić o zmniejszeniu odpowiedzialności (albo w pewnych przypadkach także o jej braku). Pracodawca powinien czuwać nad atmosferą w zakładzie pracy i bacznie przyglądać się zmianom w zachowaniu pracowników.
PRZYCZYNY MOBBINGU:
Rozróżniamy następujące przyczyny mobbingu:
Społeczne, wśród których wymienia się bezrobocie, stałe zagrożenie utratą pracy, co zmusza podwładnego do wykonywania wszelkich poleceń. Zły zwyczaj zatrudniania jak największej liczby pracowników na umowy zlecenie, dzieło, zabierający im poczucie pewności i bezpieczeństwa. Przyczyny mobbingu leżą też w sztywnych strukturach społecznych, umożliwiających sprawowanie władzy z pozycji siły.
Cechy zarządzającego organizacją, czyli niedorzeczne polecenia wydawane podwładnym, obarczanie pracownika dużą odpowiedzialnością przy równoczesnym ograniczeniu podejmowania decyzji.
Kompleksy i silne poczucie wyższości osoby zarządzającej, podkreślającej codziennie swoją przewagę nad pracownikami.
Szczególna pozycja społeczna ofiary mobbingu (kolor skóry, niepełnosprawność, odmienność seksualna, trudna sytuacja życiowa/rodzinna).
Narcystyczne kierownictwo - buduje ono w pracy relacje oparte na strachu. Taki sposób zarządzania przynosi wiele niepożądanych skutków. Podwładni ze strachu przed „gniewem szefa” czy „otwartą wojną” często zatrzymują dla siebie lub zniekształcają informacje, które stawiają ich w złym świetle. Im większy dystans służbowy i mniejsze zaufanie, tym wyższy stopień zniekształceń. Takie zachowanie szefów wynika przede wszystkim ze strachu przed utratą wizerunku i niepewności własnych kompetencji. Mobbing i zachowania agresywne stają się wówczas dla takiego przełożonego najłatwiejszym sposobem na okazanie przewagi. Innym przejawem irracjonalności zachowań szefa jest wysyłanie pracownikowi niejednoznacznych sygnałów oceny jego pracy. Zwykle oznacza to sprzeczność w komunikacie werbalnym i niewerbalnym, np. okazywanie pracownikowi troski tonem, w którym słychać niechęć lub kpinę. Błędem jest także stosowanie niejednoznacznych wypowiedzi, z których nie da się wywnioskować, czy zawierają pochwałę czy naganę. NAGANNA jest również sytuacja, w której przełożony przekazuje inny komunikat zainteresowanemu pracownikowi, a inny jego współpracownikom.
Uprzedzenia i myślenie stereotypowe - powodujące budowanie uogólnionej oceny negatywnej. Oznacza to, że zamiast pokazać błędy pracownika w wykonanym zadaniu i przedstawić konkretne zarzuty, szef ucieka się do generalnych stwierdzeń pomniejszających wartość i godność pracownika.
Budowanie obrazu osoby na podstawie pojedynczego wydarzenia - Jedną z przyczyn mobbingu jest budowanie obrazu danej osoby na podstawie pojedynczego, negatywnego wydarzenia. Błąd, niezręczne zachowanie, narażenie się innym niefortunną wypowiedzią zaczyna rzutować na wizerunek takiej osoby w grupie. Z czasem każde jej posunięcie zaczyna być postrzegane przez pryzmat tej dyskredytującej sytuacji. Żadne następne zasługi nie są w stanie zmazać winy, gdyż grupa utwierdziła się już w swoich uprzedzeniach. W efekcie tego pojedynczego zdarzenia szef lub współpracownicy zaczynają zwracać baczną uwagę na wszystkie błędy popełniane przez daną osobę. Zapominają przy tym o uwzględnieniu okoliczności łagodzących, np. niekorzystnych zdarzeń losowych, i podkreślają tylko to, co zostało wykonane źle. W przypadku sukcesów tej osoby, dobre rezultaty w pracy przypisują czynnikom zewnętrznym, a nie jej wysiłkowi i umiejętnościom
KONSEKWENCJE MOBBINGU
Konsekwencją mobbingu jest niesprawiedliwe postępowanie. Przejawia się ono w nieuzasadnionym podważaniu kompetencji pracownika, najczęściej w obecności innych członków zespołu.
Mobbingowane osoby nierzadko same zaczynają akceptować istniejącą niesprawiedliwą sytuację oraz negatywne stereotypy odnoszące się do nich.
Pracownik postrzegany jako słaby i mało zdolny po prostu dopasowuje się do tych założeń. Brak zaufania i izolowanie pewnych osób powoduje nadmierne obciążanie pracą innych. Prowadzi to do powstawania konfliktów wewnątrz zespołu. Konsekwencje ponosi także szef, tracąc całą energię na budowanie swoich relacji z poszczególnymi pracownikami i nie mając czasu na inne działania. Mobbing uniemożliwia pełne wykorzystanie umiejętności, zdolności i zaangażowania pracujących w firmie osób.
Często u osoby represjonowanej występują typowe objawy związane ze stresem tj. przewlekłe przemęczenie, napięcie nerwowe, lęki, bóle głowy i brzucha. Wszystkie te psychosomatyczne objawy mogą być początkiem choroby wrzodowej, zawału mięśnia sercowego, astmy lub udaru mózgu. Leczenie terapeutyczne depresji i nerwic może trwać wiele lat.
Skutki mobbingu ponosimy my wszyscy: - za tolerowanie mobbingu płaci każdy z nas w związku z kosztami, jakie ponosi państwo za leczenie; - spada jakość pracy, gdyż represjonowany pracownik pracuje mniej wydajnie; - firma ponosi koszty związane z nową rekrutacją.
ZALECENIA:
Tak jak w przypadku każdego przestępstwa i każdej formy agresji, nie wolno dopuścić do:
ukrywania faktu mobbingu (tolerowanie mobbingu powoduje narastanie bezkarności mobbera, a w konsekwencji częstsze i ostrzejsze ataki);
liczenia, że „sprawa sama przycichnie” - tak jak w przypadku każdego rodzaju agresji problem nie tylko sam nie wygaśnie, a będzie coraz bardziej dynamicznie narastał;
rezygnacji z pracy - to nie ofiara a agresor (mobber) ma ponieść karę;
zamykania się w sobie, cichej rozpaczy, zwiększania poczucia winy u ofiary - za agresję płaci mobber, a nie ofiara!
PAMIĘTAJ - nie reagowanie na mobbing, tak jak na każdą formę agresji sprzyja jej rozwojowi i bezkarności sprawcy! Mobbing sam nie wygaśnie, a przeciwnie będzie tylko coraz gorzej! W pracy masz odczuwać poczucie sprawczości i przewidywalności, masz tam czuć się dobrze, bezstresowo i bezpiecznie, masz być szanowany i traktowany z należną Ci godnością - ponieważ jesteś człowiekiem.
5