Upaniszady. Są to teksty filozoficzno-mistyczne lub instruktażowy podręcznik soteriologiczny przekazujący wiedzę o technikach medytacyjnych. Mają rangę objawienia - tezy w nich są niepodważalne, mogą być tylko komentowane. Wszystkie późniejsze darśany bramińskie odwołują się do treści Upaniszad. Pełnią one dla kontynentu indyjskiego podobną rolę, jak dzieła Platona dla kultury europejskiej. Whitehead powiedział, że cała cywilizacja europejska jest tylko komentarzem do Platona.

Anta - cel, zwieńczenie. Wedanta - księgi, które nie tylko znajdują się na końcu Śruti, ale stanowią kwintesencję jego przesłania.

Język Upaniszad jest ciężki do zrozumienia. Sama nazwa pochodzi od rdzenia "sad" - siedzieć, z dwoma prefiksami: "upa" - nisko, "ni" - w kierunku. Odnosi się do sposobu przekazywania tej wiedzy: uczeń słucha u stóp mistrza zwrócony w jego kierunku.

Upaniszady powstawały między 800 a 300-200 r.p.n.e. Jest to zbiór tekstów zawierających różne wizje świata. Część jest pisana prozą, inne wierszem. Widać, że były pisane przez osoby z różnym talentem literackim. Mieszają się w nich wątki kosmologiczne, metafizyczne, wszystkie podporządkowane soteriologii. Są tekstami soteriologicznymi, które mówią o rzeczywistości przedstawionej jako o Brahmanie - wymiarze przedmiotowym, a z punktu widzenia podmiotu o rzeczywistości mówi się Atman.

W Upaniszadach akcentowany jest aspekt autosoteriologiczny - do osiągnięcia mokszy ostatecznie każdy dochodzi sam. Nauczyciel w pewnym momencie mówi do ucznia: dalej musisz iść sam, dalej nie mogę cię zaprowadzić.

Brahman. Od rdzenia brih: wzrastać. To jest to, co jest zasadą wzrostu, samym wzrostem oraz rzeczywistością, która dzięki nim powstaje. Nie oddziela się tu źródła od tego, co z niego wyrasta (filozofowie zachodni porównują to do myślenia przedsokratyjskiego). Początek i koniec drogi oraz metoda, która prowadzi do celu, jest jednym i tym samym (tak jest w przypadku jogi) - Brahmanem właśnie.

Jedna z linii świadczy, że inny substrat, niezwiązany z głównym nurtem kapłanów, związany z kszatrija - przedstawicielami rodów książęcych, królewskich - niearyjskich. Np. do króla Benaresu przychodzi bramin z prośbą o naukę. Takich fragmentów jest w Upaniszadach wiele. Nowe idee pojawiają się w Upaniszadach w dyskusji pomiędzy braminami a kszatrija, lub między braminami a braminami, o których wiemy, że rozmawiali z kszatrija. Aby coś zostało przyjęte, musi odnosić się do rytuału ofiarnego - mówi się o tajemnym znaczeniu rytuału. W ten sposób Brahman, pierwotnie siła działająca w rytuale, staje się wszechsiłą, zasadą świata i samym światem. Pierwotne znaczenie słowa Brahman nie zanika, ale nowe znaczenia się na nim nabudowują. Brahman zaczyna więc być traktowany jako arche - podstawa świata.

Brahman poznał sam siebie - był to pierwotny akt samopoznawczy. Było to otwarcie na dychotomię podmiotowo-przedmiotową. Kiedy mówi: "Ja jestem Brahmanem" - ja aham - jego słowa wyznaczają, to co jest, z wszechcałości wyodrębnia strukturę.

Brahman - ciemny las, w którym nie można nic wyróżnić. Gdy biorę łuczywo, światło wyznacza mi ścieżkę, ale zaciemnia to, co mnie otacza. Te ciemności to struktury poznawcze.

Moksza to zmiana sposobu oglądania na świat. Mędrcy zajmują się zatem identyfikowaniem fałszywych spojrzeń na świat, bo tylko w ten sposób można osiągnąć mokszę.

Sat - partycypium czynne r. n. od "as" - istnieć, czyli "to, co istnieje". Upaniszady używają określeń: "to, co nazywamy Atmanem, to, co nazywamy Brahmanem".

W Upaniszadach znajduje się fragment, gdzie zmysły,czyli żywioły, pokłóciły się o to, które z nich jest najwspanialsze. Udały się do Brahmy, by rozstrzygnąć spór. Ten kazał odejść po kolei każdej z nich od pozostałych zmysłów. Najpierw odeszła mowa, potem wzrok, słuch, umysł, nasienie. Odchodziły na rok czasu. Na końcu miał odejść oddech życiowy, któremu inne zmysły nie pozwalają odejść. Jest to praana - oddech życiodajny.

Praana pochodzi od rdzenia "an" - oddychać. Najpierw to zasada życia, siła życiodajna. Potem mówi się o niej jako o przejawie Atmana.

Aatman - siła, zasada życia, siła dynamizmu. Aatman językowo jest zaimkiem zwrotnym, bywa tłumaczony jako "się". Jest to imię rzeczywistości z punktu widzenia podmiotu i relacji do-, odpodmiotowych.

Pomiędzy Atmanem a Brahmanem istnieje mocna relacja. Niektórzy mówią, że jest to relacja tożsamościowa. Są to wymiary: podmiotowy i przedmiotowy. Mahawakja - ważkie słowa, zawarte w Upaniszadach. Wymienia się ich 4 lub 6. (czyli jedna mahawakja, druga mahawakja itd.)

1. sa wa ajam atma brahma - Zaiste, ten Atman jest Brahmanem. - BAV 4.4.5.

2. aham brahma asmi - Ja jestem Brahmanem. - ĆV 6.8.7

3. so aham asmi - on oto ja jestem nim (lub "on ja jestem") - Iśa

4. tat tvam asi - ty jesteś tym. ĆV 6.9.4

Dwa nurty określania rzeczywistości. Pierwszy polega na tym: rzeczywistość w swoim wymiarze absolutnym, podstawowym, jest doskonała. Znajdujemy więc cechy, które w sposób doskonały będą ją określać. Dochodzimy wtedy do tego, że rzeczywistość jest SAT - istnieje, ĆIT - myślenie, świadomość, ANANDA - błogość (czasem ANANTA - nieskończoność). Występuje w połączonej formie: SAĆĆIDANANDA. Odwołuje się to do podstawowych transcendentali: prawda, dobro, piękno. O Atmanie i Brahmanie mówimy: SAGUNA - wyposażony w te doskonałe atrybuty. GUNA to atrybut, cecha.

Drugi mówi: nikt nie jest w stanie opisać natury transcendentnej rzeczywistości. NETI NETI (od na + iti) - ani to, ani to; ani takie, ani takie. Odpowiedź na pytanie, jaka jest ta natura. Ten nurt nazywano Nirguna.

Pomiędzy przedstawicielami tych nurtów były zaciekłe spory. Wyzywano się nawzajem na pojedynki filozoficzne, karą za przegraną było przejście na doktrynę ideologiczną zwycięzcy. Takie pojedynki urządzał też król.

Obowiązkowe do egzaminu: Filozofia Wschodu - B. Szymańska. - na egzaminie nie będzie niczego, czego tam nie ma.

Aikia.