Rozdział 2 Analiza transakcyjna

Jednostkę stosunków społecznych nazywamy transakcją. Jeżeli dwoje lub więcej ludzi spotyka się w gromadzie, prędzej czy później któryś z nich przemówi lub w inny sposób okaże, że zauważa inne osoby. Nazywa się to bodźcem transakcyjnym. Wówczas inna osoba odezwie się albo uczyni coś, co będzie w pewien sposób związane z tym bodźcem, a co nazwiemy reakcja, transakcyjną. Prosta analiza transakcyjna polega na postawieniu diag­nozy stwierdzającej, który ze stanów ego wysiał bodziec transakcyjny i który wykonał reakcję transakcyjną. Naj­prostszymi transakcjami są te, w których zarówno bo­dziec jak i reakcja wychodzą od Dorosłych obu uczest­ników. Agens, oceniając na podstawie dostępnych mu danych, że skalpel jest w tej chwili narzędziem z wyboru, wyciąga po niego rękę. Respondent właściwie odczytuje ten gest, ocenia wchodzące w grę siły i odległości i umieszcza trzonek skalpela dokładnie tam, gdzie spodziewa się go chirurg. Pod względem prostoty następne są transakcje Dziecko — Rodzic. Gorączkujące dziecko prosi o szklankę wody i opiekująca się nim matka przynosi mu ją. Obie te transakcje są komplementarne'. to znaczy reakcja jest właściwa i oczekiwana i następuje zgodnie z natural­nym porządkiem zdrowych stosunków międzyludzkich. Pierwsza, klasyfikowana jako transakcja komplementarna I typu przedstawiona jest na rys. 2 A.

Rys. 2. Transakcje komplementarne

Druga — transakcja komplementarna II typu — na rys. 2 B. Oczy­wiście transakcje układają się na ogół w łańcuchy, tak że każda reakcja staje się z kolei następnym bodźcem. Pierwsza reguła komunikacji mówi, że komunikacja prze­biega gładko, dopóki transakcje są komplementarne, ko­munikacja może w zasadzie zachodzić bez końca. Reguły te są niezależne od natury i treści transakcji, opierają się wyłącznie na kierunku odpowiednich wektorów. Do­póki transakcje są komplementarne nie ma tu znaczenia, czy dwoje ludzi zajmuje się plotkowaniem (Rodzic — Dziecko), rozwiązywaniem problemu (Dorosły — Dorosły), czy też wspólną zabawą (Dziecko — Dziecko albo Ro­dzic — Dziecko).

Reguła odwrotna mówi, że komunikacja przerywa się, kiedy zajdzie transakcja skrzyżowana. Najbardziej pow­szechna transakcja skrzyżowana, która powoduje i powo­dowała zawsze większość trudności społecznych na świecie czy to w małżeństwie, w miłości, przyjaźni, czy też pracy, przedstawiona jest na rys. 3 A jako transakcja skrzyżo­wana I typu. Ten typ transakcji najczęściej interesuje psychoterapeutów i jego przykładem jest klasyczna reakcja przeniesienia w psychoanalizie.

(A)Typl

Rys. 3. Transakcje skrzyżowane

Bodziec ma charakter Do­rosły — Dorosły, na przykład: „Może powinniśmy zastanowić się nad tym, dlaczego ostatnio więcej pijesz" czy też „Nie wiesz, gdzie są moje spinki do mankietów?". Właściwą reakcją Dorosły — Dorosły byłaby odpowiedź:

„Może powinniśmy. Bardzo chciałbym to wiedzieć" czy też „Na biurku". Jeżeli jednak respondent wybucha gnie­wem, reakcje będą mniej więcej takie: „Zawsze mnie krytykujesz, jak kiedyś mój ojciec" albo „Stale mnie za wszystko winisz". Są to reakcje Dziecko — Rodzic i jak widać na diagramie transakcyjnym ich wektory krzyżują się. W takich przypadkach problemy Dorosłego związane' z piciem czy też spinkami do mankietów muszą być zawieszone do czasu, gdy wektory staną się równoległe. Może to potrwać od kilku miesięcy (w przykładzie picia alkoholu) do kilku sekund (w przypadku spinek do man­kietów). Albo agens musi się stać Rodzicielski, przysto­sowując się do gwałtownie pobudzonego Dziecka respon­denta, albo też Dorosły respondenta musi uaktywnić się jako uzupełnienie Dorosłego agensa. Jeżeli pomoc domowa zbuntuje się w trakcie rozmowy o myciu naczyń, kon­wersacja Dorosły — Dorosły o naczyniach jest skończona i teraz nastąpić już może tylko albo rozmowa Dziecko — Rodzic, albo dyskusja na inny temat Dorosłego, a mia­nowicie, o możliwościach dalszego zatrudnienia gosposi.

Odwrotność transakcji skrzyżowanej I typu przedsta­wia rys. 3 B. Jest to znana psychoterapeutom reakcja przeciwprzeniesienia, w której pacjent robi jakąś obiek­tywną Dorosłą uwagę, a terapeuta krzyżuje wektory reagu­jąc jak rodzic mówiący do dziecka. Jest to transakcja skrzyżowana II typu. W codziennym życiu pytanie „Nie wiesz, gdzie są moje spinki do mankietów?" może wy­wołać odpowiedź „Dlaczego nie pilnujesz swoich własnych rzeczy, nie jesteś już dzieckiem".

Diagram powiązań na rys. 4 ukazujący dziewięć możli­wych wektorów interakcji społecznej pomiędzy inicjatorem agensem a respondentem ma pewne interesujące właści­wości geometryczne (topologiczne). Transakcje komple­mentarne pomiędzy „psychologicznie równymi sobie" są reprezentowane przez związki: (l-l)², (5-5)² oraz (9-9)². Trzy inne transakcje komplementarne to: (2-4) (4-2), (3-7) (7-3) i (6-8) (8-6). Wszystkie pozostałe połączenia oznaczają transakcje skrzyżowane, co na diagramie uwidacznia się na ogół przez przecięcie linii: na przykład transakcja (3-7) (3-7) obrazuje dwie milczące osoby pio­runujące się wzrokiem. Jeżeli żadna z nich nie ustąpi, komunikacja się zakończy i będą musiały się rozstać. Rozwiązanie pozytywne następuje najczęściej, gdy jedna strona ulega i podejmuje (7-3) (co prowadzi do gry „Awantura") lub, lepiej, (5-5) i wówczas obie wybuchają śmiechem albo podają sobie ręce.

Proste transakcje komplementarne zachodzą zazwyczaj w powierzchownych kontaktach zawodowych i towa­rzyskich i bywają często zakłócane przez proste transakcje skrzyżowane. W gruncie rzeczy kontakt powierzchowny można zdefiniować jako taki, który ogranicza się do prostych transakcji komplementarnych. Tego rodzaju inter­akcje zachodzą w aktywnościach, rytuałach i rozrywkach. Bardziej złożone są transakcje ukryte — angażujące więcej niż dwa stany ego równocześnie — i ta kategoria stanowi podstawę gier. Sprzedawcy są szczególnie biegli w tran­sakcjach kątowych, które angażują trzy stany ego. Nie­wyszukany, ale wymowny przykład gry handlowej ilustruje następująca wymiana zdań:

Sprzedawca: „To jest lepsze, ale pani na to nie stać".

Gospodyni: „Właśnie to biorę".

Analizę tej transakcji ukazuje rys. 5 A. Sprzedawca, jako Dorosły, stwierdza dwa obiektywne fakty: „To jest lepsze" oraz „Pani na to nie stać". Pozornie (na poziomie społecznym) są one skierowane do Dorosłego gospodyni, której Dorosła odpowiedź powinna brzmieć: „W jednym i drugim ma Pan rację". Jednakże, ukryty czy też psycho­logiczny wektor skierowany jest przez dobrze wyćwiczo­nego j doświadczonego Dorosłego sprzedawcy do Dziecka gospodyni. Trafność jego oceny potwierdza odpowiedź Dziecka, która w gruncie rzeczy mówi: „Nie bacząc na konsekwencje finansowe, pokażę temu aroganckiemu ty­powi, że nie jestem gorsza od innych klientów". Na obu poziomach transakcja jest komplementarna, ponie­waż odpowiedź gospodyni zostaje przyjęta zgodnie z jej wartością powierzchniową jako Dorosły kontrakt kupna. Podwójna transakcja ukryta angażuje cztery stany ego; spotyka się ją często we flirtach.

Sprzedawca Gospodyni (A) Transakcja kątowa

Kowboj Dziewczyna (B) Transakcja podwójna

Rys. 5. Transakcje ukryte

Kowboj: „Chodź, obejrzymy stodołę". Dziewczyna: „Od dzieciństwa uwielbiam stodoły". Jak widać na rys. 5 B, na poziomie społecznym jest to rozmowa Dorosłych o stodołach, a na poziomie psy­chologicznym — rozmowa Dzieci o grze seksualnej. Na pozór wydaje się, że Dorosły posiada inicjatywę, lecz, jak w większości gier, skutek jest zdeterminowany przez Dziecko, a uczestnicy mogą wydawać się tym rozwiąza­niem zaskoczeni.

Transakcje można zatem poklasyfikować na komple­mentarne i skrzyżowane, oraz proste i ukryte, a te ostatnie dadzą się podzielić na kątowe i podwójne.