Teorie kryminologiczne:

1. Kryminologia pozytywistyczna

Rozróżnia się tutaj dwa kierunki: biopsychologiczny i socjologiczny:

A. Biopsychologiczny, którego podstawowymi założeniami są następujące tezy:

- decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębne indywiduum,

- niektóre z tych cech – dziedziczone, wrodzone lub nabyte, tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych (społecznie

szkodliwych),

- można ustalić jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych (albo przestępczych), czyli możliwe jest wykrycie związku

przyczynowego między określoną cechą a określonym zachowaniem,

-ustalanie tego związku jest równoznaczne z ustalaniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznemu zapobieganiu temu

zjawisku.

B. Socjologiczny:

- na zachowanie człowieka rozstrzygający wpływ mają czynniki społeczne,

- niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępne, a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań,

- można ustalić jakie czynniki społeczne wywołują zachowanie przestępne,

- usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości.

Zasadniczy podział koncepcji tworzących kierunek biopsychologiczny:

1) teorie kładące nacisk na cechy somatyczne, a wśród nich:

a) teorie antropologiczne,

b) koncepcje nawiązujące do genetyki,

c) koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania OUN,

d) pozostałe koncepcje, m.in. zaburzeń biochemicznych.

2) teorie kładące nacisk na cechy psychiczne, a wśród nich:

a) teorie konstytucjonalno – typologiczne,

b) koncepcje dotyczące nieprawidłowej osobowości,

c) koncepcje pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia)

Natomiast teorie socjologiczne, pozostające w ramach nurtu pozytywistycznego występują w ramach następujących podgrup:

a) koncepcje ekologiczne,

b) teorie strukturalne,

c) teorie zróżnicowania kulturowego,

d) teorie uczenia się,

e) teorie kontroli.

Nurt pozytywistyczny – teorie biopsychologiczne:

Teorie kładące nacisk na cechy somatyczne:

A. Teorie antropologiczne:

a) Najdonioślejszą teorią antropologiczną jest sformułowana w 1876 r. przez C. Lombroso teoria „przestępcy z urodzenia”. Przestępca z

urodzenia wg. Lomborso musiał mieć przynajmniej sześć cech, występujących w obrębie głowy, które wystarczały do tego, że już

można go było uznać za przestępcę, choćby potencjalnego. Były to: cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające

kości policzkowe, specyficzna budowa ucha oraz odmienności budowy narządów wewnętrznych lub leworęczność. W zależności od

konfiguracji takich cech Lombroso podejmował próby ustalenia, jakie przestępstwa dany osobnik będzie najprawdopodobniej popełniał.

Poglądy Lombroso zostały odrzucone. Jego krytycy zarzucali mu jednostronność analizy oraz to, żre nie występuje typ człowieka –

przestępcy, obwiniano go za zahamowanie rozwoju kryminologii oraz odwrócenie uwagi od socjologicznych badań przestępczości.

b) Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań społecznych – dziedziczenie starano się rozpatrywać prowadząc badania genealogiczne, bliźniąt i adopcyjne.

W badaniach genealogicznych prowadzonych od początku XX w. starano się odnaleźć jaki wpływ miała dana linia genealogiczna na rozwój osobowości następnych pokoleń. Słynny był przypadek rodziny oznaczonej przydomkiem Kallikak, gdzie prześledzono losy dwóch gałęzi tej rodziny. Jedna z nich – określana jako „zła”, powstała z przypadkowego związku jednego z protoplastów z kobietą z nizin społecznych, w wyniku którego urodziło się dziecko. Druga gałąź, pochodząca z tzw. prawego łoża i odpowiedniej pozycji ojca określana była jako „dobra”. Badając sześć pokoleń rodziny Kallikak stwierdzono, że w gałęzi złej wobec niemal 90 % jej członków można wysunąć różnorodne zastrzeżenia co do ich społecznego funkcjonowania (alkoholizm, prostytucja, przestępczość, włóczęgostwo itp.), zaś w gałęzi dobrej takie sprawy trafiały się sporadycznie.

Drugim typem badań prowadzonych w ramach koncepcji dziedziczenia skłonności były badania bliźniąt. Prowadzono je w okresie międzywojennym. We wszystkich badaniach znajdowano tendencję do zgodności zachowań bliźniąt monozygotycznych, nie wykrywając jej lub wykrywając w znikomym lub żadnym stopniu w przypadku bliźniąt dwuzygotycznych.

Wyniki podobne do badania bliźniąt uzyskano przy badaniach adopcyjnych (III nurt koncepcji dziedziczenia), Na ich podstawie wskazano istotny związek między przestępczością rodziców naturalnych i dzieci, podczas gdy takich związków nie wykrywano w relacji rodzice przybrani – dzieci adopcyjne. Badaniom tym można się dziwić, mając na uwadze, iż w ramach przekazu genów dziedziczy się tylko określoną zdolność do wchodzenia w reakcje ze środowiskiem. Nie są więc możliwe dziedziczone skłonności do zachowań przestępnych lub nadużywania alkoholu, lecz jedynie podłoże biologiczne, które może sprzyjać czy to popadaniu w alkoholizm, czy też nabywaniu skłonności do zachowań kryminalnych.

B. Zaburzenia struktury chromosomów

Normalny kariotyp (układ) chromosomów u człowieka to 23 pary, z czego ostatnia tworzona jest przez chromosomy płciowe, określane

symbolami X i Y. Tak więc u mężczyzny kariotyp zapisywany jest jako 46 XY a u kobiet 46 XX. Bywa on jednak czasem zaburzony, co ustalono w badaniach osobników, które miały 47 XYY (dodatkowy chromosom Y) lub 48 XXYY (dodatkowy chromosom X i Y)co w ocenie niektórych badaczy ma wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych na podłożu agresywnym. Nie są to jednak badania potwierdzone, Trzeba zauważyć, że obciążenie jakimś dodatkowym chromosomem może (i często wywołuje jakieś objawy chorobowe) np. zespół Downa to zaburzenie kariotypu polegające na dodatkowym chromosomie w parze oznaczonej numerem 21 (kariotyp 47XY 21+). Natomiast nie ma podstaw do traktowania jakiejś aberracji chromosomowej inaczej niż przypadek chorobowy i nigdy nie jest to warunek konieczny, ani wystarczający do pojawienia się zachowań kryminalnych.

C. Koncepcje zaburzeń OUN

Zaburzenia funkcjonowania OUN spowodowane organicznymi mikrouszkodzeniami mózgu wg najświeższych badań mogą stanowić

przyczynę do pojawienia się zachowań społecznie szkodliwych. Teza ta wymaga co prawda jednak dalszych badań, aby mogła być potwierdzona. Mechaniczne uszkodzenia mózgu mogą powstawać w czasie nawet niegroźnych urazów głowy lub chorób. Mikrouszkodzenia mogą być obecne już w czasie życia płodowego. U dzieci cierpiących na takie schorzenia obserwowano zakłócenia rozwoju zaburzeń psychicznych wywołujące trudności w nauce oraz w przystosowaniu się do wymagań społecznych. Twierdzenia jednak, że mikrouszkodzenia mózgu lub nawet uszkodzenia poważniejsze prowadziłyby nieuchronnie do powstania zachowań antyspołecznych należy uznać za niemożliwe do przyjęcia.

Teorie kładące nacisk na cechy psychiczne:

D. teorie konstytucjonalno – typologiczne

a) Jest kilka konkurujących ze sobą podziałów ludzi na różne typy osobowości. Najstarsza, przypisywana Hipokratesowi typologia rozróżnia cztery podstawowe typy psychosomatyczne (typologie ludzi):

1) sangwinik – silnie reagujący i niewytrwały w działaniu,

2) choleryk – silnie reagujący i wytrwały w działaniu,

3) melancholik – słabo reagujący i wytrwały w działaniu,

4) flegmatyk – słabo reagujący i niewytrwały w działaniu

b) Kolejną typologią, również bardzo znaną jest typologia Kretschmera, która przedstawia się następująco:

1) typ asteniczny – wzrost wysoki, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona,

2) typ atletyczny – średniego albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w ramionach,

3) typ pykniczny – średniego lub małego wzrostu, średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy, słabo umięśniony,

duży brzuch,

4) typ dysplastyczny – o nieregularnej budowie ciała, często otłuszczony, mężczyźni mają często cechy budowy kobiecej a kobiety męskiej.

c) Kolejną teorią konstytucjonalno – typologiczną jest teoria Hansa J. Eysencka (1977). Nie wyróżniał on typów somatycznych, ale swoją teorię oparł na przeciwstawieniu sobie dwóch, uwarunkowanych biologicznie typów układu nerwowego, różniących się między sobą przebiegiem procesów pobudzania i hamowania. Prowadziło to do wyróżnienia osobowości:

I. ekstrawertyków – łatwych do pobudzenia, ale też łatwo wygaszających się. Ekstrawertycy są optymistyczni aż do braku krytycyzmu, spontaniczni, niepoprawni, są aktywni, impulsywni, towarzyscy, ale także nieopanowani, co może prowadzić do agresji,

II. introwertycy – trudni do pobudzenia, ale też z trudnością wygaszający pobudzenie, nie są towarzyscy, są powściągliwi i raczej nieśmiali, systematyczni, sumienni, lecz raczej pesymistyczni oraz skoncentrowani na życiu wewnętrznym:

a. koncepcje nieprawidłowej osobowości – zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie. W badaniach sprawców wielokrotnie karanych

wykrywano zespoły cech, które można nazwać „zespołem ogólnego niepowodzenia” Zespół taki wynika z nikłej odporności na stres, niewielkiej zdolności koncentracji, braku wytrwałości w realizowaniu celów. Takiemu zespołowi cech towarzyszą z reguły takie jego pochodne, jak niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu, co łączenie prowadzi do zachowań antyspołecznych.

b. psychopatia – samo pojęcie nie jest jednolite, najczęściej jest ona pojmowana jako nieprawidłowe ukształtowanie osobowości, której

elementem jest niezdolność do trwałych związków uczuciowych (upośledzenie sfery uczuciowości wyższej) oraz związana z tym

przewaga sfery popędowo – emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania (zubożenie struktur poznawczych).

poznawczych badaniach przestępców wielokrotnych ustalono wysoki odsetek osób kwalifikowanych jako psychopaci. Jest to uzasadnione, ponieważ wskazane cechy towarzyszące psychopatii prowadzą do poczucia braku winy przy działaniach naruszających dobra innych osób.

W podsumowaniu odrzucić trzeba wszelkie koncepcje przyjmujące istnienie wrodzonych skłonności przestępczych, łączenie takich skłonności z określonymi typami konstytucyjnymi itp. czyli te poglądy, które zakładają istnienie wrodzonej predestynacji do popełniania przestępstw.