Dwie „antytezy” w sprawie tzw. Pięknych Madonn.
Wyraz „antyteza” został wzięty w cudzysłów, ze względu na to, że to co autor chciał nam przekazać w artykule nie ma charakteru klasycznej antytezy. Jest raczej wyrazem sprzeciwu i krytyką dwóch tez:
Znaczenie malarstwa czeskiego dla powstania rzeźbiarskich Pięknych Madonn
Czy z czynnych warsztatów rzeźbiarskich w Budzie wywodzą się twórcy głównych typów Pięknych Madonn?
Rozwinięcie I tezy:
Obrazy zależne genetycznie od „ikon” miałyby wzbudzić potrzebę pięknego (w potocznym znaczeniu) wizerunku Marii. Natomiast wywodzące się z tego nurtu przedstawienia, w szczególności w formie tzw. „cudownego obrazu” miałyby stanowić bezpośredni impuls dla powstawania rzeźbiarskich Pięknych Madonn. Wizerunek Marii w ujęciu bliskim ikonom pojawił się w Czechach przed połową XIV wieku. Najstarszym przykładem jest wizerunek Madonny z Most. Ten typ obrazów nie należał do rozpowszechnionych. Jednakże później pojawia się wiele kopii i prób naśladownictwa np.
Tzw. Madonna Aracoeli (około 1370 – 1400?, Praga, Galeria Narodowa)
Madonna z Breznic (koniec wieku XIV, Praga, Galeria Narodowa)
Madonna z Doudleby (około 1440, Doudleby koło Czeskich Budziejowic, kościół św. Wincentego)
Prawdopodobnie kopie te zostały sporządzone w charakterze kultowym, a nie artystycznym. Takie wnioski podsuwa nam zachowana „ikonopodobna” formuła tych obrazów. Na marginesie głównego nurtu malarstwa czeskiego należy ulokować przedstawienia Madonn, gdzie na ramie obrazu znajdują się przedstawienia świętych (Madonna Aracoeli). Postacie te wiążą się z aktualną formułą malarstwa czeskiego. Jednakże zjawisko to było dość odosobnione. Jednakże wpływu obrazu „ikonopodobnych” nie należy rozumieć wyłącznie w pozytywnych aspektach.
Twórca Madonny z Veveri wyraźnie dystansuje się od przyjmowanych pierwowzorów (Madonny z Most) poprzez:
Odstąpienie od ikonograficznego schematu całości,
Wprowadzenie typu nagiego Jezusa,
Miękką i plastyczną fakturę całego obrazu,
Odstępstwa te są bardzo dobrze widoczne w porównaniu z Madonną kłodzką, gdzie typ Jezusa powtarza dość ściśle formułę „ikonopodobną”. Autor poddaje w wątpliwość jednak wiązanie z tym nurtem Madonny ze Strahova. Uważa , że mieści się ona na linii malarstwa Mistrza z Wyszobrodu. Najpewniej czerpał on swoją wiedzę bezpośrednio z włoskiego malarstwa , a nie tylko ze sprowadzonych do Czech dzieł „ikonopodobnych”.
Dla sprawy Pięknych Madonn, istotne znaczenie mają czeskie Madonny zaliczane do stylu pięknego z końca XIV wieku. Za wzorcowe dzieło uchodzą:
Madonna z katedry św. Wita
Madonna z Roudnic
To właśnie w nich zostały sformowane dwa podstawowe typy Madonn w rodzaju „cudownych obrazów”:
Typ tzw. Złookoroński od obrazu ze Zlata Koruna datowanego na wcześniejsze lata niż Madonn z katedry św. Wita
Typ roudnicki
Cechy wspólne tych typów obrazów z obrazami „ikonopodonymi”:
Format,
Kameralne wymiary,
Ujęcie Marii w popiersiu,
Cechy różniące „cudowne obrazy” od „ikonopodobnych”:
Różny typ psychofizyczny Marii i Jezusa
Nagość dziecka
Rezygnacja z charakterystycznej dla poprzednich obrazów symboliki związanej z Dziełem Odkupienia motyw szczygła
Ograniczenie treści obrazu niemal wyłącznie do relacji pomiędzy Marią a Jezusem
Idealizowany realizm przejawiający się w opartej na szczegółowych i wnikliwych studiach budowy anatomicznej, funkcjonowaniu ciała ludzkiego oraz przede wszystkim w zdolności eksponowania treści emocjonalnych.
Wyraźnie określona i skodyfikowana formuła malarska miękkość modelunku, plastyczność i przestronność ujęcia postaci.
W rzeźbie:
Ukazanie Maryi w całej postaci,
Wyjątkowe natężenie idealizującego realizmu,
Subtelność treści i gry psychologicznej
Wątek treściowy Marii jako Drugiej Ewy motyw jabłka nie spotykany w wyżej wymienionych typach przedstawień Madonny.
W aspekcie stylistycznym, Madonny z lat 1350-1360 od Madonn z końca XIV wieku, wiele dzieli. Nowej formuły stylistycznej nie można wyprowadzić z wcześniejszej fazy malarstwa ani w odniesieniu do przyjętej tu odmiany estetycznego ideału dziewczęcej postaci Maryi i dziecięcego Jezusa, ani do treści ideologicznych i psychologicznych, ani też do formuły artystycznej. Natomiast stylistyczne pokrewieństwo pomiędzy „cudownymi” Madonnami z końca XIV wieku a figurami Pięknych Madonn jest nie wątpliwe.
Praga, Czechy były centrum powstawania wchodzących w grę obrazów Pięknych Madonn. Jednakże dla rzeźb takiego środowiska nie udało się określić. Istnieją jednak różne opcje: zachodnia Europa , Czechy i Praga, Buda. Istnieją tezy, które nie mają żadnego potwierdzenia:
Od 1978 roku podejmowane są próby wiązania toruńskiej Madonny z Piotrem Parlerem, głównie przez konsolę z Mojżeszem.
Czy „cudowne ” Madonny były impulsem dla wykrystalizowania się stylistycznej formuły Pięknych Madonn?
Czy może odwrotnie, ta nowa koncepcja artystyczna powstała w dziedzinie rzeźby?
Rozwinięcie II tezy:
Teza głosząca, iż z warsztatów zamku królewskiego w Budzie wyszli rzeźbiarze- twórcy „pierwszych” Pięknych Madonn, opiera się głównie na analizie stylistyczno- porównawczej, przy równoczesnym założeniu wczesnego datowania działalności tych warsztatów na czas przed 1396 rokiem. Główne znaczenie ma analiza stylistyczno-porównawcza fragmentów odkrytych w Budzie. Autor uważa, że nie pozwala ona na przyjęcie tezy, że z tego środowiska wyszedł twórca toruńskiej Madonny. W Budzie działali znakomici rzeźbiarze, których twórczość charakteryzuje kilka w pełni wykrystalizowanych formuł artystycznych.
Dla wyodrębnionej grupy rzeźb rycerzy i dworzan charakterystyczna jest:
Osiowa, niemal symetryczna pozycja postaci w lekkim kontrapoście,
Zwartość kubicznej, walcowatej bryły postaci,
Ubiór: spodnia szata (sięgająca do ziemi, łydek, połowy ud) o paralelnie prowadzonych rurowych, głębokich fałdach. Na szatę założony jest szeroki, ozdobny pas (czasem towarzyszy mu rzemienny pas zawiązany na supeł z przytroczonym mieczem). Dolna krawędź szaty obszyta jest grubą materią.
Uderzają one znakomitym opanowaniem warsztatu rzeźbiarskiego. Co za tym idzie daleko idącym zróżnicowaniem typów głów i twarzy o indywidualnym wyrazie, podkreślanym dodatkowo pozycją, ruchem, zachowaniem całej postaci.
Drugą grupę tworzą figury apostołów, proroków i świętych. Charakteryzuje je:
Konwencjonalny, historyzujący strój spodnia szata sięgająca ziemi przewiązana jest w pasie z wyrzuconą częścią górną i dolną ułożoną w rurkowate fałdy. Szata wierzchnia zwraca uwagę miękko modelowanymi fałdami o swobodnych układach draperii. Rzadko pojawiają się bardziej dynamiczne, skośnie biegnące formy. Wyjątkowo tylko tworzą one promieniście i łukowato biegnące fałdy i formy miskowe.
Stan zachowanie utrudnia analizę, ale nie stwierdza się form łyżkowych i układów kaskadowych, powtarzających się sekwencji całych układów charakterystycznych dla Pięknych Madonn.
Trzeci zespół tworzy kilka figur duchownych i świętych, m.in. biskupa i Marii. Od poprzednich przedstawień różni je:
Postawa,
Stosunek szaty do ciała
Systemowe formowanie draperii.
Rzeźby te łączone są z zespołem Mistrza z Grosslobming, choć nie jest to do końca pewne ze. Jednakże dzieło to jest stylistycznie bliskie Madonnie z Krumlau.
Żaden ze znanych nam warsztatów rzeźbiarskich, zatrudnionych przy wystroju zamku w Budzie, nie może być traktowany jako miejsce, z którego wyszli twórcy koncepcji „pierwszych” Pięknych Madonn.
Pojawił się dylemat nie różniących się w płaszczyźnie estetycznej oraz wizualnej obrazów Marii i Wenus jako wizerunków dwu pięknych kobiet.
Autor Pięknej Madonny stworzył obraz wysubtelnionego związku uczuciowego między Matką a dzieckiem a jednocześnie dramatycznej gry z jabłkiem. Jest to obraz zabawy nieco przekornego dziecka z Matką a jednocześnie antycypacja Ofiary co tłumaczy zwolnione tempo działań, melancholijny nastrój.
Wnioski:
Pierwowzorem dla przedstawień Pięknych Madonn była Madonna z Most.
Malarstwo czeskie ma znacznie dla powstawania Pięknych Madonn.
Dla rzeźbiarskich przedstawień Madonn pierwowzoru nie udało się określić.
Z czynnych warsztatów w Budzie nie wywodzą się autorzy głównych przedstawień Pięknych Madonn.