Strumień świadomości – techniki

Autorzy powieści dążący do przedstawienia treści i procesów psychicznych postaci, wykorzystują różne techniki strumienia świadomości. Należą do nich standardowe i podstawowe metody literackie: opis przez wszechwiedzącego autora oraz soliloquium, jak również monolog wewnętrzny, który wyraża w swej treści najbardziej intymne myśli, te najbliższe podświadomości, tak jak przeżywa je postać na różnych poziomach świadomej kontroli, nim sformułuje je w przemyślanych wypowiedziach.

Rozróżnić tu należy bezpośredni monolog wewnętrzny, który nie zakłada słuchacza, pomijane są ingerencje autorskie, przedstawiony jest tak, jakby był całkowicie szczery, jak gdyby nie było czytelnika, od pośredniego monologu wewnętrznego, który wytwarza w czytelniku wrażenie stałej obecności autora. Różnica ta pozwala korzystać z punktu widzenia trzeciej osoby, a nie pierwszej, a zatem wszechwiedzący autor przedstawia niewypowiedziane treści tak, jakby płynęły wprost ze świadomości postaci, korzystając zarazem z komentarza i opisu, a więc będąc pośrednikiem między psychiką postaci, a czytelnikiem.

Natomiast w odróżnieniu od monologu wewnętrznego, opis wszechwiedzącego autora to technika, która bazuje na konwencjonalnej metodzie opisu i narracji, aby przedstawić treści i procesy psychiczne postaci, soliloquium zaś, mimo iż nie przewiduje obecności autora, przedstawione jest w oparciu o założenie, że istnieje formalne i bezpośrednie audytorium, dlatego też jest metodą bardziej ograniczoną w możliwościach przedstawiania głębszych warstw świadomości niż monolog wewnętrzny. Z drugiej strony jednak pozwala na większą jedność i spójność, dzięki czemu postać może zostać przedstawiona zarówno od wewnątrz jak od zewnątrz.

Zasadnicze kłopoty związane z przedstawianiem świadomości w prozie powieściowej wywodzą się z istoty samej świadomości, która ma charakter prywatny i nigdy nie jest statyczna. Jest to sfera płynna, nieograniczana przez arbitralne kategorie czasowe. Inną istotną cechą biegu świadomości jest jej zdolność swobodnego ruchu w czasie, a wszystko to, co wchodzi do świadomości, zdarzenie danej ”chwili”, bez względu na to ile zajmuje czasu fizycznego, może się rozciągać, ulegać rozbiciu, lub może zostać zredukowane do błysku poznania.

Nasza psychika jest niemal nieustannie aktywna. Koncentruje się na poszczególnych rzeczach, ale tylko na moment, tak więc aktywność świadomości musi mieć treść, zapewnia to zdolność jednej rzeczy do sugerowania drugiej poprzez kojarzenie. Zatem główną metodą kontroli biegu strumienia świadomości w prozie powieściowej jest stosowanie psychologicznej zasady swobodnych skojarzeń. Czynniki, które kontrolują skojarzenia to: pamięć, będąca ich podstawą, zmysły, które nimi kierują i wyobraźnia, która decyduje o ich giętkości. Cała proza strumienia świadomości jest ściśle zależna od tej zasady, zarówno bezpośredni monolog wewnętrzny jak i zwykły wszechwiedzący opis świadomości. Różnica polega na tym, jak często te odmienne techniki korzystają z wolnych skojarzeń, a także na ile umiejętnie posiłkują się nimi.

Innymi środkami kontroli biegu strumienia świadomości w prozie są metody analogiczne do tych, jakie są wykorzystywane w filmie. Podstawowym środkiem filmowym jest montaż, pomocniczymi zaś: wielość ujęć, zwolnienia, przenikania, cięcia, zbliżenia, panorama i retrospekcje. Montaż to metoda ukazywania złożonych ujęć jednej postaci, przedstawienia wielości. Środki pomocnicze zaś służą do uzyskania efektu montażu, np. potoku zdarzeń, zbliżenia, zwolnienia, przenikania… a więc ukazania subiektywnych szczegółów. W powieści istnieją dwie metody: montaż czasowy, czyli nakładanie się obrazów lub myśli pochodzących z różnego czasu oraz montaż przestrzenny polegający na tym, że niezmienny jest czas, a zmianie ulega element przestrzenny.

Środki te, wykorzystywane w filmie, służą głównie przekraczaniu i modyfikowaniu konwencjonalnych i arbitralnych barier przestrzenno-czasowych. Analogia do techniki powieściowej jest tu zatem jak najbardziej na miejscu.