Jerzy Ficowski – Cyganie w Polsce
SŁOWO WSTĘPNE
Cyganie od stuleci stanowią najbardziej egzotyczną i intrygującą, a jednocześnie najmniej znaną otoczeniu i badaczom folkloru grupą etniczną. Ich wspólnoty są zamknięte przed światem zewnętrznym – Cyganie kultywują swoje tradycje, rządzą się swoimi prawami i porozumiewają się tylko sobie znanym językiem, natomiast ich kontakt z przedstawicielami obcego im świata ograniczają głównie do prac zarobkowych i innych zabiegów, mających na celu zdobycie środków do życia. Ich odizolowanie od środowiska, którego (mimo wszystko) są częścią, spowodowane jest uzasadnioną doświadczeniem nieufnością Cyganów, ale także niechęcią otoczenia wyrosłą z zabobonnych i realnych zagrożeń, jak i również ze strachu przed ich odmiennością.
Trzy wersje wyobrażeń o Cyganach istniejące w powszechnej świadomości (zazwyczaj mamy do czynienia z ich mieszanką):
demoniczna – wyrosła z lęku przed „siłą nieczystą”, widzi w Cyganach plemię czarnoksiężników wyposażonych w nadprzyrodzone moce i budzących zabobonny lęk;
przestępcza – traktująca społeczność cygańską jako zespół zorganizowanych grup zawodowych kryminalistów;
operetkowa – ckliwo-sentymentalna, przypisująca Cyganom cechy romantycznych wędrowców żyjących muzyką i umiłowaniem natury.
SKAZANI NA ZAGŁADĘ
Ludobójstwo hitlerowskie umieściło na liście skazanych na całkowitą Zagładę – obok Żydów – również wszystkich Cyganów. Ustawy Norymberskie klasyfikują Cyganów jako element zagrażający „czystości” rasy. Pierwszym krokiem w kierunku zagłady Cyganów było oświadczenie Himmlera (grudzień 1938), że zamierza zająć się sprawą Cyganów „w aspekcie ich czystości rasowej”. Polecił on przeprowadzenie policyjnej rejestracji ludności Cygańskiej, zabronił wydawania świadectw rzemieślniczych ludności nieosiadłej oraz nakazał podjęcie „rozpoznania rasowego” w celu stwierdzenia obecności „krwi cygańskiej” w żyłach. Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Polski Hitler konsekwentnie realizuje zaplanowane już wcześniej dzieło ludobójstwa.
17 października 1939 r. – Himmler wysyła zarządzenie do wszystkich posterunków policji i żandarmerii, w którym zabrania Cyganom opuszczać ich miejsca pobytu oraz nakazuje dostarczenie w ciągu trzech dni pełnych spisów ludności cygańskiej.
27 kwietnia 1940 r. – Himmler poleca organizowanie pierwszych transportów cygańskich, które mają być wysyłane na teren Polski do tzw. Genergouvernement, czyli przeważnie od razu do obozów koncentracyjnych lub gett żydowskich.
Hitleryzm postanowił pozbyć się Cyganów, podpierając swoją akcję teorią o endogenicznej przestępczości Cyganów. „Dowiedziono”, że cechuje ich aspołeczność i wrodzona skłonność do przestępczości, która stanowi niemożliwą do wykorzenienia cechę rasową.
Na terenie Polski znajdowała się większość obozowych ośrodków eksterminacji Cyganów. Tutaj zwożono ich z terenów państw podbitych przez Niemcy oraz z samych Niemiec. Konfiskowano ich mienie i umieszczano ich w dzielnicach żydowskich.
Cyganie często byli mordowani poza obozami koncentracyjnymi, gdyż obawiano się ich ucieczki. Akcja tępienia Cyganów polskich od razu na miejscu ich schwytania prowadzona była z różnym nasileniem na terenie całego kraju (pozaobozowa eksterminacja największe rozmiary przybrała na terenie Wołynia). Serie mordów dokonywanych na Cyganach na terenie tzw. Gubernatorstw Generalnego rozpoczęto wiosną 1942 roku. W województwie warszawskim eksterminacja ludności cygańskiej była dwojaka: zmykano ich w getcie, skąd wywożono do Treblinki, a niezależnie od tego mordowano ją również w licznych egzekucjach na całym terenie województwa.
1941 r. – zsyłka Cyganów do getta.
1942 r. – rozpoczęcie egzekucji dokonywanych na miejscu wytropienia Cyganów – dotyczyły one wszystkich Cyganów, którzy wbrew rozporządzeniom nakazującym przesiedlenie do gett przebywali na wolności.
Najwcześniej zorganizowanym ośrodkiem przygotowawczym do masowej zagłady Cyganów była Łódź. Wydzielona część getta łódzkiego już jesienią 1941 roku oczekiwała na pierwsze transporty cygańskie. Była ona oddzielona od dzielnicy żydowskiej drutami kolczastymi oraz rowem wypełnionym wodą. Wszystkie okna przy tej granicy były zabite deskami. Cyganie pracowali tam w warsztatach ślusarskich i kotlarskich, wykorzystujących odwieczne cygańskie umiejętności rzemieślnicze w dziedzinie obróbki metali. Obóz ten istniał tylko dwa miesiące. Już w styczniu przystąpiono do definitywnej zagłady Cyganów z getta łódzkiego. Zarówno zdrowych, jak i ciężko chorych przewieziono do Chełmna nad Nerem, do tamtejszego obozu zagłady, w którym od razu zabito wszystkich.
Doświadczenia wyniesione przez hitlerowców z Łodzi miały posłużyć do stworzenia wielkiego centrum uśmiercania Cyganów w obozie koncentracyjnym. Największym ośrodkiem zgłady Cyganów był obóz Auschwitz-Birkenau, do którego pierwsze cygańskie transporty trafiły w roku 1943. Cyganów przetrzymywano tam w specjalnym obozie cygańskim, którego organizacja różniła się od organizacji obozu ogólnego. Był to tzw. obóz rodzinny – cygańskich rodzin nie rozdzielano, by nie wzbudzać podejrzeń, nie odbierano im także bagaży i pieniędzy. Cyganom naszywano na ubranie czarne trójkąty, klasyfikując ich w ten sposób jako „aspołecznych”. W czerwcu 1944 zorganizowano wstępną akcję, zmierzającą do całkowitej zagłady Cyganów zgromadzonych w obozie. Planując ją, władze obozowe obawiały się czynnego oporu ze strony młodych Cyganów, którzy zamiary te w istocie przeczuwali i planowali obronę. Niemcy ogłosili, że Cyganie mają zostać wysłani na roboty – „zdolnych do pracy” odseparowano i przeniesiono do obozu ogólnego (upozorowano wywózkę na roboty dla rodzin pozostałych w obozie cygańskim). Młodych, „zdolnych do pracy” wysłano do komór gazowych, natomiast 1 sierpnia tego samego roku zabito pozostałych Cyganów, likwidując tym samym cały obóz cygański.
Zginęło dwadzieścia kilka tysięcy Cyganów.
Sposób, w który traktowano i mordowano Cyganów (zarówno w gettach i obozach, jak i tych, którzy zostali schwytani na wolności) charakteryzował się bezwzględnym okrucieństwem (chyba nie będę się nad tym rozwodzić, wszyscy wiedzą, o co chodzi).
MIESZKANIE, UBIÓR, POŻYWIENIE
Mieszkanie:
Dla Cyganów dom stanowił wóz, namiot lub zwykły dach nad głową. Do niedawna polscy Cyganie nizinni jeździli przeważnie wozami krytymi płótnem, naciąganym na łukowate pałąki. Taki wóz służył tylko do jazdy, nie był on zamieszkiwany podczas postojów. Dopiero zamożniejsi Cyganie mogli pozwolić sobie na wozy mieszkalne, które były kryte dachem, wyposażone w okna i najczęściej bogato zdobione (malowane w wielokolorowe wzory, dekorowane rzeźbionymi w drewnie gryfami i smokami). Były one zarazem środkiem lokomocji, jak i domem mieszkalnym w okresie letniego wędrowania. Cygańskie domy na kołach wewnątrz urządzone były jak mieszkania jednoizbowe – z miejscem do spania i kuchnią.
Latem nierzadko zamiast wozów zamieszkiwano namioty cygańskie złożone z długich i szerokich płacht płóciennych, z tyczek i małych kołków, przytwierdzających płachty do ziemi, jednakże tylko bogatsi Cyganie byli w ich posiadaniu. Koczująca biedota budowała dla siebie szałasy z mchu i gałęzi.
Cyganie spędzali zimy w wielkich wozach cyrkowych, w swoich stałych siedzibach lub izbach wynajmowanych po wsiach do czasu nastania wiosny. Cyganie wyżynni osiedli od pokoleń na Podkarpaciu mieszkają w drewnianych chałupkach.
Ubiór:
Ubiór Cyganów zatracił już swoje dawne cechy (szczególnie męski) lub uległ on licznym przemianom.
Tradycyjnie cygańskie elementy stroju kobiecego to: długa i fałdzista spódnica, chusta przewieszona przez jedno ramię, jaskrawa kolorystyka i duża ilość błyskotek.
Opis z połowy XIX wieku mówi o Cyganach odzianych w płachty przepasane ozdobnymi paskami z błyskotkami i świecidełkami, o które dbano nawet przy najbardziej ubogich strojach. Nosili oni długie włosy, a nieostrzyżona głowa (także u mężczyzn) była jedną z cech odróżniających Cygana od nie-Cygana. Inne opisy mówią o Cyganach ubranych w długie czarne płaszcze z dwoma rzędami srebrnych guzików wielkości gołębich jaj, którzy nosili na głowie czarne kapelusze z kolistym rondem i czerwonym sznurkiem pod brodą, szyję natomiast owijali czarną chustą. Ich czarne spodnie ozdobione były czerwonymi wstęgami naszytymi wzdłuż nogawek, a u pasa umieszczano skórzaną sakwę i kańczug. Niezamężne Cyganki nosiły małe, czarne czapeczki przybrane kwiatami i wstęgami oraz długie, srebrne kolczyki, mężatki natomiast zasłaniały głowy czerwonymi chustami. Popularną wśród nich fryzurą były luźne warkocze.
Do dzisiaj pozostał zwyczaj noszenia kolorowych chust i przesadnego uwielbienia dla obfitej biżuterii i błyskotek.
Pożywienie:
Niedozwolonym pożywieniem dla Cyganów jest konina oraz psie mięso. Ich najczęstszą potrawą mięsną jest natomiast gotowana kura i rosół. Swoiście cygańskim przysmakiem jest jeż, którego (zabitego) wraz z kolcami oblepiano gliną i pieczono w ogniu. Gdy glina twardniała, rozłupywano ją i wydobywano z niej pieczeń z jeża już bez kolców. Podobnie pieczono również (opierzone) kury i gęsi. Inne cygańskie potrawy to: zupa z pokrzyw, kwaśny barszcz z wiśni gotowany na mięsie oraz barszcze zaprawiane kwasem mrówkowym. Cyganie chętnie jadają również grzyby i inne dobra, w które obfituje las.
Ulubionymi napojami Cyganów są: piwo, wódka i wino, spożywane głównie przez mężczyzn.
Podczas gotowania Cygankę (przyrządzaniem potraw zajmują się wyłącznie kobiety) obowiązują szczególne zasady dotyczące higieny jedzenia (niekoniecznie zaś higieny osobistej). Cyganie posiadają osobne naczynia do mycia mięsa, które zostaje oczyszczane bardzo dokładnie centymetr po centymetrze w kilku wodach. Są to czynności o charakterze rytualnym.
Kobiety nie mogą zasiadać do stołu z mężczyznami. Jedzą one osobno, zazwyczaj po tym, kiedy mężczyźni już skończą swój posiłek.
SKALANIA I PRZYSIĘGI
Cyganie posiadają swój niepisany kodeks zakazów obyczajowych, których złamanie jest zagrożone „skalaniem”. Zbiór przepisów dotyczących tego, czego nie wolno robić Cyganom, oparty jest na tradycji i wielowiekowemu doświadczeniu członków tej grupy etnicznej. Nie odwołuje się on do pozacygańskich władz oraz reguluje tylko sprawy wewnątrzcygańskie, do nich wyłącznie ograniczając zasób i moc swoich zakazów. Zakazy te podzielone są na skalania wielkie i małe. Podlegać mogą one tylko orzecznictwu cygańskiemu, poza nim nie miałyby żadnych znamion wykroczeń przeciw prawu. Naczelnym sędzią polskich Cyganów nizinnych jest Szero-Rom (inaczej Baro-Szero). Zajmuje się on rozstrzyganiem kwestii skalań. Urząd ten powierzany był na zasadzie dynastycznej. Decyzję o wielkim skalaniu i jego „zdjęciu” podejmuje Baro-Szero, w przypadku małych skalań, wystarczy decyzja jego zastępcy.
Najcięższe wykroczenia, które przerastają kategorię skalań oraz skutkują dożywotnim wykluczeniem ze społeczności cygańskiej (a niekiedy prowadzą także do tajemniczego zniknięcia ze świata osoby wyklętej) to: donoszenie na innych Cyganów niecygańskim władzom, działanie na niekorzyść społeczności cygańskiej, okradanie, oszukiwanie lub zabijanie współbraci. Niżej w hierarchii wagi występków znajdują się skalania wielkie i małe.
Wielkie skalania:
kobiece skalanie – dotyczą „nieczystości kobiety” i elementów jej garderoby noszonych od pasa w dół. „Nieczystość” nie dotyczy starych Cyganek oraz dziewcząt przed okresem dojrzewania. Karane są wszelkie odchylenia od normalnych stosunków płciowych oraz całowanie żony w szczególnie „nieczyste” miejsca. Kalającym elementem ubioru kobiecego jest spódnica – zarzucenie mężczyźnie spódnicy na głowę (np. w ramach zemsty) czyni go skalanym. Podobnie działa uderzenie kobiecym pantoflem. Cyganie uważają za skalanie także przebywanie „pod kobietami”, czyli np. mieszkanie na parterze, podczas kiedy na piętrze znajdują się kobiety. Podobnie rozwieszanie kobiecej bielizny np. na strychu jest surowo zakazane, jeżeli na niższych piętrach mogą znajdować się mężczyźni. Szczególnie nieczyste są kobiety w czasie menstruacji, a przede wszystkim w czasie porodu i przez pewien czas po nim. Kobieta po porodzie jest odseparowana od ludzi przez około trzy tygodnie. Nie możn ona dotykać wtedy naczyń kuchennych i innych przedmiotów, które mogą ulec skalaniu. Dodatkowo skalana zostaje także kobiet pomagająca przy porodzie, której nie można podawać ręki ani jeść w jej towarzystwie.
zjedzenie psiego lub końskiego mięsa, hycel, rzeźnik zajmujący się ubojem koni oraz sprzedawca koniny również mają właściwości kalające – nie wolno podawać im ręki ani jeść w ich towarzystwie.
Małe skalania:
utrzymywanie kontaktów z prostytutkami i „nieporządnymi” Cygankami,
uwiedzenie żony Cygana siedzącego w więzieniu lub bycie niewierną żoną skazanego na więzienie,
jeżeli Cygan odsiaduje w więzieniu nieswoją winę, rzeczywisty winowajca jest mu winien odszkodowanie, inaczej podlega izolacji od społeczeństwa cygańskiego,
używanie podczas bójek nie wolno używać noży, siekier i innych narzędzi wykonanych z żelaza (dotyczy bójek pomiędzy Cyganami),
uderzenie lub zranienie żelaznym przedmiotem psa lub konia,
i wiele innych.
Cyganie głęboko wierzą, że wypowiedzenie fałszywej przysięgi musi skończyć się dotkliwą karą boską, dlatego składanie przysiąg często służy rozstrzygnięciu o braku winy przez Szero-Rom, kiedy nie ma dowodów na popełnione przez Cygana wykroczenie.
Polscy Cyganie wyżynni nie uznają Baro-Szero, nie wiedzą nawet o jego istnieniu. Im bardziej Cyganie zasymilowani są z otoczeniem, tym niklejsze są relikty obyczajowe w postaci skalań i przysiąg, jednak wciąż są obecne w szczątkowej formie.
LITERATURA LUDOWA I POETKA CYGAŃSKA PAPUSZA
Cygański folklor pozbawiony jest przejawów twórczości plastycznej w obecnym stadium cygańszczyzny w związku z zanikiem profesji rzemieślniczych, którymi zazwyczaj trudnili się Cyganie (np. metaloplastyka czy złotnictwo).
Pieśń ludowa, poezja, baśń i przysłowia – literatura niepiśmienna to – obok muzyki jedyne dziedziny ludowej, bezimiennej sztuki tego ludu. Cygańska poezja ludowa jest w stadium będącym niewątpliwie okresem schyłkowym. Zamierają również stare pieśni. Wszelka twórczość cygańska nie ma swojej określonej historii, ponieważ nigdy nie zostawała zapisywana, a przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie wielokrotnie zmieniała swój kształt lub ulegała zapomnieniu. W świadomości Cyganów istniały baśnie i legendy o niezwykłych przygodach samych Cyganów czy nieokreślonych królów i książąt oraz baśnie-mity o charakterze etiologicznym (np. mity o powstaniu świata).
Papusza (Bronisława Wajs) była pierwszą i jedyną świadomą poetką cygańską w Polsce. Umiejętność pisania i czytania zdobyła dzięki własnemu uporowi, narażając się na wykluczenie ze swojego środowiska. Papusza pisała cygańskie wiersze o przywiązaniu do Polski, którą uważała za swój kraj, jako że w nim się urodziła i żyła. Jej utwory przepełnione są cygańskim patriotyzmem, który mówi o związku Cyganów nizinnych z ziemią polską, zamieszkiwaną przez nich nieustannie od dziesiątków pokoleń. Utwory Papuszy wskazują również na nierozerwalną więź Cyganów z naturą, z lasami, w których żyli przez wiele wieków, wyrażają tęsknotę za zakazaną im wędrówką. W jej wierszach ukazana zostaje tragedia bezdomnego narodu, pojawiają się w nich również wspomnienia zagłady, która dotknęła olbrzymią część cygańskiego społeczeństwa w czasie II wojny światowej. Jej najwybitniejsze utwory to: Kolczyk z liścia, Krwawe łzy, i Ziemio moja, jestem córką twoją.