45/86 KOMISJA P. RADZIE (SPRAWA OGÓLNYCH PREFERENCJI TARYFOWYCH) WYROK TRYBUNAŁU z dnia 26 marca 1987 r. (*)

Komisja Wspólnot Europejskich, reprezentowana przez jej radcę prawnego P. Gilsdorfa, działającego w charakterze pełnomocnika, z adresem do doręczeń w Luksemburgu, na nazwisko G. Kremlisa, pracownika służby prawnej, budynek Jean Monnet, Kirchberg,

strona skarżąca,

przeciwko

Radzie Unii Europejskiej, reprezentowanej przez J.-L. Dewosta, dyrektora wydziału prawnego Parlamentu, wspieranego przez J. Carbery’ego, doradcę w wydziale prawnym Rady, działających w charakterze pełnomocników, z adresem do doręczeń w Luksemburgu, na nazwisko J. Käsera, dyrektora departamentu prawnego Europejskiego Banku Inwestycyjnego, 100, boulevard Konrad Adenauer, Kirchberg,

strona pozwana,

mającej za przedmiot stwierdzenie nieważności rozporządzenia Rady (EWG) nr 3599/85 z dnia 17 grudnia 1985 r. w sprawie stosowania ogólnych preferencji taryfowych na rok 1986 w odniesieniu do niektórych produktów przemysłowych pochodzących z krajów rozwijających się oraz rozporządzenia Rady (EWG) nr 3600/85 z dnia 17 grudnia 1985 r. w sprawie stosowania ogólnych preferencji taryfowych na rok 1986 do wyrobów włókienniczych pochodzących z krajów rozwijających się,

TRYBUNAŁ,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 2 grudnia 1986 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 29 stycznia 1987 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1 W skardze złożonej w sekretariacie Trybunału w dniu 17 lutego 1986 r. Komisja wniosła, na podstawie art. 173 akapit pierwszy traktatu EWG, o stwierdzenie nieważności rozporządzenia Rady nr 3599/85 z dnia 17 grudnia 1985 r. w sprawie stosowania ogólnych preferencji taryfowych na rok 1986 w odniesieniu do niektórych produktów przemysłowych pochodzących z krajów rozwijających się oraz rozporządzenia Rady (EWG) nr 3600/85 z dnia 17 grudnia 1985 r. w sprawie stosowania ogólnych preferencji taryfowych na rok 1986 do wyrobów włókienniczych pochodzących z krajów rozwijających się (Dz.U. L 352, str. 1 i 107).

2 Stan faktyczny sprawy oraz zarzuty i argumentacja stron zostały przedstawione w sprawozdaniu na rozprawę, a poniżej przywołane są wyłącznie w zakresie niezbędnym dla przeprowadzenia wywodu Trybunału.

3 Co się tyczy wyrażonych przez Radę wątpliwości w przedmiocie dopuszczalności skargi w kontekście legitymacji procesowej Komisji, wystarczy stwierdzić, że art. 173 traktatu dokonuje wyraźnego rozróżnienia między prawem do wniesienia skargi przysługującym z jednej strony instytucjom wspólnotowym i państwom członkowskim, a z drugiej osobom fizycznym i prawnym, bowiem akapit pierwszy tego artykułu daje Komisji i wszystkim państwom członkowskim prawo do zakwestionowania, za pomocą skargi o stwierdzenie nieważności, zgodności z prawem wszelkich rozporządzeń Rady, przy czym korzystanie z tego uprawnienia nie jest uzależnione od wykazania interesu prawnego. Co za tym idzie, skarga jest dopuszczalna.

4 Na poparcie skargi Komisja podnosi dwa zarzuty sprowadzające się jej zdaniem w istocie do jednego: braku dokładnej podstawy prawnej, który po pierwsze sam w sobie jest niezgodny z art. 190 traktatu, a w niniejszej sprawie stanowi jednocześnie naruszenie traktatu, gdyż jego skutkiem było zastosowanie procedury jednomyślnego stanowienia zamiast procedury przewidzianej w art. 113 traktatu, który zdaniem Komisji jest jedyną właściwą podstawą prawną.

5 Zgodnie z art. 190 traktatu „rozporządzenia, dyrektywy i decyzje przyjęte przez Radę albo Komisję są uzasadniane”. Z orzecznictwa Trybunału (w szczególności z wyroku z dnia 7 lipca 1981 r. w sprawie 158/80 Rewe, Rec. str. 1805) wynika, że aby zadośćuczynić obowiązkowi uzasadnienia, akty wspólnotowe muszą zawierać przedstawienie stanu faktycznego i prawnego, na podstawie którego instytucje je przyjęły, tak aby umożliwić Trybunałowi wykonywanie powierzonej mu kontroli i aby zarówno państwa członkowskie, jak i inne zainteresowane podmioty mogły zaznajomić się z okolicznościami, w jakich instytucje wspólnotowe stosowały traktat.

6 Należy zatem zbadać, czy zaskarżone rozporządzenia odpowiadają tym wymogom.

7 Rada utrzymuje w tym względzie, że choć wskazanie podstawy prawnej nie jest dokładne, motywy rozporządzenia postrzegane jako całość dostarczają zastępczo wystarczających informacji w zakresie celów, które przyświecały Radzie, a mianowicie dotyczących polityki handlowej i polityki pomocy na rzecz rozwoju.

8 Informacje te są nie są jednakże wystarczające do określenia podstawy prawnej działań Rady. Mimo że motywy rozporządzeń zawierają odniesienie do poprawy dostępu krajów rozwijających się do rynków krajów udzielających preferencji, ograniczają się jednak do wskazania zmian we wspólnotowym systemie ogólnych preferencji, które okazały się niezbędne w świetle nabytego piętnastoletniego doświadczenia. Z informacji przedstawionych Trybunałowi przez Radę wynika, że sformułowanie „uwzględniając traktat” zostało zamieszczone ze względu na rozbieżności w poglądach na temat wyboru właściwej podstawy prawnej. Sformułowanie takie miało zatem na celu właśnie pozostawienie niejednoznacznego określenia podstawy prawnej omawianych rozporządzeń.

9 Prawdą jest, że brak odniesienia do konkretnego postanowienia traktatu może nie stanowić naruszenia istotnych wymogów proceduralnych, jeżeli możliwe jest ustalenie podstawy prawnej aktu na podstawie innych jego elementów. Wyraźne odniesienie jest jednak niezbędne w sytuacji, gdy jego brak powoduje, że zainteresowane podmioty i Trybunał pozostają w stanie niepewności co do dokładnej podstawy prawnej.

10 W odpowiedzi na pytanie Trybunału Rada stwierdziła, że przy przyjmowaniu zaskarżonych rozporządzeń zamierzała oprzeć się równocześnie na art. 113 i 235 traktatu. Wyjaśniła, że odstąpiła od projektu Komisji, który odnosił się wyłącznie do art. 113, ponieważ była przekonana, że sporne rozporządzenia realizują cele nie tylko polityki handlowej, ale też istotne cele polityki rozwoju. Wprowadzanie tej polityki w życie wykracza poza zakres art. 113 traktatu i wymaga odwołania się do art. 235.

11 Należy zauważyć, że w ramach systemu kompetencji Wspólnoty wybór podstawy prawnej aktu nie może być uzależniony jedynie od przekonania instytucji co do realizowanego celu, lecz musi być oparty na obiektywnych przesłankach, które mogą zostać poddane kontroli sądowej.

12 W niniejszym przypadku kontrowersje wokół właściwej podstawy prawnej nie mają charakteru wyłącznie formalnego, zważywszy na fakt, że art. 113 i 235 traktatu zawierają odmienne postanowienia dotyczące sposobu wyrażania woli przez Radę i że wybór podstawy prawnej mógł mieć wpływ na określenie treści zaskarżonych rozporządzeń.

13 Z samego brzmienia art. 235 wynika, że odwołanie do tego artykułu jako podstawy prawnej aktu jest uzasadnione jedynie wtedy, gdy żadne inne postanowienia traktatu nie przyznają instytucjom wspólnotowym kompetencji niezbędnych do uchwalenia tego aktu.

14 Należy zatem zbadać, czy w niniejszym przypadku Radzie przysługiwały kompetencje – jak utrzymuje Komisja – do uchwalenia zaskarżonych rozporządzeń na podstawie samego art. 113 traktatu.

15 Niezaprzeczalny jest fakt, że preferencje taryfowe przyznane przez sporne rozporządzenia są „zmian[ami] stawek celnych” w rozumieniu art. 113. Rada utrzymuje jednakże, że realizowane przez rozporządzenia cele w zakresie polityki pomocy na rzecz rozwoju przekraczają ramy wspólnej polityki handlowej.

16 Należy zwrócić przede wszystkim uwagę, że – jak miał już Trybunał okazję orzec – pojęcie polityki handlowej ma taką samą treść, bez względu na fakt, czy jest stosowane w kontekście działań międzynarodowych państwa czy Wspólnoty (opinia Trybunału 1/75 z dnia 11 listopada 1975 r., Rec. str. 1355).

17 We współczesnych stosunkach międzynarodowych powiązanie między handlem a rozwojem uległo stopniowemu pogłębieniu. Zostało ono uznane w ramach Narodów Zjednoczonych, zwłaszcza przez prace Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) oraz w ramach GATT, w szczególności przez wprowadzenie w Układzie Ogólnym części IV zatytułowanej „Handel i rozwój”.

18 To właśnie na tej podstawie rozwinął się model, na którym wzorował się wspólnotowy system ogólnych preferencji, wprowadzony w życie w części przez sporne rozporządzenia. System ten jest wyrazem nowej koncepcji międzynarodowych stosunków handlowych, w której cele dotyczące rozwoju odgrywają znaczącą rolę.

19 Podając charakterystykę wspólnej polityki handlowej i określając jej instrumenty w art. 110 i nast. traktat uwzględnił możliwość zmian. Tak więc w art. 110 wymieniony został, pośród celów polityki handlowej, cel przyczyniania się do „harmonijnego rozwoju handlu światowego”, który zakłada, że polityka ta dostosuje się do ewentualnych zmian w postrzeganiu stosunków międzynarodowych. Podobnie, również art. 113–116 przewidują nie tylko środki podejmowane przez instytucje i zawieranie umów z państwami trzecimi, ale również wspólne działanie „w ramach międzynarodowych organizacji gospodarczych”, przy czym wyrażenie to jest na tyle szerokie, by objąć organizacje międzynarodowe, które mogłyby zajmować się problematyką handlu w kontekście polityki rozwoju.

20 Trybunał przyznał już, że istnienie powiązania z zagadnieniami dotyczącymi rozwoju nie powoduje wyłączenia danego środka z zakresu zdefiniowanej przez traktat wspólnej polityki handlowej. Orzekł, że wspólna polityka handlowa nie będzie mogła być dłużej skutecznie prowadzona, jeśli Wspólnota nie będzie mogła podejmować działań wykraczających poza środki, których celem jest oddziaływanie jedynie na tradycyjne aspekty handlu zewnętrznego. Tak rozumiana „polityka handlowa” byłyby skazana na stopniową utratę znaczenia (opinia Trybunału 1/78 z dnia 4 października 1979 r., Rec. str. 2871).

21 Wynika z tego, że sporne rozporządzenia są aktami mieszczącymi się w zakresie wspólnej polityki handlowej i że Rada, będąc uprawniona do przyjęcia ich na podstawie art. 113 traktatu, nie miała uprawnienia do obrania za podstawę art. 235.

22 Z powyższych rozważań wynika, że zaskarżone rozporządzenia nie spełniają wymogu uzasadnienia przewidzianego w art. 190 traktatu i że nie zostały przyjęte w oparciu o właściwą podstawę prawną. Tym samym należy stwierdzić ich nieważność.

23 Biorąc jednakże pod uwagę okoliczności niniejszej sprawy i wymogi pewności prawa, należy uznać skutki rozporządzeń, których nieważność została stwierdzona, za ostateczne, zgodnie z art. 174 akapit drugi traktatu.

W przedmiocie kosztów

24 Zgodnie z art. 69 § 2 regulaminu kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ Rada przegrała sprawę, należy obciążyć ją kosztami postępowania.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ

orzeka, co następuje:

1) Stwierdza się nieważność rozporządzenia Rady nr 3599/85 z dnia 17 grudnia 1985 r. w sprawie stosowania ogólnych preferencji taryfowych na rok 1986 w odniesieniu do niektórych produktów przemysłowych pochodzących z krajów rozwijających się oraz rozporządzenia Rady nr 3600/85 z dnia 17 grudnia 1985 r. w sprawie stosowania ogólnych preferencji taryfowych na rok 1986 do wyrobów włókienniczych pochodzących z krajów rozwijających się (Dz.U. L 352, str. 1 i 107)

2) Skutki rozporządzeń, których nieważność została stwierdzona, należy uznać za ostateczne.

3) Rada zostaje obciążona kosztami postępowania.

C-58/08 VODAFONE WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba) z dnia 8 czerwca 2010 r.(*)

Rozporządzenie (WE) nr 717/2007 – Roaming w publicznych sieciach telefonii ruchomej wewnątrz Wspólnoty – Ważność – Podstawa prawna – Artykuł 95 WE – Zasady proporcjonalności i pomocniczości

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez High Court of Justice (England & Wales), Queens’s Bench Division (Administrative Court) (Zjednoczone Królestwo) postanowieniem z dnia 18 grudnia 2007 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 13 lutego 2008 r., w postępowaniu:

The Queen, na wniosek:

Vodafone Ltd,

Telefónica O2 Europe plc,

T‑Mobile International AG,

Orange Personal Communications Services Ltd

przeciwko

Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform,

przy udziale:

Office of Communications,

Hutchison 3G UK Ltd,

GSM Association,

TRYBUNAŁ (wielka izba),

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 1 października 2009 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy ważności rozporządzenia (WE) nr 717/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2007 r. w sprawie roamingu w publicznych sieciach telefonii ruchomej wewnątrz Wspólnoty oraz zmieniającego dyrektywę 2002/21/WE (Dz.U. L 171, s. 32).

2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między Vodafone Ltd, Telefónica O2 Europe plc, T‑Mobile International AG oraz Orange Personal Communications Services Ltd, będącymi operatorami publicznych sieci telefonii ruchomej, prowadzącymi działalność w Zjednoczonym Królestwie, w Unii Europejskiej i na innych rynkach międzynarodowych z jednej strony a Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform (sekretarzem stanu w dziedzinie gospodarki, przedsiębiorstw i reformy regulacji) z drugiej strony, w przedmiocie ważności przepisów wykonawczych do rozporządzenia nr 717/2007 ustanowionych przez Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

Ramy prawne

Ramy regulacyjne sieci i usług łączności elektronicznej

3 W 2002 r. prawodawca wspólnotowy ustanowił na podstawie art. 95 WE ramy regulacyjne sieci i usług łączności elektronicznej (zwane dalej „ramami regulacyjnymi”) celem objęcia wszelkich sieci i usług związanych z przekazywaniem informacji jednolitymi unormowaniami prawnymi, na które składają się w szczególności dyrektywa 2002/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 marca 2002 r. w sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej (dyrektywa ramowa) (Dz.U. L 108, s. 33) oraz dyrektywy szczególne. Ramy te ustanawiają mechanizm umożliwiający krajowym organom regulacyjnym nałożenie, w razie braku efektywnej konkurencji na danym rynku, obowiązków prawnych ex ante na przedsiębiorstwa w sektorze łączności elektronicznej określone jako posiadające znaczącą pozycję rynkową po przeprowadzeniu analizy danego rynku.

Decyzja 2002/627/WE

4 Na mocy decyzji Komisji 2002/627/WE z dnia 29 lipca 2002 r. ustanawiającej Europejski Organ Nadzoru Sieci i Usług Łączności Elektronicznej (Dz.U. L 200, s. 38) utworzona została grupa doradcza krajowych organów regulacyjnych ds. sieci i usług łączności elektronicznej. Rolą tego organu (zwanego dalej „Europejską Grupą Regulatorów”) jest zgodnie z art. 3 ust. 1 tej decyzji w szczególności służenie Komisji Wspólnot Europejskich radą i pomocą w konsolidowaniu rynku wewnętrznego sieci i usług łączności elektronicznej.

Rozporządzenie nr 717/2007

5 Po podjęciu publicznych konsultacji z zainteresowanymi stronami Komisja przedstawiła w dniu 12 lipca 2006 r. ocenę wpływu wariantów politycznych w odniesieniu do wniosku w sprawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie roamingu w publicznych sieciach telefonii komórkowej wewnątrz Wspólnoty [SEC(2006) 925, zwaną dalej „oceną wpływu”]. Ocena ta stanowiła podstawę wniosku w sprawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie roamingu w publicznych sieciach telefonii ruchomej wewnątrz Wspólnoty oraz zmieniającego dyrektywę 2002/21/WE [COM(2006) 382 wersja ostateczna, zwanego dalej „wnioskiem w sprawie rozporządzenia”], przedstawionego tego samego dnia, prowadzącego do ustanowienia rozporządzenia nr 717/2007 na podstawie art. 95 WE.

6 Rozporządzenie to nakłada na operatorów naziemnych sieci telefonii ruchomej maksymalne opłaty na poziomie hurtowym oraz na poziomie detalicznym za świadczenie usług roamingu w publicznych sieciach telefonii ruchomej w zakresie połączeń głosowych między państwami członkowskimi (zwanymi dalej „usługami roamingu wspólnotowego”).

Funkcjonowanie usług roamingu

7 Mając na uwadze w szczególności definicje zawarte w art. 2 rozporządzenia nr 717/2007, funkcjonowanie usług roamingu może zostać opisane w następujący sposób:

8 Usługi roamingu oferowane przez operatorów telefonii ruchomej polegają na możliwości kontynuacji świadczenia usług na rzecz klientów w przypadku przemieszczenia się za granicę, co umożliwia im wykonywanie i odbieranie połączeń w sieciach innych państw członkowskich.

9 Aby móc świadczyć usługi roamingu, operator sieci w państwie macierzystym zawiera szczególne umowy sprzedaży hurtowej z operatorami działającymi w zakresie sieci położonych w innych państwach członkowskich. Lokalny operator w państwie członkowskim, w którym znajduje się klient sieci macierzystej, który to operator zawarł tego rodzaju umowę z operatorem sieci macierzystej umożliwia klientowi połączenie. Usługa świadczona przez sieć odwiedzaną na rzecz sieci macierzystej stanowi „usługę roamingu na poziomie hurtowym”.

10 Operator macierzysty jest przedsiębiorstwem świadczącym na rzecz klienta korzystającego z roamingu usługi telefonii ruchomej w naziemnej sieci publicznej za pomocą własnej sieci lub jako operator wirtualnej sieci telefonii ruchomej, czy też odsprzedając usługi połączeń głosowych telefonii ruchomej. Usługa świadczona przez takiego operatora na rzecz klientów korzystających z roamingu stanowi „usługę roamingu na poziomie detalicznym”.

11 Usługi roamingu na poziomie detalicznym stanowią część porozumienia lub umowy telefonii ruchomej zawartej przez klienta z operatorem macierzystym i są objęte taryfą jako jedna z usług w ramach tego porozumienia lub umowy. W związku z tym warunki świadczenia usług roamingu na poziomie detalicznym zależą od zawartego porozumienia lub umowy oraz od ewentualnego nałożenia szczególnych obowiązków przez krajowe organy regulacyjne, którym podlegają operatorzy macierzyści.

Treść rozporządzenia nr 717/2007

12 Co się tyczy opłat pobieranych od użytkowników publicznych sieci telefonii ruchomej za usługi roamingu na poziomie detalicznym, w motywie 1 rozporządzenia nr 717/2007 wskazano, że „wysoki poziom opłat […] jest kwestią niepokojącą krajowe organy regulacyjne, a także konsumentów i instytucje wspólnotowe. Zbyt wysokie opłaty detaliczne są wynikiem wysokich opłat hurtowych pobieranych przez operatora odwiedzanej sieci zagranicznej, a także – w wielu przypadkach – wysokich narzutów detalicznych nakładanych przez operatora sieci macierzystej klienta. Obniżki opłat hurtowych często nie znajdują przełożenia na poziom klienta detalicznego. Mimo że niektórzy operatorzy wprowadzili niedawno systemy taryfowe oferujące klientom korzystniejsze warunki i niższe ceny, wciąż istnieją dowody na to, że stosunek kosztów do cen nie odzwierciedla sytuacji, jaka powinna mieć miejsce na rynku w pełni konkurencyjnym”.

13 Z motywu 4 rozporządzenia nr 717/2007 wynika, że rozporządzenie to uzupełnia i wspiera w zakresie roamingu wspólnotowego ramy regulacyjne, które nie zapewniały krajowym organom regulacyjnym wystarczających narzędzi do podjęcia skutecznego i zdecydowanego działania w zakresie cen usług roamingu na terenie Wspólnoty.

14 W tym względzie w motywie 6 wskazanego rozporządzenia sprecyzowano:

„[…] działania podjęte przez krajowe organy regulacyjne (indywidualnie oraz w ramach Europejskiej Grupy Regulatorów) w ramach analizy krajowych rynków hurtowych usług roamingu międzynarodowego wykazały, że organy te nie były do tej pory w stanie skutecznie oddziaływać na wysoki poziom opłat hurtowych w roamingu ogólnowspólnotowym z uwagi na trudności ze wskazaniem przedsiębiorstw posiadających znaczącą pozycję rynkową, wynikające ze szczególnych uwarunkowań roamingu międzynarodowego, w tym z jego transgranicznego charakteru”.

15 Zgodnie z motywami 8 i 9 rozporządzenia nr 717/2007:

„(8) Ponadto krajowe organy regulacyjne odpowiedzialne za ochronę i wspieranie interesu klientów telefonii ruchomej stale zamieszkałych na terytorium podlegającym ich właściwości nie są w stanie kontrolować postępowania operatorów sieci odwiedzanych w innych państwach członkowskich, od których uzależnieni są klienci przy korzystaniu z usług roamingu międzynarodowego. Przeszkoda ta mogłaby także zmniejszyć skuteczność środków podejmowanych przez państwa członkowskie w oparciu o pozostawione im kompetencje stanowienia przepisów w zakresie ochrony konsumentów.

(9) W związku z tym na państwa członkowskie wywierana jest presja, aby podjęły one środki w celu rozwiązania kwestii poziomu opłat za usługi roamingu międzynarodowego, jednakże przewidziany w ramach regulacyjnych mechanizm podejmowania interwencji regulacyjnej ex ante przez krajowe organy regulacyjne nie okazał się skutecznym narzędziem, które umożliwiałoby tym organom zdecydowane działanie w interesie konsumentów w tej szczególnej dziedzinie”.

16 Z motywów 12 i 13 wskazanego rozporządzenia wynika, że uwzględniono w nim wyjątkową specyfikę rynku usług roamingowych, co uzasadnia podjęcie wyjątkowych środków, wykraczających poza mechanizmy przewidziane w ramach regulacyjnych.

17 Co się tyczy celów rozporządzenia nr 717/2007, w jego motywie 14 wskazano, że „w celu ochrony interesów klientów korzystających z roamingu obowiązki regulacyjne powinny zostać nałożone zarówno na poziomie detalicznym, jak i hurtowym, gdyż – jak pokazuje doświadczenie – obniżenie opłat hurtowych za usługi roamingu ogólnowspólnotowego niekoniecznie musi przekładać się na niższe opłaty detaliczne roamingu z uwagi na brak motywacji do podjęcia takiego działania. Z drugiej strony działania ograniczające poziom cen detalicznych bez uwzględnienia kwestii poziomu kosztów hurtowych związanych ze świadczeniem takich usług mogłyby wiązać się z ryzykiem zaburzenia właściwego funkcjonowania rynku roamingu ogólnowspólnotowego”.

18 Zgodnie z motywem 16 wskazanego rozporządzenia ustanowione zostaje „[wspólne podejście] w celu zapewnienia, by podczas podróży na terenie Wspólnoty użytkownicy naziemnych publicznych sieci telefonii ruchomej nie byli obciążani wygórowanymi cenami usług roamingu ogólnowspólnotowego przy wykonywaniu i odbieraniu połączeń głosowych […]. Z uwagi na transgraniczny charakter przedmiotowych usług przyjęcie takiego wspólnego podejścia jest konieczne w celu umożliwienia operatorom telefonii ruchomej działania w warunkach jednolitych, spójnych ram regulacyjnych, opartych na obiektywnie ustanowionych kryteriach”.

19 Jak wskazano w motywie 19 rozporządzenia nr 717/2007, przewidziane w nim podejście regulacyjne „powinno zapewnić, by opłaty detaliczne za roaming ogólnowspólnotowy lepiej odzwierciedlały koszty świadczenia usługi, niż miało to miejsce do tej pory”.

20 W tym względzie, zgodnie z motywem 38 wskazanego rozporządzenia, ponieważ jego cele „nie mogą w wystarczającym stopniu być osiągnięte w sposób bezpieczny, zharmonizowany i szybki przez państwa członkowskie, natomiast mogą zostać lepiej zrealizowane na szczeblu wspólnotowym, Wspólnota może podjąć działania zgodnie z zasadą pomocniczości określoną w art. 5 traktatu [WE]”.

21 Co się tyczy przedmiotu rozporządzenia nr 717/2007, art. 1 ust. 1 tego rozporządzenia stanowi:

„Niniejsze rozporządzenie wprowadza wspólne podejście […], przyczyniając się tym samym do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego, osiągając przy tym wysoki poziom ochrony konsumentów przy zachowaniu zasad konkurencji między operatorami telefonii ruchomej, a także zachowując zarówno system zachęcający do innowacji, jak i prawo konsumentów do wyboru. […]”.

22 Zgodnie z art. 2 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 717/2007 „»eurotaryfa« oznacza jakąkolwiek taryfę, w której wysokość opłaty nie przekracza opłaty maksymalnej określonej w art. 4, którą operator macierzysty może pobrać z tytułu świadczenia połączeń realizowanych w roamingu regulowanym zgodnie z tym artykułem”.

23 Artykuł 3 ust. 1 wskazanego rozporządzenia określa średnią wysokość opłaty hurtowej, którą operator sieci odwiedzanej może maksymalnie pobrać od operatora sieci macierzystej klienta korzystającego z roamingu za zrealizowanie połączenia w roamingu regulowanym zainicjowanego w sieci odwiedzanej. Opłata ta, obejmująca między innymi koszty zainicjowania, tranzytu i zakończenia połączenia, początkowo nie może przekraczać 0,30 EUR za minutę, następnie 0,28 EUR za minutę od dnia 30 sierpnia 2008 r. i 0,26 EUR za minutę od dnia 30 sierpnia 2009 r.

24 Co się tyczy opłaty detalicznej, art. 4 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 717/2007 wymaga, aby operatorzy macierzyści zaoferowali wszystkim swoim klientom korzystającym z roamingu eurotaryfę za zrealizowanie połączenia w roamingu regulowanym, która nie może przekraczać maksymalnej ceny określonej wstępnie w wysokości 0,49 EUR za minutę każdego wykonanego połączenia lub 0,24 EUR za minutę każdego odebranego połączenia. Maksymalne ceny za minutę połączeń wykonanych zostają następnie obniżone do 0,46 EUR i 0,43 EUR, a dla połączeń przychodzących do 0,22 EUR i 0,19 EUR odpowiednio od 30 sierpnia 2008 r. i od 30 sierpnia 2009 r. Zgodnie z art. 4 ust. 3 rozporządzenia nr 717/2007 w terminie do 30 lipca 2007 r. wszystkim dotychczasowym klientom korzystającym z roamingu umożliwia się dokonanie świadomego wyboru eurotaryfy lub jakiejkolwiek innej taryfy roamingowej oraz przyznany zostaje im okres dwóch miesięcy na zawiadomienie operatora macierzystego o dokonanym wyborze.

25 Artykuł 6 wskazanego rozporządzenia nakłada na operatorów macierzystych obowiązki informowania i przejrzystości w zakresie dotyczącym opłat detalicznych względem wszystkich klientów korzystających z roamingu.

26 Stosunek pomiędzy rozporządzeniem nr 717/2007 a ramami regulacyjnymi jest określony w art. 1 ust. 3 i art. 10 tego rozporządzenia. Artykuł 1 ust. 3 stanowi:

„Niniejsze rozporządzenie stanowi środek szczególny w rozumieniu art. 1 ust. 5 dyrektywy ramowej”.

27 Zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 717/2007:

„W art. 1 dyrektywy 2002/21/WE (dyrektywy ramowej) dodaje się następujący ustęp:

»5. Niniejsza dyrektywa oraz dyrektywy szczegółowe pozostają bez uszczerbku dla wszelkich środków szczególnych przyjętych w celu regulacji roamingu międzynarodowego w publicznych sieciach telefonii ruchomej we Wspólnocie«”.

28 W art. 11 ust. 1 rozporządzenia nr 717/2007 przewidziano, że Komisja dokonuje przeglądu funkcjonowania tego rozporządzenia i składa Parlamentowi Europejskiemu i Radzie Unii Europejskiej sprawozdanie w terminie do dnia 30 grudnia 2008 r. Zgodnie z art. 13 tego rozporządzenia wygasa ono w dniu 30 czerwca 2010 r.

Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

29 Skarżący w postępowaniu przed sądem krajowym wnieśli do High Court of Justice (England & Wales), Queen’s Bench Division (Administrative Court) skargę na Mobile Roaming Regulations 2007 (rozporządzenie dotyczące roamingu w telefonii ruchomej z 2007 r.), które umożliwia wykonanie niektórych przepisów rozporządzenia nr 717/2007 w Zjednoczonym Królestwie. W istocie skarżący zakwestionowali ważność tego rozporządzenia z trzech powodów, a mianowicie braku właściwej podstawy prawnej tego rozporządzenia oraz naruszenia przez nie zasady proporcjonalności i zasady pomocniczości.

30 Strona pozwana w postępowaniu przed sądem krajowym, czyli Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform jest zdania, że argumenty przedstawione przez skarżących i przez GSM Association są niedopuszczalne i że zaskarżenie rozporządzenia jest niezasadne.

31 Sąd krajowy dopuścił skargę strony pozwanej i postanowił zawiesić postępowanie oraz zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1) Czy rozporządzenie (WE) nr 717/2007 jest nieważne w całości lub w części ze względu na to, że art. 95 WE stanowi niewłaściwą podstawę prawną?

2) Czy art. 4 rozporządzenia (WE) nr 717/2007 [w związku z art. 2 ust. 2 lit. a) oraz art. 6 ust. 3 w zakresie, w jakim dotyczą one eurotaryfy i zobowiązań związanych z eurotaryfą] jest nieważny ze względu na to, że wprowadzenie ceny maksymalnej dla detalicznych opłat za roaming narusza zasadę proporcjonalności lub pomocniczości?”.

W przedmiocie pytań prejudycjalnych

W przedmiocie pytania pierwszego

32 Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że środki określone w art. 95 ust. 1 WE powinny rzeczywiście mieć na celu poprawę warunków ustanowienia i funkcjonowania rynku wewnętrznego [wyroki: z dnia 10 grudnia 2002 r. w sprawie C‑491/01 British American Tobacco (Investments) i Imperial Tobacco, Rec. s. I‑11453, pkt 60; z dnia 2 maja 2006 r. w sprawie C‑217/04 Zjednoczone Królestwo przeciwko Parlamentowi i Radzie, Zb.Orz. s. I‑3771, pkt 42]. O ile samo stwierdzenie istnienia różnic między uregulowaniami krajowymi i abstrakcyjnego ryzyka występowania przeszkód w korzystaniu z podstawowych swobód lub występowania zakłóceń konkurencji nie jest wystarczające do uzasadnienia zastosowania art. 95 WE jako podstawy prawnej, o tyle prawodawca wspólnotowy może skorzystać z tego postanowienia w szczególności w przypadku rozbieżności między przepisami krajowymi, jeśli mogą one naruszać podstawowe swobody i wywierać w ten sposób bezpośredni wpływ na funkcjonowanie rynku wewnętrznego (wyrok z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie C‑380/03 Niemcy przeciwko Parlamentowi i Radzie, Zb.Orz. s. I‑11573, pkt 37 i przytoczone tam orzecznictwo) lub prowadzić do powstania znaczących zakłóceń konkurencji (wyrok z dnia 5 października 2000 r. w sprawie C‑376/98 Niemcy przeciwko Parlamentowi i Radzie, Rec. s. I‑8419, pkt 84, 106).

33 Zastosowanie tego postanowienia jako podstawy prawnej jest również możliwe w celu zapobieżenia przyszłym przeszkodom w wymianie handlowej wynikającym z rozbieżnej ewolucji uregulowań krajowych. Jednakże wystąpienie tego rodzaju przeszkód musi być prawdopodobne, a przyjęte środki winny mieć na celu zapobieganie im (ww. wyrok z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie Niemcy przeciwko Parlamentowi i Radzie, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo; wyrok z dnia 10 lutego 2009 r. w sprawie C‑301/06 Irlandia przeciwko Parlamentowi i Radzie, Zb.Orz. s. I‑593, pkt 64; zob. również podobnie ww. wyrok w sprawie Zjednoczone Królestwo przeciwko Parlamentowi i Radzie, pkt 60–64).

34 Gdy akt wydany na podstawie art. 95 WE doprowadził do usunięcia wszelkich przeszkód w wymianie handlowej w dziedzinie, która została przez ten akt zharmonizowana, prawodawca wspólnotowy nie może zostać pozbawiony możliwości dostosowania tego aktu do wszelkich zmian w okolicznościach lub do rozwoju wiedzy, mając na uwadze ciążące na nim zadanie dbania o ochronę uznanych przez traktat ogólnych interesów [zob. podobnie ww. wyrok w sprawie British American Tobacco (Investments) i Imperial Tobacco, pkt 77, 78].

35 W tym względzie Trybunał orzekł w pkt 43 ww. wyroku w sprawie Zjednoczone Królestwo przeciwko Parlamentowi i Radzie, iż przez sformułowanie „środki dotyczące zbliżenia” użyte w art. 95 WE autorzy traktatu WE pragnęli powierzyć prawodawcy wspólnotowemu, w zależności od sytuacji ogólnej i okoliczności konkretnego przypadku w ramach harmonizowanej dziedziny, pewien zakres swobodnej oceny co do techniki zbliżania prawodawstwa, najwłaściwszej dla uzyskania zamierzonego rezultatu, w szczególności w dziedzinach, które charakteryzują się złożonymi właściwościami technicznymi.

36 Ponadto w przypadku spełnienia warunków zastosowania art. 95 WE jako podstawy prawnej ustawodawca wspólnotowy nie może zostać pozbawiony możliwości powołania się na tę podstawę prawną z tego względu, iż ochrona konsumentów jest rozstrzygająca dla podejmowanych decyzji [zob. w zakresie dotyczącym ochrony zdrowia publicznego ww. wyroki: z dnia 5 października 2000 r. w sprawie Niemcy przeciwko Parlamentowi i Radzie, pkt 88; w sprawie British American Tobacco (Investments) i Imperial Tobacco, pkt 62; a także wyrok z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawach połączonych C‑154/04 i C‑155/04 Alliance for Natural Health i in., Zb.Orz. s. I‑6451, pkt 30].

37 Badanie, czy zostały spełnione przesłanki zastosowania art. 95 WE jako podstawy prawnej rozporządzenia nr 717/2007, należy przeprowadzić w świetle całości powyższych rozważań.

38 Zgodnie z art. 1 oraz motywami 16 i 38 rozporządzenia nr 717/2007, rozporządzenie to wprowadza wspólne podejście mające na celu zapewnienie, aby użytkownicy publicznych sieci naziemnej telefonii ruchomej nie byli obciążani wygórowanymi opłatami za usługi roamingu wspólnotowego i aby operatorzy mogli działać w warunkach jednolitych, spójnych ram regulacyjnych, opartych na obiektywnie ustanowionych kryteriach. Tym samym rozporządzenie zmierza do przyczynienia się do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego, aby osiągnąć wysoki poziom ochrony konsumentów i zachować zasady konkurencji między operatorami sieci telefonii ruchomej.

39 Jak wynika w szczególności z motywu 1 rozporządzenia nr 717/2007 oraz z pkt 1 uzasadnienia projektu rozporządzenia, w czasie stanowienia tego rozporządzenia poziom detalicznych cen usług roamingu międzynarodowego był wysoki i stosunek kosztów do cen nie odzwierciedlał sytuacji, jaka powinna mieć miejsce na rynku w pełni konkurencyjnym. Zbyt wysokie opłaty detaliczne były wynikiem wysokich opłat hurtowych pobieranych przez operatorów odwiedzanej sieci zagranicznej, a także – w wielu przypadkach – wysokich narzutów detalicznych nakładanych przez operatorów macierzystych.

40 Ponadto, jak również wynika z tych źródeł, wysoki poziom cen detalicznych był rozpatrywany jako utrzymujący się problem przez krajowe organy regulacyjne, władze publiczne oraz stowarzyszenia ochrony konsumentów w całej Wspólnocie i próby rozwiązania tego problemu na podstawie istniejących ram prawnych nie skutkowały obniżeniem cen.

41 W szczególności, jak wynika z motywów 6 i 8 rozporządzenia nr 717/2007, ramy regulacyjne wynikające z przepisów mających zastosowanie w czasie jego stanowienia nie przysporzyły krajowym organom regulacyjnym wystarczających instrumentów, by podjąć skuteczne i zdecydowane środki w zakresie dotyczącym w szczególności wysokich cen hurtowych omawianych usług, od których zależały ich ceny detaliczne, przy uwzględnieniu szczególnych uwarunkowań rynków hurtowych usług roamingu i ich transgranicznego charakteru. W tym względzie prawodawca wspólnotowy stwierdził po pierwsze, że krajowe organy regulacyjne miały trudności ze wskazaniem przedsiębiorstw posiadających znaczącą pozycję rynkową i po drugie, że nie były one w stanie kontrolować postępowania operatorów sieci odwiedzanych w innych państwach członkowskich, od których uzależnieni są klienci przy korzystaniu z usług roamingu międzynarodowego.

42 W tym kontekście, jak wynika z motywów 4 i 12 rozporządzenia nr 717/2007, prawodawca wspólnotowy uznał za konieczne uzupełnienie i wzmocnienie przepisów ram regulacyjnych, ustanawiając, w oparciu o odmienną koncepcję, wskazane rozporządzenie jako szczególny środek regulacji ex ante, mając na uwadze wyjątkową specyfikę rynku usług roamingowych, celem poprawienia tych niewystarczających ram. Prawodawca wskazał w motywie 4, że ramy te nie zapewniały krajowym organom regulacyjnym wystarczających narzędzi do podjęcia skutecznego i zdecydowanego działania w zakresie cen usług roamingu wspólnotowego, a tym samym nie zapewniały prawidłowego funkcjonowania wewnętrznego rynku tych usług. Prawodawca wskazał, że w związku z tym wskazane rozporządzenie jest odpowiednim środkiem zaradzenia tej sytuacji.

43 Również w tym kontekście prawodawca wspólnotowy odniósł się w motywie 8 rozporządzenia nr 717/2007, zgodnie ze wskazaniami zawartymi w pkt 1 uzasadnienia projektu rozporządzenia, do kompetencji pozostałej państw członkowskich w zakresie stanowienia przepisów dotyczących ochrony konsumentów i uznał, że okoliczności charakterystyczne dla tego kontekstu mogłyby zaszkodzić skuteczności środków podejmowanych przez państwa członkowskie w ramach tych kompetencji.

44 W motywie 9 wskazanego rozporządzenia prawodawca wspólnotowy wywiódł z powyższego, że na państwa członkowskie wywierana jest presja, aby podjęły one środki w celu rozwiązania problemu wysokiego poziomu opłat detalicznych za usługi roamingu wspólnotowego, co zostało ponadto potwierdzone przez Komisję na rozprawie.

45 Z powyższego wynika, że prawodawca wspólnotowy miał do czynienia z konkretną sytuacją, w której prawdopodobne było przyjęcie środków krajowych mających na celu uregulowanie problemu wysokiego poziomu opłat detalicznych za usługi roamingu wspólnotowego w drodze przepisów związanych z taryfikacją opłat detalicznych. Jak wynika z pkt 1 uzasadnienia projektu rozporządzenia oraz punktu 2.4 oceny wpływu, tego rodzaju środki mogły spowodować rozbieżny rozwój przepisów krajowych.

46 Mając na uwadze powyższe okoliczności, a także w trosce o zachowanie konkurencji pomiędzy operatorami sieci telefonii ruchomej prawodawca wspólnotowy – jak już stwierdzono w pkt 38 niniejszego wyroku – zdecydował się na podjęcie działania, aby uprzedzić prawdopodobne przyjęcie środków przez państwa członkowskie w oparciu o ich kompetencje pozostałe w dziedzinie ochrony konsumentów.

47 Mając na uwadze funkcjonowanie rynków roamingu, jak zostało to opisane w pkt 7–11 niniejszego wyroku, oraz uwzględniając znaczącą współzależność pomiędzy cenami detalicznymi i cenami hurtowymi za usługi roamingu, należy stwierdzić, że rozbieżny rozwój prawodawstw krajowych zmierzających jedynie do obniżenia cen detalicznych bez wpłynięcia na poziom kosztów świadczenia hurtowych usług roamingu wspólnotowego mógłby spowodować znaczne zakłócenia konkurencji i zaburzenia właściwego funkcjonowania rynku roamingu wspólnotowego, jak to wynika z motywu 14 rozporządzenia nr 717/2007. Tego rodzaju sytuacja stanowi uzasadnienie dla zamierzonego przez prawodawcę wspólnotowego celu wskazanego w pkt 38 niniejszego wyroku, polegającego na ochronie dobrego funkcjonowania rynku wewnętrznego.

48 Z powyższego wynika, że rozporządzenie nr 717/2007 ma rzeczywiście na celu poprawę warunków funkcjonowania rynku wewnętrznego i że mogło ono zostać ustanowione na podstawie art. 95 WE.

49 W związku z tym na pierwsze pytanie prejudycjalne należy odpowiedzieć, że jego badanie nie ujawniło elementów mogących wpłynąć na ważność rozporządzenia nr 717/2007.

W przedmiocie pytania drugiego

50 W drugim pytaniu prejudycjalnym sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy rozporządzenie nr 717/2007 narusza zasady proporcjonalności i pomocniczości ze względu na to, że określa nie tylko cenę maksymalną dla hurtowych opłat średnich za minutę, lecz również dla opłat detalicznych, i ze względu na to, że ustanawia obowiązek informowania w przedmiocie opłat detalicznych na rzecz klientów korzystających z roamingu.

W przedmiocie naruszenia zasady proporcjonalności

51 Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że zasada proporcjonalności, która zalicza się do podstawowych zasad prawa wspólnotowego, wymaga, by środki prawne wynikające z zastosowania przepisów wspólnotowych były odpowiednie do realizacji zgodnego z prawem celu zamierzonego przez dane regulacje i nie wykraczały poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia (wyrok z dnia 6 grudnia 2005 r. w sprawach połączonych C‑453/03, C‑11/04, C‑12/04 i C‑194/04 ABNA i in., Zb.Orz. s. I‑10423, pkt 68 i przytoczone tam orzecznictwo).

52 Co się tyczy sądowej kontroli wymienionych powyżej warunków, Trybunał uznał, że prawodawcy wspólnotowemu przysługuje w ramach wykonywania przyznanych mu kompetencji szeroki zakres swobodnego uznania w dziedzinie wymagającej od niego dokonywania rozstrzygnięć o charakterze politycznym, gospodarczym i społecznym oraz oceny złożonych sytuacji. W związku z tym nie chodzi o stwierdzenie, czy środek przyjęty w danej dziedzinie był środkiem jedynym możliwym lub najlepszym z możliwych; jedynie oczywiście niewłaściwy charakter tego środka w stosunku do zamierzonego przez właściwe instytucje celu może powodować nieważność tego środka [zob. podobnie wyrok z dnia 12 lipca 2001 r. w sprawie C‑189/01 Jippes i in., Rec. s. I‑5689, pkt 82, 83; ww. wyroki: w sprawie British American Tobacco (Investments) i Imperial Tobacco, pkt 123; w sprawie Alliance for Natural Health i in., pkt 52; wyrok z dnia 7 lipca 2009 r. w sprawie C‑558/07 S.P.C.M. i in., dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 42].

53 Jednakże, nawet posiadając tego rodzaju uprawnienia, prawodawca wspólnotowy jest zobowiązany do oparcia swej decyzji na obiektywnych kryteriach. Ponadto w ramach analizy ograniczeń wynikających z różnych, możliwych do zastosowania środków, prawodawca powinien zbadać, czy cele zamierzone w przyjętym środku mogą uzasadniać powstanie negatywnych skutków gospodarczych, nawet znaczących, po stronie niektórych operatorów (zob. podobnie wyroki: z dnia 10 marca 2005 r. w sprawach połączonych C‑96/03 i C‑97/03 Tempelman i van Schaijk, Zb.Orz. s. I‑1895, pkt 48; z dnia 15 grudnia 2005 r. w sprawie C‑86/03 Grecja przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑10979, pkt 96; wyrok z dnia 12 stycznia 2006 r. w sprawie C‑504/04 Agrarproduktion Staebelow, Zb.Orz. s. I‑679, pkt 37).

54 Trybunał powinien zatem zbadać na podstawie wskazanych powyżej kryteriów, czy – jak podnoszą w szczególności skarżący w postępowaniu przed sądem krajowym – rozporządzenie nr 717/2007 narusza zasadę proporcjonalności z tego względu, że nie ogranicza się ono do określenia cen maksymalnych dla opłat hurtowych, lecz przewiduje również ceny maksymalne dla opłat detalicznych oraz obowiązek informowania w przedmiocie opłat detalicznych na rzecz klientów korzystających z roamingu.

55 W tym względzie należy na wstępie przypomnieć, że przed opracowaniem projektu rozporządzenia Komisja przeprowadziła wyczerpującą analizę, której rezultaty zostały streszczone w ocenie wpływu wskazanej w pkt 5 niniejszego wyroku. Wynika z tego, że Komisja dokonała oceny różnych rozwiązań w tym zakresie, w tym, między innymi, uregulowania jedynie opłat detalicznych albo jedynie opłat hurtowych, albo obydwu rodzajów opłat, i że dokonała oceny skutków gospodarczych tych różnych typów regulacji oraz skutków różnych sposobów taryfikacji.

56 Określenie maksymalnych cen za świadczenie usług roamingu w zakresie detalicznym za pomocą eurotaryfy przewidzianej w art. 4 ust. 2 rozporządzenia nr 717/2007 ma między innymi na celu, jak wynika w szczególności z art. 1 oraz z motywów 14 i 16 tego rozporządzenia, obniżenie opłat uiszczanych przez użytkowników za usługi publicznych sieci telefonii ruchomej, w interesie ochrony konsumentów.

57 Ponadto w szczególności z motywu 19 rozporządzenia nr 717/2007 wynika, że wprowadzenie eurotaryfy powinno skutkować tym, że opłaty detaliczne za usługi roamingu wspólnotowego będą w większym stopniu determinowane przez koszty świadczenia tych usług, niż miało to miejsce w przeszłości.

58 Jak wynika z pkt 39 niniejszego wyroku, w czasie stanowienia rozporządzenia nr 717/2007 poziom średniej opłaty detalicznej za połączenie w ramach roamingu we Wspólnocie był wysoki i stosunek kosztów do cen nie odzwierciedlał sytuacji, jaka powinna mieć miejsce na rynku w pełni konkurencyjnym. Średnia opłata detaliczna za połączenie w roamingu wynosiła wówczas 1,15 EUR za minutę, czyli, jak wynika ze streszczenia oceny wpływu, ponad pięć razy więcej niż rzeczywisty koszt hurtowego świadczenia usługi.

59 Eurotaryfa przewidziana w art. 4 ust. 2 rozporządzenia nr 717/2007 została określona na poziomie znacznie niższym od tej średniej opłaty. Ponadto, jak wynika z pkt 3 uzasadnienia projektu rozporządzenia, określone w tym przepisie ceny maksymalne są zorientowane według odpowiednich hurtowych cen maksymalnych, tak aby opłaty detaliczne bardziej precyzyjnie odzwierciedlały koszty ponoszone przez operatorów.

60 W tych okolicznościach ustanowienie w tym przepisie cen maksymalnych na poziomie opłat detalicznych należy uznać za nadające się do ochrony konsumentów przed wysokim poziomem cen.

61 Co się tyczy koniecznego charakteru omawianego środka, został on zakwestionowany z tego względu, że wykracza poza to, co konieczne do osiągnięcia zamierzonego celu, mając na uwadze konkurencyjny charakter rynków detalicznych. Rozwiązanie w mniejszym stopniu ograniczające i bardziej proporcjonalne polegałoby na uregulowaniu jedynie opłat hurtowych, co również prowadziłoby do obniżenia opłat detalicznych poprzez swobodne oddziaływanie konkurencji, według zasad podaży i popytu, pozostawiając krajowym organom regulacyjnym swobodę podjęcia interwencji w przypadku zakłóceń w funkcjonowaniu rynków na podstawie odpowiednio zdefiniowanych kryteriów regulacyjnych.

62 W tym względzie w szczególności z motywu 14 rozporządzenia nr 717/2007 wynika, że prawodawca wspólnotowy oparł się na stwierdzeniu, że obniżka opłat hurtowych może się nie przełożyć na obniżkę opłat detalicznych ze względu na brak motywacji do takiego działania.

63 Powołując się na uzasadnienie projektu rozporządzenia, służącego prawodawcy wspólnotowemu za podstawę przy stanowieniu rozporządzenia nr 717/2007, Parlament Europejski i Komisja podnoszą w szczególności, że regulacja jedynie rynku świadczenia hurtowych usług roamingu wspólnotowego nie gwarantowałaby tego, że obniżka opłat hurtowych wywrze skutek w zakresie dotyczącym opłat detalicznych, mając na uwadze, że operatorzy nie są poddani jakiejkolwiek presji konkurencyjnej, koniecznej, by tak się stało. Doświadczenie wykazało, że obniżka opłat hurtowych niekoniecznie prowadzi do zmniejszenia opłat detalicznych.

64 Rada wskazała w tym względzie, że prawodawca uznał za konieczne poddanie opłat detalicznych kontroli, w szczególności ze względu na fakt, że w tej specyficznej dziedzinie konkurencja w zakresie opłat detalicznych ma miejsce zasadniczo na poziomie formuły sprzedaży detalicznej całego pakietu usług i że dla większości konsumentów roaming stanowi zaledwie mniej istotny element tej formuły, w związku z czym nie odgrywa on decydującej roli w wyborze operatora ani w decyzji o jego zmianie.

65 Instytucje, które przedłożyły uwagi Trybunałowi, odniosły się ponadto do oceny wpływu, z której wynika, że dynamika rynków roamingu została oceniona jako złożona i podlegająca rozwojowi, w związku z czym istniało ryzyko, że obniżenie opłat hurtowych nie wywrze skutku w zakresie opłat detalicznych. Z oceny tej wynika również, że w związku z tym bardziej ostrożne byłoby uregulowanie jednocześnie opłat detalicznych. Tego rodzaju ryzyko zostało ponadto dostrzeżone przez Europejską Grupę Regulatorów w pkt 3.12 jej odpowiedzi z dnia 22 marca 2006 r. przedstawionej podczas publicznych konsultacji poprzedzających wydanie oceny wpływu, w szczególności w zakresie dotyczącym państw członkowskich, których rynki są w mniejszym stopniu konkurencyjne.

66 Ponadto należy stwierdzić, że uregulowanie wyłącznie opłat hurtowych nie odniosłoby bezpośrednich i natychmiastowych skutków dla konsumentów. Jedynie uregulowanie opłat detalicznych mogło bezpośrednio poprawić ich sytuację.

67 Ponadto należy przypomnieć, że jak wynika z motywu 13 rozporządzenia nr 717/2007, prawodawca wspólnotowy przyznał, że przyjęte środki mają charakter wyjątkowy, co jest uzasadnione specyficzną charakterystyką, jaką odznaczają się rynki roamingu.

68 W tych okolicznościach, i w szczególności mając na uwadze szeroki zakres uznania przysługujący prawodawcy wspólnotowemu w dziedzinie, o której mowa, wymagającej od niego dokonywania rozstrzygnięć o charakterze gospodarczym oraz oceny złożonych sytuacji, mógł on zasadnie twierdzić, że uregulowanie jedynie rynków hurtowych nie prowadziłoby do tego samego rezultatu co uregulowanie będące przedmiotem sporu, obejmujące jednocześnie rynki hurtowe i rynki detaliczne, i że w związku z tym konieczne było ustanowienie tego drugiego uregulowania.

69 Wreszcie mając na uwadze znaczenie, jakie ma cel ochrony konsumentów w ramach art. 95 ust. 3 WE, interwencja dokonana na rynku podlegającym konkurencji, ograniczona w czasie i pozwalająca na natychmiastowe zapewnienie ochrony konsumentów przed wygórowanymi opłatami, taka jak ta, która miała miejsce w niniejszej sprawie, jest proporcjonalna względem zamierzonego celu, nawet jeśli może wywierać negatywne skutki gospodarcze dla niektórych podmiotów gospodarczych.

70 Należy w związku z tym stwierdzić, że poprzez ustanowienie w art. 4 rozporządzenia nr 717/2007 cen maksymalnych dla opłat detalicznych prawodawca wspólnotowy nie wykroczył poza granice przysługującego mu uznania. To samo dotyczy obowiązku informowania przewidzianego w art. 6 ust. 3 tego rozporządzenia z tego względu, że przepis ten wzmacnia skuteczność (effet utile) uregulowania opłat detalicznych i jest wobec tego uzasadniony celem ochrony konsumentów.

71 Z powyższego wynika, że art. 4 i art. 6 ust. 3 rozporządzenia nr 717/2007 nie naruszają zasady proporcjonalności.

W przedmiocie naruszenia zasady pomocniczości

72 W tym względzie należy przypomnieć, że zasada pomocniczości jest ustanowiona w art. 5 akapit drugi WE i skonkretyzowana w załączonym do traktatu protokole w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności, na podstawie którego Wspólnota podejmuje działania w dziedzinach, które nie należą do jej kompetencji wyłącznej tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą być osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, natomiast z uwagi na rozmiary lub skutki proponowanych działań możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Wspólnoty. Protokół ten ustanowił również w pkt 5 wytyczne dla określenia, czy te przesłanki zostały spełnione.

73 Co się tyczy aktów legislacyjnych, wskazany protokół stanowi w pkt 6 i 7, że Wspólnota stanowi jedynie w koniecznym zakresie i że środki Wspólnoty powinny pozostawiać możliwie najszerszy zakres dla decyzji krajowych, zgodnie z celem danego środka oraz przy poszanowaniu wymogów traktatu.

74 W pkt 3 protokołu ustanowiono, że zasada pomocniczości nie kwestionuje kompetencji przyznanych Wspólnocie przez traktat, zgodnie z wykładnią Trybunału.

75 Co się tyczy art. 95 WE, Trybunał orzekł, że zasada pomocniczości ma zastosowanie, gdy prawodawca wspólnotowy opiera się na tej podstawie prawnej, ponieważ nie przyznaje mu ona wyłącznej kompetencji do uregulowania działań gospodarczych na rynku wewnętrznym [ww. wyrok w sprawie British American Tobacco (Investments) i Imperial Tobacco, pkt 179].

76 W tym względzie należy przypomnieć, że w trosce o zachowanie konkurencji pomiędzy operatorami sieci telefonii ruchomej prawodawca wspólnotowy przyjął, poprzez ustanowienie rozporządzenia nr 717/2007, wspólne podejście celem przyczynienia się w szczególności do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego, umożliwiając operatorom działanie w warunkach jednolitych, spójnych ram regulacyjnych.

77 Jak wynika z motywu 14 tego rozporządzenia, istnieje znaczna współzależność pomiędzy opłatami detalicznymi i opłatami hurtowymi za usługi roamingu, w związku z czym każdy środek zmierzający jedynie do obniżenia opłat detalicznych bez wpłynięcia na poziom kosztów świadczenia hurtowych usług roamingu wspólnotowego mógłby spowodować zaburzenia właściwego funkcjonowania rynku roamingu wspólnotowego. Prawodawca wspólnotowy wywiódł z powyższego, że wymagane jest podjęcie przez niego działania w postaci wspólnego podejścia zarówno na poziomie opłat hurtowych, jak i na poziomie opłat detalicznych, celem przyczynienia się do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego tych usług.

78 Ze wskazanej współzależności wynika, że prawodawca wspólnotowy mógł zasadnie ocenić, że jego działanie powinno również obejmować interwencję na poziomie opłat detalicznych. W związku z tym, ze względu na skutki wspólnego podejścia ustanowionego przez rozporządzenie nr 717/2007, zamierzony w nim cel mógł zostać lepiej zrealizowany na szczeblu wspólnotowym.

79 W związku z powyższym przepisy art. 4 i art. 6 ust. 3 rozporządzenia nr 717/2007 nie są nieważne ze względu na naruszenie zasady pomocniczości.

80 Mając na uwadze całość powyższych rozważań, na drugie pytanie prejudycjalne należy odpowiedzieć, że jego badanie nie ujawniło elementów mogących wpłynąć na ważność art. 4 i art. 6 ust. 3 rozporządzenia nr 717/2007.

W przedmiocie kosztów

81 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:

Badanie zadanych pytań nie wskazało elementów mogących wpłynąć na ważność rozporządzenia (WE) nr 717/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2007 r. w sprawie roamingu w publicznych sieciach telefonii ruchomej wewnątrz Wspólnoty oraz zmieniającego dyrektywę 2002/21/WE.

C-555/07 KÜCÜKDEVECI SPRAWA C‑555/07

Seda Kücükdeveci

przeciwko

Swedex GmbH & Co. KG

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Landesarbeitsgericht Düsseldorf)

Zasada niedyskryminacji ze względu na wiek – Dyrektywa 2000/78/WE – Ustawodawstwo krajowe dotyczące rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę, nieuwzględniające okresu zatrudnienia ukończonego przed osiągnięciem wieku 25 lat do obliczania długości okresu wypowiedzenia – Uzasadnienie środka – Uregulowanie krajowe sprzeczne z dyrektywą – Rola sądu krajowego

Streszczenie wyroku

1. Polityka społeczna – Równość traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy – Dyrektywa 2000/78 – Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek

(dyrektywa Rady 2000/78)

2. Prawo wspólnotowe – Zasady – Równość traktowania – Dyskryminacja ze względu na wiek – Zakaz – Obowiązek sądów krajowych

1. Wykładni prawa Unii, a dokładniej zasady niedyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78 ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, należy dokonywać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie istnieniu przepisu krajowego, który przewiduje, że okresy zatrudnienia ukończone przez pracownika, zanim osiągnął on wiek 25 lat, nie są uwzględniane przy obliczaniu długości okresu wypowiedzenia stosunku pracy.

(por. pkt 43; pkt 1 sentencji)

2. Na sądzie krajowym, przed którym zawisł spór między jednostkami, spoczywa obowiązek zagwarantowania przestrzegania zasady niedyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78 ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, poprzez niestosowanie, w razie potrzeby, jakichkolwiek sprzecznych z nią przepisów prawa krajowego, niezależnie od przysługującego mu w wypadkach wskazanych w art. 267 akapit drugi TFUE uprawnienia do zwrócenia się do Trybunału w trybie prejudycjalnym o wykładnię tej zasady. W istocie fakultatywność takiego zwrócenia się do Trybunału jest niezależna od szczegółowego trybu postępowania, którego sąd krajowy powinien przestrzegać na podstawie prawa krajowego przy odstępowaniu od stosowania przepisu krajowego, który uważa za sprzeczny z Konstytucją.

(por. pkt 55, 56; pkt 2 sentencji)

WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba) z dnia 19 stycznia 2010 r.(*)

Zasada niedyskryminacji ze względu na wiek – Dyrektywa 2000/78/WE – Ustawodawstwo krajowe dotyczące rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę, nieuwzględniające okresu zatrudnienia ukończonego przed osiągnięciem wieku 25 lat do obliczania długości okresu wypowiedzenia – Uzasadnienie środka – Uregulowanie krajowe sprzeczne z dyrektywą – Rola sądu krajowego

W sprawie C‑555/07

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Landesarbeitsgericht Düsseldorf (Niemcy) postanowieniem z dnia 21 listopada 2007 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 13 grudnia 2007 r., w postępowaniu

Seda Kücükdeveci

przeciwko

Swedex GmbH & Co. KG,

TRYBUNAŁ (wielka izba),

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 31 marca 2009 r.,

rozważywszy uwagi przedstawione:

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 7 lipca 2009 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni zasady niedyskryminacji ze względu na wiek oraz dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.U. L 303, s. 16).

2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu pomiędzy S. Kücükdeveci a jej byłym pracodawcą, Swedex GmbH & Co. KG (zwanym dalej „Swedex”), dotyczącego obliczenia długości okresu wypowiedzenia mającego zastosowanie przy rozwiązaniu z nią umowy o pracę.

Ramy prawne

Prawo Unii

3 Dyrektywa 2000/78 przyjęta została na podstawie art. 13 WE. Jej motywy 1, 4 i 25 mają następujące brzmienie:

„(1) Zgodnie z art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej, Unia Europejska opiera się na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz zasadach państwa prawa, zasadach, które są wspólne dla wszystkich państw członkowskich, i przestrzega podstawowych praw, zagwarantowanych w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz wynikających z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich, jako zasad ogólnych prawa wspólnotowego.

[...]

(4) Prawo wszystkich osób do równości wobec prawa i ochrony przed dyskryminacją jest powszechnym prawem uznanym przez Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, Pakty Narodów Zjednoczonych dotyczące praw obywatelskich i politycznych oraz praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych oraz przez Europejską Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, których sygnatariuszami są wszystkie państwa członkowskie. Konwencja nr 111 Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) zakazuje dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i pracy.

[...]

(25) Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek jest podstawowym elementem na drodze do osiągnięcia celów określonych w wytycznych dotyczących zatrudnienia i popierania zróżnicowania zatrudnienia. Jednakże w niektórych okolicznościach różnice w traktowaniu ze względu na wiek mogą być uzasadnione i wymagają wprowadzenia szczególnych przepisów, które mogą się różnić w zależności od sytuacji państw członkowskich. Należy więc odróżnić odmienne traktowanie, które jest uzasadnione, w szczególności wynikającymi z prawa celami polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, od dyskryminacji, która musi być zakazana”.

4 Zgodnie z art. 1 dyrektywy jej celem jest wyznaczenie ogólnych ram dla walki z dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia i pracy, w celu realizacji w państwach członkowskich zasady równego traktowania.

5 Artykuł 2 dyrektywy stanowi:

„1. Do celów niniejszej dyrektywy »zasada równego traktowania« oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1.

2. Do celów ust. 1:

a) dyskryminacja bezpośrednia występuje w przypadku, gdy osobę traktuje się mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1;

[...]”.

6 Artykuł 3 ust. 1 dyrektywy przewiduje, że:

„1. W granicach kompetencji Wspólnoty, niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu do:

[...]

c) warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania;

[...]”.

7 Artykuł 6 ust. 1 tej dyrektywy stanowi:

„Niezależnie od przepisów art. 2 ust. 2, państwa członkowskie mogą uznać, że odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskryminacji, jeżeli w ramach prawa krajowego zostanie to obiektywnie i racjonalnie uzasadnione zgodnym z przepisami celem, w szczególności celami polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, i jeżeli środki mające służyć realizacji tego celu są właściwe i konieczne.

Takie odmienne traktowanie może polegać między innymi na:

a) wprowadzeniu specjalnych warunków dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodowego, zatrudnienia i pracy, włącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania, dla ludzi młodych, pracowników starszych i osób mających na utrzymaniu inne osoby, w celu wspierania ich integracji zawodowej lub zapewnienia im ochrony;

b) określeniu warunków dolnej granicy wieku, doświadczenia zawodowego lub stażu pracy, wymaganego do zatrudnienia lub niektórych korzyści związanych z zatrudnieniem;

c) określeniu górnej granicy wieku przy rekrutacji, z uwzględnieniem wykształcenia wymaganego na danym stanowisku lub potrzeby racjonalnego okresu zatrudnienia przed przejściem na emeryturę”.

8 Zgodnie z art. 18 akapit pierwszy dyrektywy 2000/78 jej transpozycja do porządku prawnego państw członkowskich miała nastąpić najpóźniej w dniu 2 grudnia 2003 r. Jednak akapit drugi tego artykułu stanowi:

„W celu uwzględnienia szczególnych warunków, państwa członkowskie mogą, o ile zaistnieje taka potrzeba, dysponować dodatkowym terminem trzech lat, licząc od dnia 2 grudnia 2003 r., to znaczy w sumie sześć lat na wprowadzenie w życie przepisów niniejszej dyrektywy dotyczących dyskryminacji ze względu na wiek i niepełnosprawność. W tym wypadku niezwłocznie powiadamiają o tym Komisję […]”.

9 Republika Federalna Niemiec skorzystała z tej możliwości i w ten sposób transpozycja przepisów dyrektywy 2000/78 dotyczących dyskryminacji ze względu na wiek i niepełnosprawność w tym państwie członkowskim miała nastąpić najpóźniej w dniu 2 grudnia 2006 r.

Uregulowania krajowe

Ogólna ustawa o równości traktowania

10 Paragrafy 1, 2 i 10 Allgemeines Gleichbehandlungsgesetz (ogólnej ustawy o równości traktowania) z dnia 14 sierpnia 2006 r. (BGBl. 2006 I. s. 1897), w której dokonano transpozycji dyrektywy 2000/78, stanowią:

„Paragraf 1 – Przedmiot ustawy

Niniejsza ustawa ma na celu uniemożliwienie lub wyeliminowanie wszelkich nierówności ze względu na rasę lub pochodzenie etniczne, płeć, religię lub wyznanie, niepełnosprawność, wiek lub tożsamość płciową.

Paragraf 2 – Zakres stosowania

[...]

4) W stosunku do wypowiedzeń stosunku pracy obowiązują wyłącznie przepisy dotyczące ogólnej i szczególnej ochrony przed wypowiedzeniem.

[...]

Paragraf 10 – Dopuszczalność niektórych różnic w traktowaniu ze względu na wiek

Bez uszczerbku dla § 8, pewna różnica w traktowaniu związana z wiekiem jest dopuszczalna, jeżeli jest obiektywnie i racjonalnie uzasadniona celem zgodnym z przepisami. Środki mające służyć realizacji tego celu powinny być właściwe i konieczne. Takie odmienne traktowanie może polegać między innymi na:

1) wprowadzeniu specjalnych warunków dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodowego, zatrudnienia i pracy, włącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania, dla ludzi młodych, pracowników starszych i osób mających na utrzymaniu inne osoby, w celu wspierania ich integracji zawodowej lub zapewnienia im ochrony;

[...]”.

Przepisy dotyczące okresów wypowiedzenia stosunku pracy

11 Paragraf 622 Bürgerliches Gesetzbuch (niemieckiego kodeksu cywilnego, zwanego dalej „BGB”), zatytułowany „Okresy wypowiedzenia stosunku pracy”, stanowi:

„1) Okres wypowiedzenia stosunku pracy z pracownikiem fizycznym lub umysłowym (zwanych dalej „pracownikami”) wynosi cztery tygodnie ze skutkiem na 15. dzień miesiąca lub na koniec miesiąca kalendarzowego.

2) Okres wypowiedzenia stosunku pracy przez pracodawcę wynosi:

– 1 miesiąc ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego gdy stosunek pracy w zakładzie lub przedsiębiorstwie trwał 2 lata;

– 2 miesiące ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego, gdy stosunek pracy w zakładzie lub przedsiębiorstwie trwał 5 lat;

– 3 miesiące ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego, gdy stosunek pracy w zakładzie lub przedsiębiorstwie trwał 8 lat –;

– 4 miesiące ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego, gdy stosunek pracy w zakładzie lub przedsiębiorstwie trwał 10 lat;

– 5 miesięcy ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego, gdy stosunek pracy w zakładzie lub przedsiębiorstwie trwał 12 lat;

– 6 miesięcy ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego, gdy stosunek pracy w zakładzie lub przedsiębiorstwie trwał 15 lat;

– 7 miesięcy ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego, gdy stosunek pracy w zakładzie lub przedsiębiorstwie trwał 20 lat.

Dokonując obliczenia okresu zatrudnienia, nie uwzględnia się okresów ukończonych przez pracownika przed osiągnięciem przez niego 25 lat życia”.

Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

12 S. Kücükdeveci urodziła się w dniu 12 lutego 1978 r. Była zatrudniona przez Swedex od dnia 4 czerwca 1996 r., tj. od ukończenia 18 lat.

13 Swedex rozwiązał z nią umowę o pracę pismem z dnia 19 grudnia 2006 r., ze skutkiem z dniem 31 stycznia 2007 r., uwzględniając ustawowy okres wypowiedzenia. Pracodawca obliczył okres wypowiedzenia w taki sposób, jak gdyby jej staż pracy wynosił 3 lata, podczas gdy w rzeczywistości przepracowała 10 lat.

14 S. Kücükdeveci zaskarżyła rozwiązanie z nią umowy o pracę do Arbeitsgericht Mönchengladbach (Niemcy). W postępowaniu przed tym sądem podniosła, że na podstawie § 622 ust. 2 akapit pierwszy pkt 4 BGB okres wypowiedzenia jej umowy o pracę powinien wynosić 4 miesiące, licząc od dnia 31 grudnia 2006 r., to jest powinien kończyć się w dniu 30 kwietnia 2007 r. Taki termin odpowiada dziesięcioletniemu stażowi pracy. Spór przed sądem krajowym toczy się zatem przed dwiema jednostkami, tj. z jednej strony – S. Kücükdeveci i z drugiej strony – Swedex.

15 Zdaniem S. Kücükdeveci, § 622 ust. 2 akapit drugi BGB w zakresie, w jakim przewiduje, że okresy zatrudnienia ukończone przed osiągnięciem 25 lat życia nie są uwzględniane przy obliczaniu długości okresu wypowiedzenia, stanowi dyskryminację ze względu na wiek sprzeczną z prawem Unii. W związku z tym ten przepis nie powinien być stosowany.

16 Landesarbeitsgericht Düsseldorf, rozpoznający sprawę w postępowaniu odwoławczym, zauważył, że na dzień wypowiedzenia umowy o pracę termin transpozycji dyrektywy 2000/78 już upłynął. Sąd ten stwierdził także, że § 622 BGB przewiduje odmienne traktowanie bezpośrednio związane z wiekiem i choć nie jest przekonany o jego niekonstytucyjności, to jednak jego zgodność z prawem Unii jest zdaniem tego sądu dyskusyjna. W tej kwestii zastanawia się, czy ewentualne istnienie dyskryminacji bezpośredniej związanej z wiekiem powinno być rozpatrywane w świetle pierwszeństwa prawa Unii, co zdaje się sugerować wyrok z dnia 22 listopada 2005 r. w sprawie C‑144/04 Mangold, Zb.Orz. s. I‑9981, czy też w świetle dyrektywy 2000/78. Podkreślając, że sporny przepis krajowy jest jasny i nie mógłby zostać ewentualnie poddany wykładni nadającej znaczenie zgodne z dyrektywą, sąd ten zastanawia się także, czy – aby móc nie stosować tego przepisu w sporze między podmiotami prywatnymi – powinien najpierw – w celu ochrony uzasadnionych oczekiwać podmiotów prawa – zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości w trybie prejudycjalnym o potwierdzenie niezgodności tego przepisu z prawem Unii.

17 W tych okolicznościach Landesarbeitsgericht Düsseldorf postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1 a) Czy krajowe uregulowanie ustawowe, zgodnie z którym okres wypowiedzenia obowiązujący pracodawcę ulega stopniowemu wydłużeniu stosownie do wydłużającego się okresu zatrudnienia pracownika, jednakże okresy zatrudnienia ukończone przez pracownika przed osiągnięciem przez niego wieku 25 lat nie są w tym przypadku uwzględniane, narusza wspólnotowy zakaz dyskryminacji ze względu na wiek, szczególnie wspólnotowe prawo pierwotne lub dyrektywę 2000/78 [...]?

b) Czy uzasadnieniem dla obowiązku przestrzegania przez pracodawcę w stosunku do młodszych pracowników wyłącznie podstawowego okresu wypowiedzenia może być okoliczność, że uznaje się, iż pracodawca realizuje uznany interes przedsiębiorstwa polegający na elastyczności jego składu osobowego, który to interes naruszają dłuższe okresy wypowiedzenia, oraz iż młodszym pracownikom nie przyznaje się (wywodzonej – w stosunku do starszych pracowników – z dłuższych okresów wypowiedzenia) ochrony istnienia stosunku zatrudnienia i ochrony swobody decyzyjnej pracownika w kwestiach związanych ze stosunkiem zatrudnienia, ponieważ, dla przykładu, w związku z ich wiekiem lub mniejszymi obciążeniami o charakterze socjalnym, rodzinnym i prywatnym można od nich oczekiwać większej zawodowej i osobistej elastyczności oraz mobilności?

2) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze lit. a) i odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze lit. b):

Czy w przypadku sporu między podmiotami prywatnymi sąd państwa członkowskiego jest zobowiązany do niezastosowania uregulowania ustawowego wyraźnie niezgodnego z prawem wspólnotowym, czy też należy uwzględnić zaufanie, jakie adresaci norm pokładają w zastosowaniu obowiązujących ustaw krajowych w ten sposób, że skutek w postaci niezastosowania przepisu następuje dopiero po wydaniu przez Trybunał Sprawiedliwości orzeczenia w przedmiocie spornego lub zasadniczo podobnego uregulowania?”.

W przedmiocie pytań prejudycjalnych

W przedmiocie pytania pierwszego

18 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy uregulowanie krajowe, takie jak w sprawie przed sądem krajowym, które przewiduje, że okresy zatrudnienia ukończone przez pracownika, zanim osiągnął on wiek 25 lat, nie są uwzględniane przy obliczaniu okresu wypowiedzenia stosunku pracy, stanowi odmienne traktowanie ze względu na wiek zabronione prawem Unii, w szczególności prawem pierwotnym lub dyrektywą 2000/78. Sąd ten zastanawia się zwłaszcza nad kwestią, czy takie uregulowanie znajduje uzasadnienie w okoliczności, że w przypadku rozwiązywania przez pracodawcę stosunków pracy z młodymi pracownikami powinien być przestrzegany jedynie podstawowy okres wypowiedzenia po pierwsze po to, by umożliwić pracodawcom elastyczne zarządzanie personelem, co nie byłoby możliwe w przypadku dłuższych okresów wypowiedzenia, a po drugie – ponieważ od młodych pracowników można racjonalnie wymagać większej mobilności zawodowej i osobistej, niż wymagana jest od starszych pracowników.

19 W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy – zgodnie z sugestią sądu odsyłającego – sprecyzować na wstępie, czy pytanie to należy rozważać w aspekcie pierwotnego prawa Unii, czy dyrektywy 2000/78.

20 W tej kwestii należy po pierwsze przypomnieć, że na podstawie art. 13 WE Rada Unii Europejskiej przyjęła dyrektywę 2000/78, co do której Trybunał orzekł, że sama w sobie nie ustanawia zasady równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy – która to zasada ma swoje źródło w różnych instrumentach międzynarodowych i we wspólnej tradycji konstytucyjnej państw członkowskich – lecz ma jedynie na celu ustanowienie w tych dziedzinach ogólnych ram dla walki z dyskryminacją z różnych względów, między innymi ze względu na wiek (zob. ww. wyrok w sprawie Mangold, pkt 74).

21 W tym kontekście Trybunał potwierdził istnienie zasady niedyskryminacji ze względu na wiek, którą należy uważać za ogólną zasadę prawa Unii (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Mangold, pkt 75). Dyrektywa 2000/78 zasadę tę konkretyzuje (zob. analogicznie wyrok z dnia 8 kwietnia 1976 r. w sprawie 43/75, Defrenne, Rec. s. 455, pkt 54).

22 Należy także wskazać, że art. 6 ust. 1 TUE stanowi, że Karta praw podstawowych Unii Europejskiej ma taką samą moc prawną jak traktaty. Zgodnie z art. 21 ust. 1 tej karty „[z]akazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na [...] wiek”.

23 Aby zasadę niedyskryminacji ze względu na wiek można było stosować w sytuacji takiej jak w sprawie przed sądem krajowym, konieczne jest jeszcze, by sytuacja ta mieściła się w zakresie zastosowania prawa Unii.

24 W tej kwestii, inaczej niż w sprawie C‑427/06 Bartsch, zakończonej wyrokiem z dnia 23 września 2008 r., Zb.Orz. s. I‑7245, zachowanie, któremu w sprawie głównej zarzuca się dyskryminujący charakter, miało miejsce po upływie terminu wyznaczonego państwu członkowskiemu w celu transpozycji dyrektywy 2000/78, który w przypadku Republiki Federalnej Niemiec upłynął w dniu 2 grudnia 2006 r.

25 Z tym dniem dyrektywa spowodowała, że w zakres zastosowania prawa Unii weszło uregulowanie będące przedmiotem sporu przed sądem krajowym, obejmujące materię uregulowaną w dyrektywie, tj., w niniejszej sprawie, warunki rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę.

26 Przepis krajowy taki jak § 622 ust. 2 akapit drugi BGB, w zakresie w jakim przewiduje, że przy obliczaniu długości okresu wypowiedzenia nie są brane pod uwagę okresy zatrudnienia ukończone przez pracownika przed osiągnięciem przez niego wieku 25 lat, ma bowiem wpływ na warunki rozwiązywania przez pracodawcę stosunku pracy z pracownikami. Uregulowanie tego rodzaju należy zatem uważać za uregulowanie zawierające normy dotyczące warunków rozwiązywania stosunku pracy.

27 Z powyższych rozważań wynika, że ustalenia, czy prawo Unii stoi na przeszkodzie istnieniu przepisu krajowego takiego jak w sprawie przed sądem krajowym, należy dokonywać na podstawie zasady ogólnej prawa Unii zakazującej wszelkiej dyskryminacji ze względu na wiek, skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78.

28 Po drugie, odnośnie do kwestii, czy przepis, którego dotyczy sprawa przed sądem krajowym, przewiduje odmienne traktowanie oparte na kryterium wieku, należy przypomnieć, że zgodnie z brzmieniem art. 2 ust. 1 dyrektywy 2000/78 pojęcie „zasada równego traktowania” w rozumieniu tej dyrektywy oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1 tej dyrektywy. Artykuł 2 ust. 2 lit. a) tej dyrektywy uściśla, że do celów ust. 1 dyskryminacja bezpośrednia występuje w przypadku, gdy osobę traktuje się w sposób gorszy, niż traktuje się inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1 (zob. wyroki: z dnia 16 października 2007 r. w sprawie C‑411/05 Palacios de la Villa, Zb.Orz. s. I‑8531, pkt 50; z dnia 5 marca 2009 r. w sprawie C‑388/07 Age Concern England, Zb.Orz. s. I‑1569, pkt 33).

29 W niniejszej sprawie § 622 ust. 2 akapit drugi BGB przewiduje mniej korzystne traktowanie pracowników, których pracodawca zatrudnił, zanim ukończyli 25 lat. Ten przepis krajowy wprowadza zatem odmienne traktowanie osób posiadających taki sam staż pracy w zależności od tego, w jakim były wieku w chwili zatrudnienia w przedsiębiorstwie.

30 I tak w wypadku dwóch pracowników, z których każdy ma dwudziestoletni staż pracy, temu, który rozpoczął pracę w przedsiębiorstwie w wieku 18 lat, będzie przysługiwał pięciomiesięczny okres wypowiedzenia, natomiast temu, który został zatrudniony w wieku 25 lat, będzie przysługiwał okres siedmiomiesięczny. Ponadto, jak wskazał rzecznik generalny w pkt 36 opinii, przepis krajowy, którego dotyczy postępowanie główne, w sposób generalny stawia młodszych pracowników w sytuacji gorszej od pracowników starszych, ponieważ ci pierwsi, jak pokazuje sytuacja skarżącej w sprawie przed sądem krajowym, potencjalnie mogą zostać wyłączeni – mimo dłuższego o kilka lat stażu pracy w przedsiębiorstwie – z dobrodziejstwa progresywnego wydłużania okresu wypowiedzenia w zależności od czasu trwania stosunku pracy, z którego będą natomiast mogli korzystać pracownicy starsi o porównywalnym stażu pracy.

31 Z powyższego wynika, że przepis, którego dotyczy sprawa przed sądem krajowym, przewiduje odmienne traktowanie oparte na kryterium wieku.

32 Po trzecie należy ustalić, czy takie odmienne traktowanie może stanowić dyskryminację zabronioną przez skonkretyzowaną w dyrektywie zasadę niedyskryminacji ze względu na wiek.

33 W tej kwestii art. 6 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2000/78 stanowi, że odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskryminacji, jeżeli w ramach prawa krajowego zostanie to obiektywnie i racjonalnie uzasadnione zgodnym z przepisami celem, w szczególności celami polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, i jeżeli środki mające służyć realizacji tego celu są właściwe i konieczne.

34 Zarówno z informacji sądu odsyłającego, jak i wyjaśnień udzielonych na rozprawie przez rząd niemiecki wynika, że źródłem § 622 BGB jest ustawa z 1926 r. Ustalenie w tej ustawie progu 25 lat było wynikiem kompromisu między po pierwsze ówczesnym rządem, który zamierzał w sposób jednolity przedłużyć o trzy miesiące okres wypowiedzenia stosunku pracy wobec pracowników w wieku powyżej 40 lat, po drugie – zwolennikami stopniowego wydłużania okresu wypowiedzenia wobec wszystkich pracowników i po trzecie – zwolennikami stopniowego wydłużania okresu wypowiedzenia, lecz bez uwzględniania stażu pracy, przy czym celem tego przepisu było stopniowe uwolnienie pracodawców od wydłużonych okresów wypowiedzenia w wypadku pracowników w wieku poniżej 25 lat.

35 Zdaniem sądu odsyłającego, § 622 ust. 2 akapit drugi BGB odzwierciedla ocenę ustawodawcy, zgodnie z którą młodsi pracownicy łatwiej i szybciej reagują na utratę pracy i można wymagać od nich większej elastyczności. Wreszcie, zdaniem tego sądu, krótszy w wypadku młodszych pracowników okres wypowiedzenia sprzyja ich zatrudnianiu dzięki zwiększeniu elastyczności w zarządzaniu personelem.

36 Charakter celów przytaczanych przez rząd niemiecki oraz sąd odsyłający zdaje się wskazywać na to, iż są to cele polityki zatrudnienia i rynku pracy w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78.

37 Zgodnie z brzmieniem tegoż art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78 należy jeszcze ustalić, czy środki mające służyć realizacji takiego prawnie uzasadnionego celu są „właściwe i konieczne”.

38 W tej kwestii należy przypomnieć, że państwa członkowskie dysponują szerokim zakresem uznania w kwestii wyboru środków właściwych dla realizacji przyjętych przez nie celów w dziedzinie polityki socjalnej i zatrudnienia (zob. ww. wyroki: w sprawie Mangold, pkt 63; w sprawie Palacios de la Villa, pkt 68).

39 Sąd odsyłający zauważa, że celem spornego środka jest umożliwienie pracodawcy większej elastyczności w zarządzaniu personelem poprzez zmniejszenie obciążenia pracodawcy w zakresie rozwiązywania stosunku pracy z młodymi pracownikami, od których można rozsądnie wymagać zwiększonej mobilności zawodowej i osobistej.

40 Omawiany środek nie jest jednak właściwy do realizacji tego celu, ponieważ stosowany jest wobec wszystkich pracowników, którzy rozpoczęli pracę w przedsiębiorstwie przed ukończeniem 25 lat, niezależnie od ich wieku w chwili rozwiązania z nimi stosunku pracy.

41 Odnośnie do przyświecającego ustawodawcy przy ustanawianiu tego przepisu, a przypomnianego przez rząd niemiecki celu, polegającego na wzmocnieniu ochrony pracowników w zależności od czasu przepracowanego w przedsiębiorstwie, okazuje się, że na podstawie spornego przepisu wydłużenie okresu wypowiedzenia stosunku pracy w zależności od stażu pracownika opóźnia się w przypadku wszystkich pracowników, którzy zostali zatrudnieni przed osiągnięciem wieku 25 lat, nawet jeżeli w chwili wypowiedzenia zainteresowany mógłby wykazać się długim stażem pracy w przedsiębiorstwie. Nie można zatem uznać, że środek ten jest odpowiedni do realizacji wskazanego celu.

42 Należy podkreślić, że – jak podkreśla sąd odsyłający – przepis, którego dotyczy sprawa główna, wpływa na sytuację młodych ludzi w nierównym stopniu, wpływa bowiem na sytuację tej ich grupy, która bez wykształcenia zawodowego albo po okresie krótkiego kształcenia zawodowego wcześnie podjęła zatrudnienie, nie wpływa natomiast na sytuację tej grupy, która podejmuje zatrudnienie, po tym jak odbyła wieloletnie kształcenie.

43 Z ogółu powyższych rozważań wynika, że na pytanie pierwsze należy udzielić następującej odpowiedzi: wykładni prawa Unii, a dokładniej zasady niedyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78, należy dokonywać w ten sposób, że stoi na przeszkodzie istnieniu przepisu krajowego takiego jak w sporze przed sądem krajowym, który przewiduje, że okresy zatrudnienia ukończone przez pracownika, zanim osiągnął on wiek 25 lat, nie są uwzględniane przy obliczaniu okresu wypowiedzenia stosunku pracy.

W przedmiocie pytania drugiego

44 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy aby móc nie stosować w sporze między jednostkami przepisu, który uważa za sprzeczny z prawem Unii, powinien najpierw – w celu ochrony uzasadnionych oczekiwań podmiotów prawa – zwrócić się do Trybunału na podstawie art. 267 TFUE o potwierdzenie niezgodności tego przepisu z prawem Unii.

45 Odnośnie do, po pierwsze, roli sądu krajowego w sporze między jednostkami, kiedy okazuje się, że prawo krajowe jest sprzeczne z prawem Unii, Trybunał orzekł już, że to na sądach krajowych spoczywa w szczególności obowiązek zapewnienia ochrony prawnej gwarantowanej podmiotom prawa poprzez przepisy prawa Unii oraz zapewnienie pełnej skuteczności tych przepisów (zob. podobnie wyroki: z dnia 5 października 2004 r. w sprawach połączonych od C‑397/01 do C‑403/01 Pfeiffer i in., Zb.Orz. s. I‑8835, pkt 111; z dnia 15 kwietnia 2008 r. w sprawie C‑268/06 Impact, Zb.Orz. s. I‑2483, pkt 42).

46 W kwestii sporów między jednostkami Trybunał orzekał niezmiennie, że dana dyrektywa nie może sama z siebie tworzyć obowiązków po stronie jednostki i nie można zatem powoływać się na dyrektywę jako taką przeciwko jednostce (zob. w szczególności wyroki: z dnia 26 lutego 1986 r. w sprawie 152/84 Marshall, Rec. s. 723, pkt 48; z dnia 14 lipca 1994 r. w sprawie C‑91/92 Faccini Dori, Rec. str. I‑3325, pkt 20; ww. wyrok w sprawie Pfeiffer i in., pkt 108).

47 Jednak wynikające z dyrektywy zobowiązanie państw członkowskich do osiągnięcia rezultatu w niej wskazanego, jak również powinność podjęcia wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczególnych w celu zapewnienia wykonania tego zobowiązania, ciążą na wszystkich organach tych państw, w tym, w granicach ich kompetencji, na organach sądowych (zob. w szczególności wyroki: z dnia 10 kwietnia 1984 r. w sprawie 14/83 von Colson i Kamann, Rec. s. 1891, pkt 26; z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C‑106/89 Marleasing, Rec. s. I‑4135, pkt 8; ww. wyrok w sprawie Faccini Dori, pkt 26; wyrok z dnia 18 grudnia 1997 r. w sprawie C‑129/96 Inter-Environnement Wallonie, Rec. s. I‑7411, pkt 40; ww. wyrok w sprawie Pfeiffer i in., pkt 110; wyrok z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawach połączonych od C‑378/07 do C‑380/07 Angelidaki i in., Zb.Orz. s. I‑3071, pkt 106).

48 Z powyższego wynika, że stosując prawo krajowe, sąd krajowy – dokonując interpretacji tego prawa – powinien w najszerszym możliwym zakresie dokonywać jej w świetle treści i celów dyrektywy w celu osiągnięcia zamierzonego przez nią skutku, postępując tym samym zgodnie z art. 288 akapit trzeci TFUE (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie Colson i Kamann, pkt 26; w sprawie Marleasing, pkt 8; w sprawie Faccini Dori, pkt 26; w sprawie Pfeiffer i in., pkt 113). Wymóg dokonywania wykładni zgodnej prawa krajowego jest nierozłącznie związany z systemem traktatu, gdyż zezwala sądowi krajowemu na zapewnienie, w ramach jego właściwości, pełnej skuteczności prawa Unii przy rozpoznawaniu zawisłego przed nim sporu (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Pfeiffer i in., pkt 114).

49 Jednak – zdaniem sądu odsyłającego – § 622 ust. 2 akapit drugi BGB jest jasny i w związku z tym nie może zostać ewentualnie poddany wykładni zgodnej z dyrektywą 2000/78.

50 W tej kwestii należy przypomnieć po pierwsze, że – jak wskazano w pkt 20 niniejszego wyroku – dyrektywa 2000/78 nie ustanawia zasady równego traktowania w dziedzinie zatrudnienia i pracy, lecz jedynie ją konkretyzuje, a po drugie, że zasada niedyskryminacji ze względu na wiek jest zasadą ogólną prawa Unii, gdyż stanowi konkretne zastosowanie ogólnej zasady równości traktowania (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Mangold, pkt 74–76).

51 W tych okolicznościach na sądzie krajowym, przed którym zawisł spór dotyczący zakazu dyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78, spoczywa obowiązek zagwarantowania – w ramach jego kompetencji – ochrony prawnej wynikającej dla podmiotów prawa z prawa Unii oraz zapewnienia jego pełnej skuteczności poprzez niestosowanie jakichkolwiek przepisów prawa krajowego sprzecznych z tą zasadą (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Mangold, pkt 77).

52 Po drugie, co się tyczy ewentualnie ciążącego na sądzie krajowym, rozpoznającym spór między jednostkami, obowiązku zwrócenia się do Trybunału w trybie prejudycjalnym o wykładnię prawa Unii przed odstąpieniem od stosowania przepisu krajowego, który uważa za sprzeczny z tym prawem, należy wskazać, że – jak wynika z postanowienia odsyłającego – ten aspekt pytania jest uzasadniony faktem, że na podstawie prawa krajowego sąd odsyłający nie może zaniechać stosowania obowiązującego przepisu prawa krajowego, o ile Bundesverfassungsgericht (federalny trybunał konstytucyjny) nie stwierdził wcześniej jego niekonstytucyjności.

53 W tej kwestii należy podkreślić, że konieczność zagwarantowania pełnej skuteczności zasady niedyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78 oznacza, że kiedy sąd krajowy napotyka przepis wchodzący w zakres zastosowania prawa Unii, który uważa za niezgodny z tą zasadą, a dokonanie wykładni tego przepisu zgodnej z prawem Unii okazuje się niemożliwe, powinien odstąpić od stosowania tego przepisu, i ani nie jest przy tym zobowiązany do uprzedniego wystąpienia do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym, ani nie można mu w tym przeszkodzić.

54 Przyznane w ten sposób sądowi krajowemu w art. 267 akapit drugi TFUE uprawnienie do domagania się, przed odstąpieniem od stosowania przepisu krajowego sprzecznego z prawem Unii, wykładni Trybunału dokonanej w trybie prejudycjalnym, nie może jednak przekształcić się w obowiązek wynikający z tego, że prawo krajowe nie pozwala temu sądowi na niestosowanie przepisu krajowego, który uważa za sprzeczny z konstytucją, jeżeli wcześniej trybunał konstytucyjny nie stwierdził jego niekonstytucyjności. Na podstawie bowiem zasady pierwszeństwa prawa Unii, z której korzysta także zasada niedyskryminacji ze względu na wiek, uregulowanie krajowe, które wchodzi w zakres zastosowania prawa Unii, a jest z nim sprzeczne, nie powinno być stosowane (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Mangold, pkt 77).

55 Z powyższych rozważań wynika, że sąd krajowy, rozpoznając spór między jednostkami, nie jest zobowiązany do wystąpienia do Trybunału w trybie prejudycjalnym o wykładnię zasady niedyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78 przed odstąpieniem od stosowania przepisu prawa krajowego, który uważa za sprzeczny z tą zasadą, lecz ma takie uprawnienie. Fakultatywność takiego zwrócenia się do Trybunału jest niezależna od szczegółowego trybu, którego sąd krajowy powinien przestrzegać na podstawie prawa krajowego przy odstępowaniu od stosowania przepisu krajowego, który uważa za sprzeczny z Konstytucją.

56 W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy odpowiedzieć w ten sposób, że na sądzie krajowym, przed którym zawisł spór między jednostkami, spoczywa obowiązek zagwarantowania przestrzegania zasady niedyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78 poprzez niestosowanie, w razie potrzeby, jakichkolwiek sprzecznych z nią przepisów prawa krajowego, niezależnie od przysługującego mu w wypadkach wskazanych w art. 267 akapit drugi TFUE uprawnienia do zwrócenia się do Trybunału w trybie prejudycjalnym o wykładnię tej zasady.

W przedmiocie kosztów

57 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:

1) Wykładni prawa Unii, a dokładniej zasady niedyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, należy dokonywać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie istnieniu przepisu krajowego takiego jak w sporze przed sądem krajowym, który przewiduje, że okresy zatrudnienia ukończone przez pracownika, zanim osiągnął on wiek 25 lat, nie są uwzględniane przy obliczaniu długości okresu wypowiedzenia stosunku pracy.

2) Na sądzie krajowym, przed którym zawisł spór między jednostkami, spoczywa obowiązek zagwarantowania przestrzegania zasady niedyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78 poprzez niestosowanie, w razie potrzeby, jakichkolwiek sprzecznych z nią przepisów prawa krajowego, niezależnie od przysługującego mu w wypadkach wskazanych w art. 267 akapit drugi TFUE uprawnienia do zwrócenia się do Trybunału w trybie prejudycjalnym o wykładnię tej zasady.

C-447/09 REINHARD PRIGGE WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba) z dnia 13 września 2011 r.(*)

Dyrektywa 2000/78/WE – Artykuł 2 ust. 5, art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 – Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek – Piloci linii lotniczych – Układ zbiorowy pracy – Klauzula przewidująca automatyczne ustanie umowy wraz z ukończeniem przez pracownika 60 roku życia

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Bundesarbeitsgericht (Niemcy) postanowieniem z dnia 17 czerwca 2009 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 18 listopada 2009 r., w postępowaniu

Reinhard Prigge,

Michael Fromm,

Volker Lambach

przeciwko

Deutsche Lufthansa AG,

TRYBUNAŁ (wielka izba),

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 8 marca 2011 r.,

rozważywszy uwagi przedstawione:

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 19 maja 2011 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 2 ust. 5, art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.U. L 303, s. 16, wyd. spec. w jęz. polskim rozdz. 5, t. 4 s. 79).

2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy, z jednej strony, R. Priggem, M. Frommem i V. Lambachem a, z drugiej strony, ich pracodawcą Deutsche Lufthansa AG (zwanym dalej „Deutsche Lufthansa”) w przedmiocie ustania z mocy prawa ich umów pracę wraz z ukończeniem przez nich 60 roku życia na podstawie klauzuli układu zbiorowego pracy.

Ramy prawne

Uregulowania Unii

3 Zgodnie z jej art. 1 celem dyrektywy 2000/78 jest wyznaczenie ogólnych ram dla walki z dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia i pracy, w celu realizacji w państwach członkowskich zasady równego traktowania..

4 Motywy 22, 25 i 36 tej dyrektywy stanowią:

„(23) W bardzo niewielu okolicznościach różnice w traktowaniu mogą być uzasadnione w przypadku gdy charakterystyka związana z religią lub przekonaniami, niepełnosprawnością, wiekiem bądź orientacją seksualną jest istotnym i determinującym wymogiem zawodowym, pod warunkiem że cel jest zgodny z prawem, a wymóg zachowuje proporcje. [...]

(25) Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek jest podstawowym elementem na drodze do osiągnięcia celów określonych w wytycznych dotyczących zatrudnienia i popierania zróżnicowania zatrudnienia. Jednakże w niektórych okolicznościach różnice w traktowaniu ze względu na wiek mogą być uzasadnione i wymagają wprowadzenia szczególnych przepisów, które mogą się różnić w zależności od sytuacji państw członkowskich. Należy więc odróżnić odmienne traktowanie, które jest uzasadnione, w szczególności wynikającymi z prawa celami polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, od dyskryminacji, która musi być zakazana. . [...]

(36) Państwa członkowskie mogą powierzać przedstawicielom pracodawców i pracowników, na ich wspólny wniosek, wprowadzenie w życie niniejszej dyrektywy, w zakresie tego co wynika ze zbiorowych układów pracy, pod warunkiem że zostaną podjęte wszystkie niezbędne czynności umożliwiające im w każdej chwili osiągnięcie rezultatów określonych w niniejszej dyrektywie.”

5 Artykuł 2 tejże dyrektywy zatytułowany „Pojęcie dyskryminacji” precyzuje:

Do celów niniejszej dyrektywy ”zasada równego traktowania„ oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1

2. Do celów ust. 1:

a) dyskryminacja bezpośrednia występuje w przypadku gdy osobę traktuje się mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1;

[...]

5 Niniejsza dyrektywa nie narusza środków przewidzianych przepisami krajowymi, które w społeczeństwie demokratycznym są niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, utrzymania porządku i zapobiegania działaniom podlegającym sankcjom karnym, ochrony zdrowia i ochrony praw i wolności innych osób.”

6 Artykuł 3 tejże dyrektywy, zatytułowany „Zakres” stanowi w ust. 1 lit. c), że dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu do warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania.

7 Artykuł 4 dyrektywy 2000/78, zatytułowany „Wymagania zawodowe”, przewiduje w swoim ustępie 1:

„Niezależnie od przepisów od art. 2 ust. 1 i 2, państwa członkowskie mogą uznać, że odmienne traktowanie ze względu cechy związane z jedną z przyczyn wymienionych w art. 1 nie stanowi dyskryminacji w przypadku, gdy ze względu na rodzaj działalności zawodowej lub warunki jej wykonywania, dane cechy są istotnym i determinującym wymogiem zawodowym, pod warunkiem, że cel jest zgodny z prawem, a wymóg jest proporcjonalny”.

8 Artykuł 6 tejże dyrektywy, zatytułowany „Uzasadnienie odmiennego traktowania ze względu na wiek” stanowi w swoim ust. 1:

„Niezależnie od przepisów art. 2 ust. 2, państwa członkowskie mogą uznać, że odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskryminacji, jeżeli w ramach prawa krajowego zostanie to obiektywnie i racjonalnie uzasadnione zgodnym z przepisami celem, w szczególności celami polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, i jeżeli środki mające służyć realizacji tego celu są właściwe i konieczne.

Takie odmienne traktowanie może polegać między innymi na:

a) wprowadzeniu specjalnych warunków dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodowego, zatrudnienia i pracy, włącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania, dla ludzi młodych, pracowników starszych i osób mających na utrzymaniu inne osoby, w celu wspierania ich integracji zawodowej lub zapewnienia im ochrony;

b) określeniu warunków dolnej granicy wieku, doświadczenia zawodowego lub stażu pracy, wymaganego do zatrudnienia lub niektórych korzyści związanych z zatrudnieniem;

c) określenia górnej granicy wieku przy rekrutacji, z uwzględnieniem wykształcenia wymaganego na danym stanowisku lub potrzeby racjonalnego okresu zatrudnienia przed przejściem na emeryturę”.

9 Artykuł 16 rzeczonej dyrektywy przewiduje:

„Państwa członkowskie podejmują niezbędne działania, aby:[...]

b) przepisy sprzeczne z zasadą równego traktowania zawarte w umowach lub układach zbiorowych […] zostały uznane za nieważne lub zostały zmienione”.

10 Artykuł 18 akapit pierwszy dyrektywy 2000/78 precyzuje:

„Państwa członkowskie […] mogą powierzyć przedstawicielom pracodawców i pracowników, na ich wspólny wniosek, wprowadzenie w życie niniejszej dyrektywy, w zakresie przepisów dotyczących zbiorowych układów pracy. W takich wypadkach państwa członkowskie zapewnią do dnia 2 grudnia 2003 r., aby przedstawiciele pracodawców i pracowników wprowadzili w drodze umowy niezbędne środki, przy czym podejmą wszelkie niezbędne działania gwarantujące przedstawicielom pracodawców i pracowników w każdym czasie osiągnięcie wyników określonych w niniejszej dyrektywie. [...]

W celu uwzględnienia szczególnych warunków, państwa członkowskie mogą, o ile zaistnieje taka potrzeba, dysponować dodatkowym terminem trzech lat, licząc od dnia 2 grudnia 2003 r., to znaczy w sumie sześć lat na wprowadzenie w życie przepisów niniejszej dyrektywy dotyczących dyskryminacji ze względu na wiek i niepełnosprawność. W tym wypadku niezwłocznie powiadamiają o tym Komisję. Każde państwo członkowskie, które korzysta z dodatkowego terminu, przedstawia Komisji corocznie raport na temat kroków, jakie podjęło w celu uporania się z dyskryminacją ze względu na wiek i niepełnosprawność oraz postępu we wprowadzeniu w życie dyrektywy. Komisja przedstawia roczny raport Radzie”.

11 Republika Federalna Niemiec skorzystała z tej możliwości, ponieważ implementacja przepisów dyrektywy dotyczących dyskryminacji ze względu na wiek i niepełnosprawność miała nastąpić w tym państwie członkowskim najpóźniej do dnia 2 grudnia 2006 r.

Uregulowania dotyczące wykonywania zawodu pilota

Uregulowania międzynarodowe

12 Uregulowanie międzynarodowe dotyczące wykonywania zawodu przez piltów prywatnych, zawodowych i pilotów linii lotniczych zostało wypracowane przez instytucje międzynarodową, Joint-Aviation-Authorities, której członkiem jest Republika Federalna Niemiec. Jedno z tych uregulowań, Joint Aviation Requirements – Flight Crew Licensing 1 (Wspólne wymogi w dziedzinie lotnictwa – Wymogi dla członków załogi, zwane dalej „JAR-FCL 1”) zostało przyjęte w dniu 15 kwietnia 2003 r.

13 JAR-FCL 1 zostało opublikowane przez Bundesministerium für Verkehr, Bau- und Wohnungswesen (Flugzeug) (Federalne Ministerstwo Transportu i Budownictwa) w organie promulgacyjnym Bundesanzeiger nr 80a z 29.4.2003.

14 Punkt 1.060 JAR-FCL 1 precyzuje:

„Ograniczenia dotyczące posiadaczy licencji pilota, którzy ukończyli 60 rok życia:

a) osoby w wieku od 60 do 64 roku życia:

posiadacz licencji pilota, który ukończył 60 rok życia, nie może być powoływany do czynnej służby jako pilot samolotu w ramach obsługi transportu zawodowego, chyba że:

1) jest członkiem załogi samolotu składającej się z większej liczby pilotów

2) i inni piloci nie ukończyli jeszcze 60 roku życia.

b) osoby mające 65 lat:

posiadacz licencji pilota, który ukończył 65 rok życia, nie może być powoływany do czynnej służby jako pilot samolotu w ramach obsługi transportu zawodowego”.

Uregulowania krajowe

15 Paragraf 20 ust. 2 Luftverkehrs-Zulassungs-Ordnung (zarządzenia dotyczącego dopuszczenia do ruchu powietrznego, zwanego dalej „LuftVZO”) w brzmieniu zmienionym przez Verordnung zur Änderung luftrechtlicher Vorschriften über Anforderungen an Flugbesatzungen (rozporządzenie zmieniające przepisy prawa lotniczego w przedmiocie wymogów stawianych członkom załogi statku powietrznego) z dnia 10 lipca 2008 r. (BGBl. 2003 I, s. 182) przewiduje:

„Warunki kwalifikacji zawodowej i egzaminy w celu uzyskania licencji, zakres – w tym kwalifikacje, okres ważności, przedłużenie i odnowienie – a także pozostałe warunki wykonywania praw związanych licencją lub kwalifikacją są uregulowane w Verordnung über Luftfahrtpersonal [rozporządzeniu w sprawie personelu obsługującego transport powietrzny] [...]”.

16 Paragraf 4 pierwszego Durchführungsverordnung zur Verordnung über Luftfahrtpersonal (rozporządzenia wykonawczego do rozporządzenia dotyczącego personelu obsługującego transport powietrzny, zwane dalej „1. DV LuftPersV”) z dnia 15 kwietnia 2003 r. (Bundesanzeiger nr 82b z 3.5.2003) stanowi:

Po ukończeniu 60 roku życia i do czasu ukończenia 65 roku życia posiadacz wystawionej w Republice Federalnej Niemiec licencji pilota zawodowego lub pilota transportowego lub licencji wydanje zgodnie z § 46 rozporządzenia w sprawie personelu przedsiębiorstw lotniczych może wykonywać prawa wynikające z licencji również na statkach powietrznych mających minimalną obsadę załogi w postaci jednego pilota, w ramach zawodowego transportu pasażerów, poczty lub ładunków, pod warunkiem, że przelot odbywa się na terytorium Republiki Federalnej Niemiec.

Po ukończeniu 65 roku życia posiadacz licencji pilota nie może pilotować samolotu w ramach zawodowego transportu pasażerów, poczty lub ładunków”.

Układ zbiorowy pracy

17 Stosunki pracy są między stronami uregulowane zasadniczo w układzie zbiorowym pracy nr 5a dla personelu pokładowego Deutsche Lufthansa, w brzmieniu oowiązującym na dzień 14 stycznia 2005 r. (zwanym dalej „ układem zbiorowym pracy nr 5a”).

18 Artykuł 19 ust. 1 układu zbiorowego pracy nr 5a ma następujące brzmienie:

„Stosunek pracy ustaje, bez konieczności wypowiedzenia umowy, z upływem miesiąca, w którym pracownik kończy 60 lat.. [...]”

Uregulowania krajowe w dziedzinie pracy i równości traktowania

19 Paragraf 14 Gesetz über Teilzeitarbeit und befristete Arbeitsverträge und zur Änderung und Aufhebung arbeitsrechtlicher Bestimmungen (ustawy o pracy w niepełnym wymiarze czasu i umowach o pracę na czas określony oraz o zmianie niektórych przepisów prawa pracy) z dnia 21 grudnia 2000 r. (BGBl. 2000 I, s. 1966, zwanej dalej „TzBfG”) stanowi:

„1) Dozwolone jest zawieranie umów o pracę na czas określony, jeżeli istnieje ku temu obiektywny powód. [...]”

20 Allgemeines Gleichbehandlungsgesetz (ramowa ustawa o równym traktowaniu) z dnia 14 sierpnia 2006 r. (BGBl. 2006 I. s. 1897, zwana dalej „AGG”), dokonała transpozycji dyrektywy 2000/78.

21 Paragrafy 1- 3, 7, 8 i 10 AGG stanowią:

§ 1 – Cel ustawy

Niniejsza ustawa ma na celu uniemożliwienie lub wyeliminowanie wszelkich nierówności ze względu na rasę lub pochodzenie etniczne, płeć, religię lub wyznanie, niepełnosprawność, wiek lub tożsamość płciową.,

§ 2 – Zakres zastosowania

(1) Na podstawie niniejszej ustawy zabroniona jest dyskryminacja ze względów wskazanych w § 1 w zakresie :[...]

2. Warunków zatrudnienia i pracy, w tym warunków wynagradzania i rozwiązywania stosunków pracy, w szczególności zawartych w porozumieniach zbiorowych i indywidualnych umowach o pracę oraz w przepisach wydanych w kontekście wykonywania i zakończenia stosunków pracy, jak również awansu zawodowego. [...]

§ 3 – Definicje

(1) Dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce, gdy z jednego ze względów wskazanych w § 1 osoba traktowana jest mniej przychylnie, niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w podobnej sytuacji […]. [...]

§ 7 – Zakaz dyskryminacji

(1) Nie można dyskryminować pracowników ze względu na powody wymienione w § 1 [...].

(2) Nieważne są postanowienia umów naruszające zakaz dyskryminacji w rozumieniu § 1.[...]

§ 8 – Zezwolenie na odmienne traktowanie ze względu na wymogi zawodowe

(1) Odmienne traktowanie z jednego ze względów wymienionych w § 1 jest dopuszczalne, gdy wzgląd ten, z uwagi na rodzaj wykonywanej działalności lub warunki jej wykonywania, stanowi istotny i determinujący wymóg zawodowy, o ile cel jest zgodny z prawem, a wymóg proporcjonalny. [...]

§ 10 – Zezwolenie na odmienne traktowanie ze względu na wiek

(1) Niezależnie od § 8 odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskryminacji, jeżeli zostanie obiektywnie i racjonalnie uzasadnione zgodnym z przepisami celem. Środki mające służyć realizacji tego celu powinny być właściwe i konieczne. Takie odmienne traktowanie może polegać między innymi na: [...]”

Postępowanie przed sądem krajowym i pytanie prejudycjalne

22 R. Prigge, M. Fromm i V. Lambach przez wiele lat byli zatrudnieni przez Deutsche Lufthansa w charakterze pilotów, a następnie kapitanów lotu.

23 Ich umowy o pracę ustały odpowiednio w 2006 i 2007 r., kiedy osiągnęli wiek 60 lat, na podstawie § 19 ust. 1 układu zbiorowego pracy nr 5a.

24 Powodowie w sprawie przed sądem krajowym, uważając, że stali się ofiarami dyskryminacji ze względu na wiek sprzecznej z dyrektywą 2000/78 i AGG, wystąpili doArbeitsgericht Frankfurt am Main o ustalenie, że ich stosunki pracy z Deutsche Lufthansa nie ustały z upływem miesiąca, w którym ukończyli 60 lat i o przywrócenie do pracy.

25 Arbeitsgericht Frankfurt am Main oddalił powództwo, a Landesarbeitsgericht Hessen oddalił ich apelację. Powodowie wnieśli więc skargę kasacyjną – „Revision” do Bundesarbeitsgericht.

26 Sąd ten wskazuje, że aż do wejścia w życie AGG uznawał za ważne postanowienia takie jak §19 układu zbiorowego pracy nr 5a. W zakresie bowiem w jakim § 14 TzBfG pozwala na ograniczenie czasu trwania umowy o pracę, jeżeli istnieją ku temu obiektywne powody, sąd ten przyjmował, że granica wieku przewidziana w układzie zbiorowym pracy również może być uzasadniona obiektywnym powodem w rozumieniu § 14 ust. 1.

27 Bundesarbeitsgericht uważa, że zgodnie z zasadą autonomii partnerów społecznych i swobody, jaką dysponują przy wykonywaniu swoich uprawnień normatywnych mogą oni przyjmować przepisy ograniczające czas trwania umów o pracę poprzez ustalenie granicy wieku. Jednak, jako że te uprawnienia normatywne są dzielone z państwem, państwo nałożyło obowiązek polegający na tym, że takie ograniczenie czasu trwania umów o pracę powinno być uzasadnione obiektywnym powodem. Partnerzy społeczni dysponują tymczasem pewnym zakresem uznania przy definiowaniu takiego obiektywnego powodu. Z zasad tych wynika, że ustalenie granicy wieku wynoszącej 60 lat dla pilotów Deutsche Lufthansa wchodziło w zakres kompetencji partnerów społecznych.

28 Poza wypadkiem, gdy granica wieku wynika z możliwości uzyskania przez pracownika emerytury, sąd odsyłający uważa, że ograniczenie czasu trwania umowy o pracę w zależności od wieku pracownika jest uzasadnione jedynie wtedy, gdy z uwagi na rodzaj wykonywanej przez niego działalności przekroczenie określonego wieku wiąże się z pewnym ryzykiem Warunek ten jest zdaniem tego sądu spełniony w przypadku pilotów. Granica wieku dla pilotów zapewnia nie tylko prawidłowe wykonywanie zawodu, ale także służy ochronie życia i zdrowia członków personelu pokładowego, pasażerów i osób zamieszałych na obszarach, nad którymi następuje przelot. Zdaniem sądu odsyłającego wiek jest obiektywnie związany z utratą zdolności fizycznych.

29 Okoliczność, że uregulowania międzynarodowe i krajowe, a także inne układy zbiorowe pracy nie zabraniają całkowicie, lecz jedynie ograniczają wykonywanie zawodu przez pilotów po ukończeniu 60 lat, stanowić ma potwierdzenie tezy, że wykonywanie tego zawodu po ukoćczeniu tego wieku przedstawia pewne ryzyko. Ustalając granicę wieku na poziomie 60 lat, partnerzy społeczni zmieścili się w granicach ich uprawnień normatywnych.

30 Bundesarbeitsgericht uważa, że okoliczność, iż inne układy zbiorowe pracy dotyczące pilotów innych spółek grupy, do której należy Deutsche Lufthansa, nie przewidują granicy wieku wynoszącej 60 lat, nie świadczy o naruszeniu zasady równości. Te inne układy były bowiem negocjowane przez różnych partnerów społecznych i dla różnych przedsiębiorstw.

31 Bundesarbeitsgericht zastanawioa się, czy po wejściu w życie dyrektywy 2000/78 oraz AGG wykładnia zgodna z prawem Unii nie skutkowałaby pozbawieniem ważności granicy wieku wynoszącej 60 lat dla pilotów Deutsche Lufthansa.

32 Zdaniem tego sądu § 19 ust. 1 układu zbiorowego pracy nr 5a obejmuje różnicę w traktowaniu bezpośrednio w oparciu ze względu na wiek. Sądzi, że celem, jakimu ma służyć ograniczenie do 60 lat wieku pilotów, jest zapewnienie bezpieczeństwa żeglugi powietrznej Zastanawia się więc, czy taka różnica w traktowaniu nie jest sprzeczna z tą dyrektywą lub zasadami ogólnymi prawa Unii.

33 Po pierwsze sąd odsyłający zastanawia się, czy granica wieku przewidziana w § 19 ust. 1 układu zbiorowego pracy nr 5a wchodzi w zakres zastosowania tej dyrektywy. Skoro bowiem środek ten służy celowi bezpieczeństwa żeglugi powietrznej, jest on niezbędny dla bezpieczeństwa publicznego w rozumieniu art. 2 ust. 5 dyrektywy. Bundesarbeitsgericht zastanawia się jednak nad kwestią, czy układy zbiorowe pracy mogą stanowić „ środk[i] przewidzian[e] przepisami krajowymi ” w rozumieniu tego przepisu.

34 Po drugie – i w sytacji gdyby środek dotyczący granicy wieku wchodził w zakres zastosowania dyrektywy 2000/78 – sąd ten zastanawia się, czy cel polegający na zapewnieniu bezpieczeństwa żeglugi powietrznej można zaliczyć do celów, o których mowa w art. 6 ust. 2 tej dyrektywy. Zauważa, że przy wykładni tego przepisu Trybunał wypowiadał się do tej pory jedynie w przedmiocie środków służących celom z zakresu polityki społecznej, nie wypowiadając się wyraźnie na temat środków realizujących inne cele. Gdyby cel polegający na zapewnieniu bezpieczeństwa żeglugi powietrznej figurował wśród celów, o których mowa w art. 6 ust. 2 tej dyrektywy, należałoby sprawdzić, czy ograniczenie wieku pilotów do 60 lat jest właściwe i niezbędne do osiągnięcia tego celu.

35 Po trzecie wreszcie Bundesarbeitsgericht zastanawia się, czy ograniczenie wieku pilotów do 60 lat może znaleźć uzasadnienie w art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78. Zapewnienie bezpieczeństwa lotów mogłoby bowiem stanowić zgodny z prawem cel uzasadniający nałożenie wymogu zawodowego związanego z wiekiem. W takim wypadku sąd ten zastanawia się, czy granica wieku może być ustalona przez partnerów społecznych w ramach układu zbiorowego pracy, czy też należy to do uprawniń normatywnych państwa. W tej kwestii sąd odsyłający zauważa, że przepisy krajowe jedynie ograniczają wykonywanie zawodu pilota między ukończeniem 60 i 65 lat, lecz go nie zabraniają.

36 W tej sytuacji Bundesarbeitsgericht postanowił zawiesić postępowanie i przedłożyć Trybunałowi następujące pytania prejudycjalne:

„Czy art. 2 ust. 5, art. 4 ust. 1 lub art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze dyrektywy Rady 2000/78/WE [...] lub ogólną zasadę prawa wspólnotowego dotyczącą zakazu dyskryminacji ze względu na wiek należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniom prawa krajowego, które uznają zawarte w układach zbiorowych uregulowanie granicy wieku dla pilotów, wynikające ze względów związanych z zagwarantowaniem bezpieczeństwa lotów?”

W przedmiocie pytania prejudycjalnego

Uwagi wstępne

37 W celu udzielenia odpowiedzi na przedstawione pytanie należy na wstępie ustalić, po pierwsze, czy klauzula układu zbiorowego pracy, której dotyczy sprawa przed sądem krajowym, wchodzi w zakres zastosowania tej dyrektywy i obejmuje różnicę w traktowaniu ze względu na wiek i po drugie, czy dyrektywę tę należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, by różnice w traktowaniu ze względu na wiek wynikały z klauzul układu zbiorowego pracy takiego jak ten, krórego dotyczy sprawa główna.

38 Jeżeli chodzi o zastosowanie dyrektywy 2000/78, należy przypomnieć, potwierdził istnienie zasady niedyskryminacji ze względu na wiek, którą należy uważać za ogólną zasadę prawa Unii i która została skonkretyzowana w dyrektywie 2000/78 (zob. podobnie wyrok z dnia 19 stycznia 2010 r. w sprawie C-555/07 Kücükdeveci, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 21). Zakaz wszelkiej dyskryminacji ze względu m.in. na wiek jest zawarty w art. 21 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „ kartą ”), która od dnia 1 grudnia 2009 r. ma tę samą wartość prawną co traktaty..

39 Ponadto zarówno z tytułu i z preambuły, jak i z treści i celu tej dyrektywy wynika, że dyrektywa ta zmierza do ustanowienia ogólnych warunków ramowych celem zapewnienia każdej osobie równego traktowania „w zakresie zatrudnienia i pracy”, oferując jej skuteczną ochronę przed dyskryminacją ze względu na jedną z przyczyn określonych w art. 1, wśród których znajduje się wiek (zob. podobnie wyrok z dnia 12 października 2010 r. w sprawie C-499/08 Ingeniørforeningen i Danmark, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 19).

40 Z art. 3 ust. 1 lit. c) omawianej dyrektywy wynika, że stosuje się ją do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu między innymi do warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania.

41 Paragraf 19 ust. 1 układu zbiorowego pracy nr 5a, poprzez fakt, że przewiduje, iż stosunek pracy pilotów ustaje, bez konieczności wypowiedzenia umowy o pracę, z upływem miesiąca, w którym kończą 60 lat, dotyczy warunków zatrudnienia tych pracowników w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2000/78. Ma ona zatem zastosowanie do sytuacji takich jak te, które zapoczątkowały spór przed sądem odsyłającym.

42 Odnośnie do kwestii, czy środek rozpatrywany w postępowaniu przed sądem krajowym przewiduje dyskryminację ze względu na wiek w rozumieniu art. 2 ust. 1 dyrektywy 2000/78, należy przypomnieć, że zgodnie z brzmieniem tego przepisu „zasada równego traktowania” oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1 tej dyrektywy. Artykuł 2 ust. 2 lit. a) omawianej dyrektywy uściśla, że do celów ust. 1 dyskryminacja bezpośrednia występuje, w przypadku gdy osobę traktuje się mniej przychylnie niż traktuje się inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1 dyrektywy.

43 W niniejszej sprawie § 19 ust. 1 układu zbiorowego pracy nr 5a przewiduje, że stosunek pracy pilota Deutsche Lufthansa, który podlega temu układowi zbiorowemu pracy, ustaje z mocy prawa, kiedy osiąga on wiek 60 lat.

44 Taki pilot znajduje się więc w sytuacji porównywalnej z sytuacją pilota młodszego wiekiem, wykonującego te same czynności na rzecz tego samego przedsiębiorstwa lotniczego lub podlegającego temu samemu układowi zbiorowemu pracy. Pierwszy z pilotów, którego umowa o pracę ulega automatycznie rozwiązaniu z chwilą ukończenia przez niego 60 lat, jest ze względu na wiek traktowany w sposób mniej korzystny niż drugi z nich.

45 Okazuje się więc, że środek rozpatrywany w postępowaniu przed sądem krajowym przewiduje odmienne traktowanie ze względu na wiek w rozumieniu art. 1 w związku z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78.

46 Należy przypomnieć, że okoliczność, iż uregulowanie krajowe – w niniejszej sprawie, zgodnie z informacjami sądu odsyłającego, §14 TzBfG – może zezwolić, by z obiektywnych powodów układ zbiorowy pracy przewidywał automatyczne ustanie umowy o pracę w określonym wieku, nie zwalnia danego układu zbiorowego pracy z obowiązku zgodności z prawem Unii, w szczególności z dyrektywą 2000/78 (zob. podobnie wyrok z dnia 12 października 2010 r. w sprawie C-45/09, Rosenbladt, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 53).

47 Prawo do rokowań zbiorowych proklamowane w art. 28 karty powinno bowiem, w zakresie zastosowania prawa Unii, być zgodnie z nim wykonywane (zob. podobnie wyroki: z dnia 11 grudnia 2007 r. w sprawie C-438/05 International Transport Workers’ Federation et Finnish Seamen’s Union, zwany „Viking Line”,Zb.Orz. s. I-10779, pkt 44 i zdnia 18 grudnia 2007 r. w sprawie C-341/05 Laval un Partneri, Zb.Orz. s. I-11767, pkt 91).

48 Partnerzy społeczni powinni zatem, gdy przyjmują środki wchodzące w zakres zastosowania dyrektywy 2000/78, która w dziedzinie zatrudnienia i pracy konkretyzuje zakaz dyskryminacji ze względu na wiek, powinni działać z poszanowaniem tej dyrektywy (zob. podobnie wyrok z dnia 27 października 1993 r. w sprawie C-127/92 Enderby, Rec. s. I-5535, pk 22).

49 I tak z art. 16 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2000/78 wyraźnie wynika, że układy zbiorowe pracy – tak samo jak przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne – powinny przestrzegać zasady wprowadzonej w życie tą dyrektywą.

50 Z uwagi na to, że sąd odsyłający zwrócił się do Trybunału o wykładnię art. 2 ust. 5, art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78, należy zbadać klauzulę układu zbiorowego pracy, której dotyczy sprawa przed sądem krajowym, kolejno w świetle każdego z tych przepisów i celu lub celów realizoowanych przez ten środek..

51 Z wyjaśnień udzielonych przez sąd odsyłający wynika, że partnerzy społeczni uzgodnili automatyczne ustanie umnów o pracę pilotów w wieku 60lat w celu zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi powietrznej. Rząd niemiecki w swoich uwagach twierdzi, że granica wieku uzgodniona przez partnerów społecznych jest niezbędna w celu ochrony zdrowia. Fakt wykluczenia z ruchu powietrznego pilotów w wieku powyżej 60 lat pozwala jego zdaniem uniknąć ryzyka wypadku, a także chronić zdrowie pilotów, pasażerów i mieszkańców obszarów, nad którymi odbywa się przelot. To w świetle tych rozważań należy dokonań wykładni dyrektywy 2000/78.

W przedmiocie wykładni art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78

52 Przedmiotem art. 2 dyrektywy 2000/78, zatytułowanego „ Pojęcie dyskryminacji”, jest zdefiniowanie zasady równego traktowania do celów tej dyrektywy. Zgodnie z art. 2 ust. 1 zasadę tę opisuje brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1 tej dyrektywy.

53 Artykuł 2 ust. 2 – 4 dyrektywy 2000/78 definiuje zachowania, które uważane są za dyskryminację w rozumieniu art. 2 ust. 1 tej dyrektywy.

54 Zgodnie z art. 2 ust. 5 tej dyrektywy „ nie narusza [ona] środków przewidzianych przepisami krajowymi, które w społeczeństwie demokratycznym są niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, utrzymania porządku i zapobiegania działaniom podlegającym sankcjom karnym, ochrony zdrowia i ochrony praw i wolności innych osób ”.

55 Przyjmując ten przepis prawodawca Unii zamierzał, w dziedzinie zatrudnbienia i pracy, zapobiegać konfliktom między z jednej strony zasadą równego traktowania i z drugiej strony – potrzebą zapewnienia porządku, bezpieczeństwa i zdrowia publicznego, zapobiegania działaniom podlegającym sankcjom karnym oraz ochrony praw i wolności indywidualnych, niezbędnych dla funkcjonowania demokratycznego społeczeństwa, a także konflikty takie rozstrzygać. Prawodawca ten uznał, że w niektórych przypadkach wymienionych w art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 zasady w niej ustanowione nie mają zastosowania do środków powodujących odmienne traktowanie z przyczyn wymienionych w art. 1 tej dyrektywy, pod warunkeim jednak, że środki te są „ niezbędne ” dla osiągnięcia wymienionych celów.

56 Ponadto tenże art,. 2 ust. 5, jako że wprowadza odstępstwo od zakazu dyskryminacji, powinien byń interpretowany ściśle. Sformułowania użyte w tym przepisie również prowadzą do takiego wniosku (zob. podobnie wyrok z dnia 12 stycznia 2010 r. w sprawie C-341/08, Petersen, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 60).

57 Należy zatem ustalić, czy bezpieczeństwo lotów mieści się wśród celów wymienionych w art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 oraz czy § 19 ust. 1 układu zbiorowego pracy nr 5a stanowi środek przwidziany przepisami krajowymi w rozumieniu tego samego przepisu.

58 Co się tyczy bezpieczeństwa lotów, wydaje się, że środki mające na celu uniknięcie wypadków lotniczych poprzez kontrolę sprawności i zdolności fizycznych pilotów, aby ludzkie niedostatki nie stały się przyczyną wypadków, są niezaprzeczalnie środkami służącymi bezpieczeństwu publicznemu w rozumieniu art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78.

59 Jeżeli chodzi o pytanie, czy środek przyjęty w drodze układu zbiorowego pracy może stanowić środek przewidziany przepisami krajowymi, należy zauważyć, jak uczynił to rzecznik generalny w pkt 51 opinii, że prawodawca Unii wskazał w art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 środki objęte „przepisami krajowymi”, podczas gdy ani w art. 4 ust. 1, ani w art. 6 ust. 2 nie powołano się na żaden konkretny instrument prawny.

60 Trybunał orzekł już, że partnerzy społeczni nie są podmiotami prawa publicznego [zob., w kontekście dyrektywy 96/71/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1996 r. dotyczącej delegowania pracowników w ramach świadczenia usług (Dz.U. 1997, L 18, s. 1) ww. wyrok w sprawie Laval un Partneri, pkt 84].

61 Stwierdzenie to nie uniemożliwia jednak państwom członkowskim zezwolenia, w drodze przepisów upoważniających, partnerom społecznym na przyjmowanie środków w rozumieniu art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 w dziedzinach wskazanych w tym przepisie, a objętych układami zbiorowymi pracy. Te przepisy upoważniające powinny być wystarczająco precyzyjne, by zagwarantować, że rzeczone środki będą spełniać wymogi z art. 2 ust. 5.

62 Co się tyczy środka będącego przedmiotem sporu w sprawie przed sądem krajowym, partnerzy społeczni mieli uznać, że należało ograniczyć możliwość wykonywania zawodu przez pilotów do wieku 60 lat z przyczyn dotyczących bezpieczeństwa pasażerów, mieszkańców obszarów nad którymi wykonywane są przeloty, ale także samych pilotów. Środek ten służy celom związanym z bezpieczeństwem publicznym i ochroną zdrowia i jest objęty zakresem układów zbiorowych pracy.

63 Jednak, jak wskazano w pkt 14-16 niniejszego wyroku, w uregulowaniach krajowych i międzynarodowych uznano, że nie jest konieczne zakazywanie pilotom wykonywania zawodu po osiągnięciu wieku 60 lat, lecz jedynie jego ograniczenie. Zatem zakaz pilotowania po osiągnięciu tego wieku zawarty w spornym środku nie był niezbędny do realizacji zamierzonego celu.

64 Z powyższych rozważań wynika, że wykładni art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 należy dokonywać w ten sposób, że państwa członkowskie mogą, w drodze przepisów upoważniających, zezwolić partnerom społecznym na przyjmowanie środków w rozumieniu art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 w dziedzinach wskazanych w tym przepisie, a objętych układami zbiorowymi pracy, pod warunkiem, że te przepisy upoważniające będą wystarczająco precyzyjne, by zagwarantować, że rzeczone środki będą spełniać wymogi z art. 2 ust. 5. Środek taki jak w sprawie przed sądem krajowym, który ustala na 60 lat granicę wieku, poczynając od której piloci nie mogą dłużej wykonywać działalności zawodowej, nie jest środkiem niezbędnym dla bezpieczeństwa publicznego i dla ochrony zdrowia w rozumieniu rzeczonego art. 2 ust. 5.

W przedmiocie wykładni art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78

65 Zgodnie z art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78 „państwa członkowskie mogą uznać, że odmienne traktowanie ze względu cechy związane z jedną z przyczyn wymienionych w art. 1 [tej dyrektywy] nie stanowi dyskryminacji w przypadku gdy ze względu na rodzaj działalności zawodowej lub warunki jej wykonywania, dane cechy są istotnym i determinującym wymogiem zawodowym, pod warunkiem że cel jest zgodny z prawem, a wymóg jest proporcjonalny”.

66 Z brrzmienia tego przepisu wynika, że – by nie stanowić dyskryminacji – różnica w traktowaniu powinna opierać się na cesze związanej z jedną z przyczyn wymienionych w art. 1 dyrektywy 2000/78, a cecha ta powinna być „ istotna i determinująca ”. Trybunał orzekł, że to nie przyczyna, z której wynika odmienne traktowanie, ale cecha związana z tą przyczyną powinna stanowić istotny i determinujący wymóg zawodowy (zob. wyrok z dnia 12 stycznia 2010 r. w sprawie C-229/08 Wolf, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 35).

67 Jeżeli chodzi o pilotów liniowych, jest rzeczą fundamentalną, by posiadali między innymi szczególne zdolności fizyczne, ponieważ niedostatki fizyczne w tym zawodzie mogą mieć poważne konsekwencje. Niezaprzeczalne jest również, że te zdolności pogarszają się z wiekiem (zob. podobnie, w odniesieniu do zawodu strażaka, ww. wyrok w sprawie Wolf, pkt 41). Wynika stąd, że fakt posiadania szczególnych zdolności fizycznych może być uważany za „istotny i determinujący wymóg zawodowy” w rozumieniu art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78 w celu wykonywania zawodu pilota liniowego i że posiadanie takich zdolności jest związane z wiekiem.

68 Odnośnie do celu, jakiemu służy środek, sąd odsyłający zaznaczył – jak wskazano w pkt 51 niniejszego wyroku – że partnerzy społeczni przewidzieli automatyczne ustanie umowy o pracę pilotów w wielu 60 lat w celu zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi powietrznej.

69 Taki cel jest celem zgodnym z prawem w rozumieniu art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78.

70 Należy także ustalić, czy – decydując, że to właśnie począwszy od wieku 60 lat piloci liniowi nie posiadają już zdolności fizycznych potrzebnych dla wykonywania swojej działalności zawodowej – partnerzy społeczni nałożyli wymóg proporcjonalny.

71 W tej kwestii należy zauważyć, że motyw 23 dyrektywy precyzuje, że jeżeli cecha związana między innymi z wiekiem stanowi istotny i determinujący wymóg zawodowy, to odmienne traktowanie może być uzasadnione „w bardzo niewielu okolicznościach”.

72 Ponadto art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78, jako że pozwala na odstępstwo od zakazu dyskryminacji, podlega wykładni ścisłej (zob. podobnie, w odniesieniu do dyskryminacji ze względu na płeć, wyroki : z dnia 15 maja 1986 r. w sprawie 222/84Johnston, Rec. s. 1651, pkt 36 i z dnia 26 października 1999 r. w sprawie C-273/97 Sirdar, Rec. s. I‑7403, pkt 23, a także, w odniesieniu do art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78, podobnie, ww. wyrok w sprawie Petersen, pkt 60).

73 Tymczasem, jak wskazano w pkt 14 i 16 niniejszego wyroku, zarówno uregulowania krajowe jak i międzynarodowe przewidują możliwość kontynuowania przez pilotów ich działalności, z pewnymi obostrzeniami, w okresie od 60 do 65 roku życia. Organy krajowe i międzynarodowe uważają zatem że aż do ukończenia 65 lat piloci zachowują zdolności fizyczne do pilotowania, nawet jeżeli w okresie od 60 do 65 roku życia mogą to robić jedynie jako członkowie załogi, której pozostali piloci mają mniej niż 60 lat.

74 Partnerzy społeczni ze swej strony uznali, że po osiągnięciu wieku 60 lat piloci objęci układem zbiorowym pracy nr 5a nie mogą dłużej wykonywać swojej działalności, nawet z obostrzeniami. Zresztą powody, dla których uznano, że poczynając od wieku 60 lat piloci nie mają już zdolności fizycznych potrzebnych do pilotażu, nie wynikają ani z akt sprawy, ani z uwag przedstawionych Trybunałowi.

75 Ustalając na poziomie 60 lat granicę wieku, poczynając od którego piloci objęci układem zbiorowym pracy nr 5a zostają uznani za nieposiadających już zdolności fizycznych potrzebnych do wykonywania ich działalności zawodowej, podczas gdy uregulowania krajowe i międzynarodowe zezwalają na wykonywanie tej działalności, pod pewnymi warunkami, do wieku 65 lat, partnerzy społeczni nałożyli na tych pilotów wymóg nieproporcjonalny w rozumieniu art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78 .

76 Z rozważań tych wynika, że wykładni art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78 należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, by klauzula układu zbiorowego pracy, taka jak w sporze przed sądem krajowym, która ustala na poziomie 60 lat granicę wieku, poczynając od którego piloci zostają uznani za nieposiadających już zdolności fizycznych potrzebnych do wykonywania ich działalności zawodowej, podczas gdy uregulowania krajowe i międzynarodowe ustalają ten wiek na 65 lat.

W przedmiocie wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78

77 Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78 stanowi, że odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskryminacji, jeżeli w ramach prawa krajowego zostanie to obiektywnie i racjonalnie uzasadnione zgodnym z prawem celem, w szczególności celami polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego i jeżeli środki mające służyć realizacji tego celu są właściwe i konieczne.

78 Jak zaznaczono w pkt 51 i 68 niniejszego wyroku, sąd odsyłający wskazał, że partnerzy społeczni przewidzieli automatyczne rozwiązanie umów o pracę pilotów w wieku 60 lat w celu zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi powietrznej.

79 Należy ustalić, czy taki cel jest celem zgodnym z prawem w rozumieniu art. 6 ust. 1akapit pierwszy dyrektywy 2000/78..

80 W tej kwestii należy wskazać, że – mimo iż lista nie jest wyczerpująca – zgodne z prawem cele wymienione w tym przepisie są związane z polityką zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego.

81 I tak Trybunał orzekł, że celami, które mogą być uznane za „zgodne z przepisami” w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78, a co za tym idzie za mogące uzasadnić odstępstwo od zakazu dyskryminacji ze względu na wiek, są cele z zakresu polityki społecznej, takie jak cele związane z polityką zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego (wyroki: z dnia 5 marca 2009 r. w sprawie C‑388/07 Age Concern England, Zb. Orz. s. I-1569, pkt 46; z dnia 18 czerwca 2009 r. w sprawie C-88/08 Hütter, Zb.Orz. s. I-5325, pkt 41).

82 Z ogółu tych okoliczności wynika,że cel taki jak bezpieczeństwo lotów nie należy do celów wskazanych w art. 6 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2000/78.

83 Z ogółu powyższych rozważań wynika, że na przedłożone pytania należy udzielić następującej odpowiedzi:

– wykładni art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 należy dokonywać w ten sposób, że państwa członkowskie mogą, w drodze przepisów upoważniających, zezwolić partnerom społecznym na przyjmowanie środków w rozumieniu art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 w dziedzinach wskazanych w tym przepisie, a objętych układami zbiorowymi pracy, pod warunkiem, że te przepisy upoważniające będą wystarczająco precyzyjne, by zagwarantować, że rzeczone środki będą spełniać wymogi z art. 2 ust. 5. Środek taki jak w sprawie przed sądem krajowym, który ustala na 60 lat granicę wieku, poczynając od którego piloci nie mogą dłużej wykonywać działalności zawodowej, nie jest środkiem niezbędnym dla bezpieczeństwa publicznego i dla ochrony zdrowia w rozumieniu rzeczonego art. 2 ust. 5;

– wykładni art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78 należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, by klauzula układu zbiorowego pracy, taka jak w sporze przed sądem krajowym, która ustala na 60 lat granicę wieku, poczynając od którego piloci zostają uznani za nieposiadających już zdolności fizycznych potrzebnych do wykonywania ich działalności zawodowej, podczas gdy uregulowania krajowe i międzynarodowe ustalają ten wiek na 65 lat;

– wykładni art. 6 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2000/78 należy dokonywać w ten sposób, że bezpieczeństwo lotów nie stanowi zgodnego z prawem celu w rozumieniu tego przepisu.

W przedmiocie kosztów

84 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:

Wykładni art. 2 ust. 5 dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy należy dokonywać w ten sposób, że państwa członkowskie mogą, w drodze przepisów upoważniających, zezwolić partnerom społecznym na przyjmowanie środków w rozumieniu art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78 w dziedzinach wskazanych w tym przepisie, a objętych układami zbiorowymi pracy, pod warunkiem, że te przepisy upoważniające będą wystarczająco precyzyjne, by zagwarantować, że rzeczone środki będą spełniać wymogi z art. 2 ust. 5. Środek taki jak w sprawie przed sądem krajowym, który ustala na 60 lat granicę wieku, poczynając od którego piloci nie mogą dłużej wykonywać działalności zawodowej, nie jest środkiem niezbędnym dla bezpieczeństwa publicznego i dla ochrony zdrowia w rozumieniu rzeczonego art. 2 ust. 5.

Wykładni art. 4 ust. 1 dyrektywy 2000/78 należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, by klauzula układu zbiorowego pracy, taka jak w sporze przed sądem krajowym, która ustala na 60 lat granicę wieku, poczynając od którego piloci zostają uznani za nieposiadających już zdolności fizycznych potrzebnych do wykonywania ich działalności zawodowej, podczas gdy uregulowania krajowe i międzynarodowe ustalają ten wiek na 65 lat.

Wykładni art. 6 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2000/78 należy dokonywać w ten sposób, że bezpieczeństwo lotów nie stanowi zgodnego z prawem celu w rozumieniu tego przepisu.