Pojęcia pedagogiki specjalnej

Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi.

•Uszkodzenie (impariment) -każda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym –aspekt organiczny;

•Niepełnosprawność (disability) -każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka -aspekt psychologiczny ;

•Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) -ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami –aspekt społeczny. jeden czynnik o znacznej wadze patogennej (np. wada genetyczna), częściej obserwuje się zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne.

Wyrównywanie szans

•To długotrwały proces udzielania pomocy osobom niepełnosprawnym, aby mogły one wziąć na siebie pełną lub częściową odpowiedzialność kreowania swojego życia jako pełnoprawni członkowie społeczeństwa. Jest to zespół działań i świadczeń, dzięki którym wszelkiego typu systemy instytucji środowiskowych mogą stać się dostępne dla wszystkich, także dla osób niepełnosprawnych.

Specjalne Potrzeby Edukacyjne

•Pojęcie specjalnych potrzeb edukacyjnych i wychowawczych odnosi się do tej grupy uczniów, która nie może podołać wymaganiom powszechnie obowiązującego programu edukacyjnego. Maja oni znacznie większe trudności w uczeniu się niż ich rówieśnicy. Są w stanie kontynuować naukę, ale potrzebują pomocy pedagogicznej w formie specjalnego programu nauczania, specjalnych metod, dostosowanych do ich potrzeb, możliwości, ograniczeń.

Specjalne Potrzeby Edukacyjne obejmują:

•Ucznia z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi (np. deficyty rozwojowe, obniżenie możliwości intelektualnych, wady wymowy).

•Ucznia niepełnosprawnego (upośledzenie umysłowe, wady wzroku, wady słuchu, niepełnosprawność ruchowa, autyzm) i przewlekle chory.

•Ucznia niedostosowanego społecznie, z zaburzeniami w funkcjonowaniu emocjonalno–społecznym.

Rehabilitacja

•Rehabilitacja to zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym udziale tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej. (Dz.U. art. 7 z 27 sierpnia 1997r.).Rehabilitacja jest procesem medyczno-społecznym , który dąży do zapewnienia osobom niepełnosprawnym godziwego życia w poczuciu pożyteczności społecznej i bezpieczeństwa społecznego oraz zawodowego. Rehabilitacja jest procesem medyczno–społecznym, który dąży najogólniej mówiąc do poprawy jakości życia osób niepełnosprawnych. Rozwój rehabilitacji jako jednej ze specjalności medycznych rozpoczął się po II wojnie światowej –uznano ją wtedy za integralną 3 fazę procesu terapeutycznego (obok diagnozowania i leczenia).

Polska koncepcja rehabilitacji zakłada następujące cele i cechy:

1. Wczesność zapoczątkowania, czyli rehabilitacja rozpoczyna się możliwie już w okresie leczenia, od czasu przyjęcia chorego do szpitala lub ambulatorium.

2. Powszechność. Rehabilitacja jest dostępna wszystkim, którzy jej potrzebują i obejmuje wszystkie specjalności w lecznictwie szpitalnym, ambulatoryjnym i sanatoryjnym.

3. Ciągłość. Rehabilitacja medyczna jest ściśle powiązana z rehabilitacją zawodową i społeczną. Z chwilą zapoczątkowania rehabilitacja prowadzona jest aż do uzyskania pełnej sprawności, a u osób nie rokujących pełnego powrotu do zdrowia, do czasu uzyskania optymalnych mechanizmów kompensacyjnych, utrwalających wyniki usprawnienia lub utrzymania uzyskanej kondycji.

4. Kompleksowość. Uwzględnia się od początku wszystkie aspekty (etapy) rehabilitacji, tj. leczniczy, społeczny i psychologiczny.

Rewalidacja

•Rewalidacja to proces kompleksowych i skoordynowanych działań różnych służb i specjalistów zorientowany na jak najlepsze usprawnianie i przygotowanie do samodzielnego życia w społeczeństwie osób niepełnosprawnych, na miarę ich możliwości psychofizycznych. Termin „rehabilitacja” stosowany jest w naukach i praktyce medycznej, a termin „rewalidacja” w pedagogice specjalnej i kształceniu specjalnym.

Integracja

•Integracja wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełno i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa i w których stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju. Integracja pozwala osobie niepełnosprawnej być sobą wśród innych. Może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnosprawnej.

•System integracyjny kształcenia i wychowania polega na maksymalnym włączeniu dzieci z odchyleniami od normy do zwykłych szkół i placówek oświatowych, umożliwiając im-w miarę możliwości-wzrastanie w grupie zdrowych rówieśników lub zapewnienie im jak najczęstszych kontaktów z zewnętrznym środowiskiem społecznym.

Inkluzja

•Inkluzja/włączanie (ang. inclusion)-„ruch pedagogiczny” odwołujący się m.in. do pedagogiki różnorodności mający na celu ciągłe, ustawiczne reformowanie szkoły ogólnodostępnej, tak aby przekształciła się ona w „szkołę dla wszystkich uczniów” i w „szkołę o wysokim poziomie nauczania”; jest to kształcenie nie-segregacyjne o wysokiej jakości, które pozostawia ucznia z niepełnosprawnością w jego miejscu zamieszkania, w środowisku lokalnym.

Normalizacja

•Normalizacja termin wywodzi się z krajów skandynawskich, gdzie pojawił się po raz pierwszy w latach 60. XX wieku (Barnes, Mercer). Odnosi się on m.in do procesu, którego celem było uwolnienie z zakładów zamkniętych osób z upośledzeniem umysłowym, by stworzyć im warunki do prowadzenia bardziej „normalnego” funkcjonowania, włączając ich w możliwie najwyższym stopniu w główny nurt życia społecznego. Chodzi o to, by zorganizować maksymalnie sprzyjające środowisko dla osoby niepełnosprawnej.

Autonomia

•Autonomia rozumiana jest jako nabyta i wyuczona akceptacja siebie, oznacza wartość, potrzebę, prawo i przywilej jednostki do budowania niepowtarzalnego kształtu własnej osoby i osobistej wersji swojego życia.

Oligofrenopedagogika: Niepełnosprawność intelektualna

Niepełnosprawność intelektualna: to znaczące obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą deficyty w dziedzinie zachowań adaptacyjnych, i które występuje w okresie rozwojowym.

Wyróżnia się dwa główne aspekty niepełnosprawności intelektualnej:

1. poziom zdolności poznawczych (w zależności od norm kulturowych i oczekiwań wobec badanych osób badacze decydują, jaki przyjąć współczynnik inteligencji bądź poziom wieku umysłowego w różnicowaniu upośledzenia i normy),

2. poziom kompetencji społecznej (ogromny wpływ czynników społecznych i kulturowych powoduje, że w różnych kręgach stosowane są różne formy i skale do oceny dojrzałości społecznej).

Według Amerykańskiego Towarzystwa ds. niepełnosprawności intelektualnej-NI obejmuje „znacząco niższe niż przeciętne funkcjonowanie intelektualne”, które ujawnia się przed 18 rokiem życia. Obejmuje ponadto ograniczenia w przynajmniej dwóch z następujących obszarów –porozumiewanie się, samoobsługa, życie w domu, umiejętności społeczne, kierowanie sobą, zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności funkcjonowania w szkole, odpoczynek i praca. Stowarzyszenie sugeruje by posługiwać się terminem niepełnosprawność intelektualna, a nie jak dotychczas upośledzenie umysłowe

Demencja -otępienie: to wtórne obniżenie sprawności intelektualnej np. na skutek chorób, urazów.

Charakterystyka NI

• powstaje w okresie rozwojowym (do 18 rż),

• ma różnorodną etiologię.

• odnosi się nie tylko do niższego ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, lecz obejmuje również całą osobowość, ogranicza zdolność przystosowania społecznego,

• może występować bez towarzyszących innych zaburzeń psychicznych lub somatycznych lub mogą mu towarzyszyć zaburzenia psychiczne i fizykalne; im głębsze upośledzenie tym większe ryzyko zaburzeń neurologicznych i somatycznych,

• nie jest chorobą ani stanem chorobowym

• upośledzenie umysłowe jest stanem, który dzięki różnym zabiegom można poprawić, ale nie można wyeliminować.

Klasyfikacje NI w oparciu o Skalę Inteligencji Wechslera

• rozwój przeciętny II 85-110

• rozwój niższy niż przeciętny II 70-84

• upośledzenie umysłowe lekkie II 55-69

• upośledzenie umysłowe umiarkowane II 40-54

• upośledzenie umysłowe znaczne II 25-39

• upośledzenie umysłowe głębokie II 0-24

Etiologia NI

• Przyczyny somatyczne, organiczne (choroby, infekcje, anomalie chromosomowe)

• Przyczyny kulturowo-rodzinne (u około 2/3 upośledzonych osób nie stwierdza się żadnej choroby czy uszkodzenia mózgu). Ogólne zdolności intelektualne w pewnym stopniu przekazywane są genetycznie -współczynnik korelacji pomiędzy ilorazem inteligencji rodziców i dzieci jest bliski 0,5. Ogromną rolę w rozwoju inteligencji odgrywa środowisko -95% rodziców dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym pochodzi z warstw społecznych o najniższym wykształceniu i najniższym statusie. 80% lekkiego upośledzenia umysłowego zaliczyć można do tzw. upośledzenia rodzinno-kulturowego.

Czynniki powodujące NI

Lekka NI rzadko bywa spowodowana jednym znanym czynnikiem etiologicznym, na ogół mamy do czynienia z uwarunkowaniami wieloczynnikowymi, rzadko również spotykamy się z objawami neurologicznymi, wskazującymi na organiczne uszkodzenie układu nerwowego.

Tyflopedagogika

Rewalidacja - Rehabilitacja osób niewidomych i slabowidzących:

Przedmiotem rehabilitacji niewidomych i slabowidzących są osoby z zaburzeniami w zakresie percepcji wzrokowej.

Proces rehabilitacji obejmuje optymalny, wszechstronny rozwój i przystosowanie do życia w społeczeństwie ludzi pełnosprawnych.

Czynniki mogących spowodować dysfunkcje w zakresie widzenia:

• nieprawidłowościgenetyczne(nieprawidłowościwstrukturzegenetycznej),

• czynniki fizyczne (uszkodzenia genetyczne lub nieprawidłowości anatomiczne-zniekształcenia i deformacje oczodołu, gałki ocznej, soczewkiitp.), zatrucia matki w czasie ciąży (metale ciężkie, C02, alkohol, nikotyna, leki-na przykład Talomid, antybiotyki itd.),

• zaburzenia hormonalne(zaburzenia w wydzielaniu insuliny, kortyzonu),

• niedożywienie (awitaminoza),

• infekcje (przede wszystkim wirusowe).

Najistotniejsze są uszkodzenia najważniejszych czynności wzrokowych:

-uszkodzenie widzenia centralnego –obniżenie ostrości wzroku,

-uszkodzenie widzenia obwodowego –ograniczenia i ubytki pola widzenia.

Podział zaburzeń wzroku według Międzynarodowej Klasyfikacji i Obniżenia Ostrości Wzroku

Kategoria	Stopień uszkodzenia ostrości wzroku	Ostrość wzroku po korekcji	Terminologia
Wzrok w granicach normy		od 0,8 do 0,1	wzrok całkowicie normalny
	Lekki	poniżej 0,8	wzrok prawie normalny
Słabowzroczność (niedowidzenie)	umiarkowany	poniżej 0,3	słabowzroczność
	Znaczny	poniżej 0,1	słabowzroczność znaczna
	Głęboki	poniżej 0,05	słabowzroczność głęboka lub ślepota umiarkowana
	Prawie całkowity	poniżej 0,02	ślepota pawie całkowita -poczucie światła
	całkowity	0,00	ślepota całkowita

Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń przyjmuje następujące formy uszkodzeń pola widzenia:

1. Koncentryczne (równomierne) ograniczenie pola widzenia, które może

być:

• niewielkie: średnica pola 120 stopni i mniej,

• umiarkowane: średnica pola 60 stopni i mniej,

• znaczne: średnica pola 20 stopni i mniej,

• głębokie: średnica pola 5 stopni i mniej,

• widzenie lunetowe: widzenie tylko bardzo małą częścią siatkówki,

1. Widzenie połowiczne (ślepota połowiczna) polegająca na wypadnięciu połowy pola widzenia po lewej lub prawej stronie.

2. Inne uszkodzenia pola widzenia, do których należą wysypkowe jego ubytki w postaci mroczków lub ćwiartkowego wypadnięcia pola widzenia. Oprócz tych dwóch podstawowych czynności wzrokowych zaburzeniu może ulec także:

• widzenie barw,

• widzenie stereoskopowe,

• widzenie nocne.

Problemy wynikające z uszkodzenia narządu wzroku:

• nieprawidłowe postawy poznawcze, emocjonalne i społeczne,

• nieświadomość zagrażających niebezpieczeństw,

• trudności z funkcjonowaniem w środowisku.

Grupy osób z uszkodzonym wzrokiem:

• niewidomi, w tym dwie grupy rewalidacyjne: od urodzenia, po piątym roku życia, posługiwanie się dotykiem, węchem, słuchem, posługiwanie się brajlem (pismo punktowe, wypukłe),

• niedowidzący, słabowidzący: posługiwanie się głównie wzrokiem, zdolność widzenia tekstów czarno-białych przy pomocy optycznych, nie muszą korzystać z brajla,

• ociemniali, brak poczucia światła.

Techniczne środki wykorzystywane w edukacji osób z wadą wzroku dzielimy na:

• techniki wspomagające niesprawny wzrok,

• techniki wykorzystujące zmysł słuchu.

Techniki wspomagające niesprawny wzrok:

• pomoce optyczne takie jak: folia optyczna, liniał optyczny, lupy służące do patrzenia z bliska, w tym lupy ekranowe służące do odczytu z monitora komputera, lunety dodali, mono okulary, okulary lornetkowe,

• powiększalniki telewizyjne, o szerokim wachlarzu zastosowań i zróżnicowanej skali powiększenia, przenośne urządzenia wyposażone z reguły w małą, ręcznie sterowaną kamerę, niewielki monitor typu kompakt, oraz dodatkowo włącze komputerowe, pozwalające na stosowanie ich jako powiększającego monitora do komputerów,

Współczesna technika dla Nauka orientacji przestrzennej niewidomych:

• nauka technik ochraniających,

• ustalenie kierunku marszu,

• poznanie właściwości otoczenia,

• odnajdywanie upuszczonych przedmiotów,

• korzystanie z pomocy przewodnika,

• posługiwanie się laską,

• chodzenie po schodach i korzystanie ze schodów ruchomych,

• korzystanie ze środków komunikacji miejskiej,

Współczesna technika dla niewidomych:

• możliwości dostępu do informacji pisanej za pomocą skanera, nośników danych lub modemu,

• samodzielność przy przygotowaniu tekstu na komputerze,

• wyprowadzanie informacji w postaci wydruków lub na nośnikach cyfrowych,

• formy przekazu informacji szeroko dostępne dla innych osób,

• usunięcie ograniczeń pisma Braill'a.

Komputer używany przez niewidomych wyposażony w:

• syntezatory mowy,

• monitory brajlowskie,

• programy umożliwiające pisanie alfabetem brajla na klawiaturze komputera,

• mówiące i brajlowskie notatniki elektroniczne,

• drukarki brajlowskie,

• aparat do czytania Optacon współpracujący z komputerem,

• urządzenia czytające na głos tekst drukowany.

Surdopedagogika

Surdopedagogika – jest to dział pedagogiki specjalnej (rewalidacyjnej) zajmujący się nauczaniem i wychowaniem jednostek z wadami słuchu i zaburzeniami mowy wynikającymi z wad słuchu. Narząd słuchu, podobnie jak inne narządy organizmu może ulec uszkodzeniu na skutek różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Należą do nich czynniki: genetyczne, wrodzone, chorobowe, urazy. Również z wiekiem słuch ulega stopniowemu pogorszeniu i osoby w wieku podeszłym gorzej słyszą.

Klasyfikacja audiometryczna BIAP:

Ubytek słuchu w decybelach	Uszkodzenie słuchu w stopniu
pow. 20 dB do 40 dB	lekkim
pow. 40 dB do 70 dB	umiarkowanym
pow. 70 dB do 90 dB	znacznym
pow. 90 dB	głębokim

Głuchota – całkowite zniesienie czynności narządu słuchu (słyszenia)) lub głębokie ich uszkodzenie, które pomimo korekcji przy pomocy aparatów wzmacniających (słuchowych) utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia orientację w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi. Głuchota określamy dwa ostatnie uszkodzenia narządu słuchu wymienione w klasyfikacji BIAP.

 Niedosłuch – uszkodzenie słuchu, które można skorygować przy pomocy aparatu wzmacniającego (słuchowego), nie powodujące większych trudności i ograniczeń w orientacji w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi. Są to osoby z lekkim i umiarkowanym uszkodzeniem słuchu.

Głuchym:

• nazywamy człowieka, któremu utrata lub znaczne upośledzenie analizatora uniemożliwia rozumienie mowy ludzkiej przez słuch, i dla którego w pracy i wszelkich zadaniach życia słuch nie ma praktycznego znaczenia.

• nazywamy człowieka, który pozbawiony jest słuchu, a więc treści dźwiękowych płynących ze świata i który wskutek tego znajduje się w gorszych warunkach niż słyszący, jeżeli chodzi o poznanie świata zewnętrznego i przygotowania do życia społecznego.

Głuchotę możemy dzielić (zależnie od przyczyn ja powodujących) na:

• dziedziczną

• wrodzoną

• nabytą w czasie porodu

• nabytą po urodzeniu i w okresie życia osobniczego

 Etiologia wad słuchu obejmuje trzy zasadnicze zespoły czynników, które powodują:

• głuchotę dziedziczną

• głuchotę wrodzoną

• głuchotę już po urodzeniu się dziecka (nabyta)

 Głuchota dziedziczna – określana jest jako raka wtedy, gdy występuje również u innych członków tej samej rodziny. Dzieli się na:

• dominującą – występuje często w sprzężeniach z innymi upośledzeniami; nie zawsze ujawnia się od urodzenia, stąd trudna jest do określenia w badaniach diagnostycznych.

• recesywną – nie musi pojawiać się w każdej generacji, stąd też śledzenie przebiegu dziedziczenia recesywnego napotyka znaczne trudności.

 Głuchota wrodzona – przyczyny jej mogą być różne:

• choroby matki w czasie ciąży

• czynniki toksyczne uszkadzające płód

• zaburzenia hormonalne

• konflikt serologiczny na tle niezgodności czynnika Rh u matki i dziecka

 

Głuchota nabyta – spowodowana jest przyczynami występującymi w czasie porodu lub dalszego rozwoju jednostki. W okresie porodu słuch dziecka może ulec uszkodzeniu na skutek urazów powodujących silne krwawienia i niedotlenienie oraz w konsekwencji urazów mechanicznych związanych z przebiegiem porodu.

 Po urodzeniu się dziecka przyczyny powodujące głuchotę sprowadza się w zasadzie do dwóch okresów rozwojowych:

• do 3 roku życia – to najczęściej przewlekłe zapalenia ucha środkowego, zapalenie opon mózgowych, silne urazy oraz zakaźne choroby dziecięce typowe dla tego okresu rozwojowego.

• okresu późniejszego – przyczyny mogą być konsekwencją urazów mechanicznych, akustycznych, bardzo silnych wstrząsów psychicznych oraz chorób zakaźnych, czy tez zapalenia opon mózgowych.

 Dziecko niesłyszące odbiera bodźce wzrokowe, słuchowe, węchowe i dotykowe, lecz nie łączy ich z nazwą i często nie rozumie ich znaczenia przyczynowo – skutkowego. Brak jednego z najważniejszych receptorów upośledza u niego operacje myślowe abstrahowania, klasyfikacji i uogólniania. Nie kojarzy ono także symbolu dźwiękowego z pojęciem. Jego poznanie jest głównie konkretno – obrazowe. Wykorzystywanie zmysłu wzroku przez niesłyszących jest bardzo cenne, gdyż może ono w wielu wypadkach zastąpić słuch (kompensacja). Wzrok działa zwykle bardziej precyzyjnie u głuchych niż u słyszących, dzięki wprawie w koncentrowaniu uwagi. Brak słuchu sprawia, że spostrzeżenia głuchego są z reguły pełniejsze.

Środki porozumiewanie się niesłyszących:

Naturalną koniecznością życiowa stało się dla osób niesłyszących ukształtowanie własnego sposobu porozumiewania się. Naturalnym dla osób niesłyszących środkiem porozumiewania się na całym świecie stały się języki migowe, a jednym z głównych celów edukacji – opanowanie przez niesłyszące dziecko drugiego języka – języka narodowego, a takim stopniu, jaki jest możliwy dla danej osoby.

W kontaktach pomiędzy osobami niesłyszącymi dominują środki porozumiewania się, które można wywodzić lub powiązać z klasycznym językiem migowym. Należą do nich:

• znaki migowe ideograficzne w systemie migowym – klasyczny język migowy

• znaki migowe daktylograficzne – alfabet palcowy i znaki liczb, przy czym alfabet palcowy pełni głównie funkcje pomocnicze i uzupełniające

• mimika i pantomimika – stanowiąca integralną część znaków migowych

• gesty wtrącone – nie są skodyfikowanymi znakami migowymi, ale je uzupełniają i ułatwiają całościowy odbiór wypowiedzi

• elementy mowy dźwiękowej lub artykulacji

• inne zachowania kinetyczne – środki niewerbalne pozawokalne, mowa ciała, parajęzyk

W kontaktach pomiędzy osobami niesłyszącymi a słyszącymi dominują te środki komunikacji interpersonalnej, dla których bazą jest język narodowy. Zaliczamy do nich:

• język narodowy mówiony (głośna mowa), przy którym łączy się wykorzystywanie resztek słuchu z odczytywaniem z ust

• język narodowy artykłuowany (wyraźna artykulacja bez uzycia głosu) odbierany wyłącznie przez odczytywanie z ust

• znaki migowe daktylograficzne (alfabet palcowy i znaki liczb)

• pismo

• fonogesty (umowne układy rąk i palców wspomagające artykulację)

• znaki migowe ideograficzne i daktylograficzne w systemie językowo – migowym pełnym (język migany z końcówkami)

• znaki migowe ideograficzne i daktylograficzne w systemie językowo – migowym użytkowym (język migany bez końcówek lub z końcówkami stosowanymi wybiórczo)

• mimika i pantomimika stanowiąca integralna część znaków migowych

• zachowania kinetyczne nie będące konwencjonalnymi znakami migowymi (środki niewerbalne, mowa ciała, parajęzyk)

Duże znaczenie w przekazie informacji za pośrednictwem klasycznego języka migowego ma mimika twarzy, a także inne środki niewerbalne o charakterze zachowań kinetycznych ( nie wokalnych), stanowiące znaczący odsetek całości informacji. Są to często zachowania o charakterze pantomimicznym, nawiązujące do tematu i treści rozmowy oraz ułatwiające percepcję. Gdy osoba słysząca nie zna żadnych kodów manualnych, z osobami ogłuchłymi może nawiązać także kontakt poprzez pismo.