Funkcje poznawcze literatury (1)
Mimetyzm formalny M. Głowińskiego wobec mimesis R. Ohmanna
Mimesis – historia pojęcia
Dzieło literackie w ujęciu R. Ohmanna jest serią rozmaitych aktów mowy. Czytelnik nie rozstrzyga jednak prawdziwości przekazu, ale czy takie mówienie jest prawdopodobne i skuteczne w ramach określonej sytuacji mówienia.
Fortunność zostaje tu zawieszona w odniesieniu do realnego świata przez założenie mówienia „nie na serio” – jak w grze aktorów czy w opowiadaniu kawału.
Naśladowanie nie dotyczy tu opisu świata przedstawionego, a tworzenia aktów mowy, które z pozoru odwołują się do konwencji życiowych, ale w istocie poza dziełem nie istnieją.
Tę operację budowania wiarygodności aktów słownych możemy określić jako mimesis o charakterze językowym.
Przypisane postaciom wypowiedzi są środkiem ich kreowania (przez informacje implikowane i stematyzowane).
M. Głowiński, Mimesis językowa w wypowiedzi literackiej, W: tegoż, Poetyka i okolice, Warszawa 1992
- termin mimetyzm formalny - wywodzi się z teorii aktów mowy Austina – opiera się na założeniu, ze literackie akty mówienia stanowią naśladowanie normalnych ujęć języka
Mimetyczność jest możliwa do opisu literatury tylko w odniesieniu do niektórych jej przykładów.
Warunkiem: takie ukształtowanie wypowiedzi, że dostrzegalna jest obecność nadawcy i odbiorcy, a fakt opowiadania zostaje programowo uwidoczniony.
Mimetyzm formalny - akt mowy literackiej bezpośrednio przywołujący praktyki mówienia znane z doświadczenia społecznego, prowadzący do „reprodukowania” rozpoznawalnych, życiowych wzorców wypowiadania (pisemnych lub ustnych).
Nie realizują mimetyzmu formalnego te akty mowy w dziele literackim, w których brak zjawiska naśladowania potocznej praktyki mówienia. Są to:
wypowiedzi pragmatycznie dewiacyjne
akty mowy zatarte, ukryte, nie można ich zrekonstruować, gdyż wypowiedzenie odłączone od wypowiadania.
Wnioski:
Mimetyzm formalny u Głowińskiego węższy niż mimesis u Ohmanna, ponieważ dotyczy tych dzieł, w których odwołania do społecznie funkcjonujących wzorców mówienia są wyraziste i znaczące.
Mimetyczność wiąże się tu nie z rekonstruowaniem wiarygodności sytuacji komunikacyjnej, a z naśladowaniem wypowiedzi nieliterackich.
Czy literatura spełnia funkcję poznawczą?
Odpowiedź przecząca:
Platon
estetyka I. Kanta, który ujmował sztukę jako niezależną od zobowiązań poznawczych, jako twór czystej wyobraźni
Kontynuacją takiego autonomizującego sztukę wobec świata ujęcia są założenia, które głoszą, że literatura to kreacja językowa, samoistna, autonomiczna, zamknięta w sobie – np. formaliści, strukturaliści i fenomenologowie
Odpowiedź twierdząca:
tradycja Arystotelesowska
romantycy – sztuka umożliwia poznanie rzeczywistości transcendentnej
skrajne ujęcie pozytywistów, którzy powieściopisarzowi kazali być naukowcem, socjologiem
Mimesis
Tradycja tego pojęcia zw. z funkcją mima - odgrywanie, przedstawianie zdarzeń, ludzi, w rytualnym tańcu i śpiewie
tradycja zachowań naśladowczych związanych z magią
homeopatia jako metoda leczenia przez wywoływanie w organizmie objawów podobnych do chorobowych
religijne znaczenie pieśni kozła - kapłani Dionizosa odtwarzali rytualny mord.
R. Girard: Sacrum i przemoc (1972); Kozioł ofiarny (1982)
Według Arystotelesa każdy obraz zapisany w słowach jest naśladowczy. Tak jak naśladowcze są, choć posługują się innymi tworzywami: malarstwo, taniec i część twórczości muzycznej.
Twórczość epicka, tragiczna, a także komediowa i dytyrambiczna oraz w przeważającej mierze auletyka i kitarystyka mają tę cechę wspólną, że są sztukami mimetycznymi (tj. naśladowczymi). Różnią się zaś od siebie z trzech względów: ze względu na odmienne środki, różne przedmioty oraz różny i odmienny sposób naśladowania .
(R. I)
Geneza sztuki naśladowczej (R. IV)
„Swe powstanie zawdzięcza instynktowi naśladowczemu człowieka, który przez naśladowanie zdobywa podstawy wiedzy, a dzieła sztuk naśladowczych sprawiają mu przyjemność, co dotyczy także wyglądu niektórych zwierząt czy np. trupów, nieprzyjemnych w rzeczywistości, sprawiających przyjemność, gdy oglądamy ich podobizny”.
[Jest to oddziaływania estetyczne, sprawianie przyjemności właściwej danej formie poetyckiej.]
Typowość w poezji (R. IX)
„zadanie poety polega nie na przedstawianiu wydarzeń rzeczywistych, lecz takich, które mogłyby się zdarzyć, przy czym ta możliwość opiera się na prawdopodobieństwie i konieczności”.
[Mimesis to nie kopiowanie, a wywoływanie iluzji.]
Poezja między filozofią a historią
Filozofia formułuje ogólne prawdy o człowieku.
Historia mówi o konkretnych i prawdziwych wydarzeniach.
Poezja opowiada o takich, które mogły się wydarzyć.
Historyk nie naśladuje, bo nie jest naśladowaniem wierne odtwarzanie rzeczywistości w jej historycznym i przypadkowym biegu.
Proces mimetyczny sztuki analogiczny do procesu kosmologicznego natury.
Cechy rzeczywistości poetyckiej
Celowość
Uporządkowanie
Charakter potencjalny w stosunku do realnego świata.
Artysta może przedstawić rzeczywistość:
1.która nie ma odbicia w prawdziwym świecie (rzeczy niemożliwe można przedstawiać jeśli z tego powodu osiągnie się cel właściwy sztuce);
2.Jaka jest, jaka być powinna lub gorsza niż w rzeczywistości;
3.zgodną z normami wyznaczonymi przez opinię ludzką.
Poeta powinien przedstawiać raczej zdarzenia niemożliwe lecz prawdopodobne, niż możliwe ale nieprawdopodobne. (R. XXIV)
Prawdopodobieństwo:
1.stosunek do rzeczywistości zewnętrznej;
2.wewnętrzna zasada organizacji dzieła, zdolność do wzbudzenia przez rzeczywistość poetycką akceptacji odbiorcy.
Możliwość – przeniesienie w sferę sztuki zasad wiarygodności życiowej.
Odpowiedniość – zachowania zgodne ze statusem postaci. Dopasowanie postaci do zdarzeń i wybranej formy lit.
Zasady i normy estetyczne mają pierwszeństwo nad prawdopodobieństwem życiowym.
Mimesis tłumaczono jako naśladowanie, podobieństwo, odbicie, przedstawienie, reprodukcja, modelowanie, udawanie, imitowanie, obrazowanie.
[między imitacją a iluzją]
Powiązanie mimesis z pojęciem decorum.
Koło wergiliańskie
Typologia poezji ze względu na przedmiot i sposób naśladowania.
| Styl niski | Średni | wysoki |
|---|---|---|
Pasterze jamby komedia, poezja pastoralna |
Rolnik pentametr gatunki dydaktyczne |
bogowie, bohaterowie, królowie heksametr epika, tragedia |