WYOBRAŹNIA

Zdolność do tworzenia w świadomości czegoś nowego w stosunku do uprzedniego doświadczenia nazywamy wyobraźnia. Taką zdolnością obdarzone są wszystkie istoty ludzkie, ale należy zauważyć iż rozwinięta jest ona u różnych osób w niejednakowym stopniu. Wśród naszych znajomych możemy zetknąć się z osobami o wyobraźni bujnej, bogatej jak i ubogiej, którym sprawia trudność wyobrazić sobie lub wymyślić coś, co choć trochę odbiega od rzeczywistości. Przejawem wyobraźni bogatej jest przede wszystkim łatwość i szybkość tworzenia wyobrażeń wytwórczych. Takie osoby potrafią wykorzystywać swe obserwacje, wiedzę i doświadczenie do wytwarzania nowych, oryginalnych obrazów
i idei. Są pomysłowe, co ułatwia im naukę i działalność praktyczną. Słownik PWN definiuje pojęcie wyobraźnia jako zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, przewidywania, uzupełniania i odtwarzania oraz zdolność przedstawiania sobie zgodnie z własną wolą sytuacji, osób, przedmiotów, zjawisk, itp. nie widzianych dotąd. inne źródło podaje,
iż wyobraźnia to proces poznawczy, definiowany jako: umiejętność przypomnienia sobie lub wytworzenia w umyśle dowolnych bodźców odbieranych przez zmysły: obrazów, dźwięków, zapachów, smaków, wrażeń dotykowych. Wyobraźnia pozwala na mniej lub bardziej szczegółowe tworzenie w umyśle dowolnych sytuacji zaistniałych, hipotetycznych lub nie mogących zaistnieć w rzeczywistości. Ma związek z marzeniami sennymi. Umiejętność przewidywania możliwych, przyszłych zdarzeń na podstawie bieżących informacji, umożliwiające uniknięcie pewnych negatywnych zdarzeń lub przygotowanie się do nich, jeśli są niemożliwe do uniknięcia. W tym sensie używa się tego słowa w zwrotach "Kierowca jeżdżący z wyobraźnią". Istniej wyobraźnia artystyczna i jest to umiejętność przekazywania
w dowolnej formie artystycznej swoich wrażeń i wyobrażeń. Wyobraźnia artystyczna jest też czasem rozumiana jako zdolność do "zobaczenia" w swoim umyśle tworzonego dzieła artystycznego zanim zostanie ono technicznie wykonane. Wyobraźnia, rozumiana jako zdolność do rozważania możliwości nie istniejących dla zmysłów, a niejednokrotnie nie istniejących w ogóle jest więc pewnego rodzaju „rozrusznikiem” wywołującym zarówno pozytywne jak i negatywne emocje. Istnieją różne rodzaje wyobraźni.W zależności od tego,
w jakiej mierze wyobrażenia powstają pod wpływem świadomego zamiaru
i wysiłku woli, wyodrębniamy wyobraźnie mimowolna i dowolna. Dla wyobraźni mimowolnej charakterystyczny jest swobodny bieg wyobrażeń. Przez naszą świadomość przesuwają się wtedy rozmaite obrazy, dość luźno ze sobą powiązane; są to inaczej wyobrażenia na jawie. Skrajnym przejawem wyobraźni mimowolnej są marzenia senne. Obrazy przeżywane we śnie są przypadkowe, często dziwaczne i fantastyczne. Treść marzeń sennych jest nieraz zupełnie oderwana od rzeczywistości, a sytuacje i zdarzenia, jakie sobie wyobrażamy nieprawdopodobne (np. sny o oddychaniu pod wodą).Wyobraźnia dowolna jest to umiejętność wywołania różnego rodzaju wyobrażeń w sposób świadomy
i celowy. W zależności od stopnia samodzielności wytwarzanych obrazów rozróżniamy wyobraźnie twórczą i kierowaną. Wyobraźnia kierowana występuje, gdy nasze wyobrażenia wytwórcze powstają pod wpływem określonych bodźców. Ich przebieg może być kierowany np. przez lekturę, ilustrację, opowieść itp. Czytając książkę wyobrażamy sobie opisane w niej zdarzenia, pomieszczenia, bohaterów ich stroje. Po obejrzeniu adaptacji tej książki jesteśmy zwykle rozczarowani, gdyż reżyser inaczej przedstawił bohaterów i miejsca (mimo to później trudno jest nam rozstać się z wizją twórcy filmu). Wyobraźnia kierowana odgrywa ważną rolę we wzbogacaniu doświadczeń człowieka. Jest ona przydatna przy przyswajaniu sobie wiadomości ,które odnoszą się do przedmiotów i zjawisk niedostępnych naszemu bezpośredniemu doświadczeniu; mowa tu przede wszystkim o historii, niektórych działach zoologii, geografii i innych naukach. Przydaje się on także w praktyce, gdy należy wykonać szereg czynności mniej lub bardziej skomplikowanych zgodnie z instrukcją. Wyobraźnia twórcza jest to zdolność do wytwarzania nowych wyobrażeń toku działania, w wyniku którego powstaje określony wytwór, w jakiejś mierze samodzielny i oryginalny. Wyobraźnię tą mają silnie rozwiniętą osoby pracujące twórczo, tj. wynalazcy i konstruktorzy, uczeni
i artyści(pisarze, kompozytorzy, plastycy, architekci) i racjonalizatorzy, którzy ulepszają rozmaite działy produkcji. Niezależnie od dziedziny działalności jaka reprezentują ich wyobraźnia pozwala na przekształcanie rzeczywistości dzięki temu, że planują, a następnie realizują nowe dzieła społeczne użyteczne, należące do kręgu kultury materialnej i duchowej. Marzenia są odrębnym przejawem wyobraźni dowolnej. Stanowiące zespół wyobrażeń samodzielnych i twórczych, rzutujących przyszłość i związanych z naszymi pragnieniami dążeniami. Treścią marzenia jest urzeczywistnienie jakiegoś pragnienia. Może ono dotyczyć niedalekiej przyszłości (np. wakacyjnego wyjazdu nad morze), ale także istnieją też bardziej perspektywiczne (np. marzenie przyszłego ojca by jego potomek był lekarzem).Marzenia bywają również bardziej lub mniej realne ,jest to zależne od tego czy człowiek bierze pod uwagę swoje możliwości i umiejętności. Marzenia nie realne, które prawdopodobnie nigdy się nie spełnia nazywamy mrzonkami. Marzenia są zwykle ściśle związane z planami życiowymi człowieka. Ich treścią bywają jednak sprawy bardziej ogólne, o szerszym znaczeniu społecznym(np. uczniowie marzą o budowie nowej, pięknej szkoły).Marzenia realne są związane z planowaniem działania, maja znaczenie bardzo pozytywne. Wzbogacają one wewnętrzne życie człowieka i zachęcają go do podejmowania określonych czynności, stanowiących etapy jego drogi do celu. Marzenia nierealne kierują wysiłki i energię człowieka na fałszywe tory, odrywając od realizacji konkretnych zadań. Często odbija się negatywnie na innych dziedzinach życia ,z tego też powodu konieczne jest świadome kontrolowanie swych marzeń, zestawianie tego, o czym marzymy, z tym, czego naprawdę potrafimy dokonać. Jednym z ważnych elementów każdego procesu twórczego jest wyobraźnia. Bez szczególnie rozwiniętej wyobraźni nie mogłaby istnieć oryginalność twórcza. Wyobraźnia jest to proces psychiczny, polegający na tworzeniu obrazów na podstawie posiadanych wyobrażeń (Z. Pietrasiński). Wyróżniamy dwa rodzaje wyobraźni: odtwórczą i twórczą. Wyobraźnia odtwórcza to odtwarzanie w umyśle przedmiotów lub zjawisk dawniej spostrzeganych.

O wyobraźni twórczej mówimy wtedy, kiedy na skutek łączenia elementów spostrzeżeń powstają nowe, odmienne od obserwowanych obrazów wyobrażenia. Zdolność do maksymalnego oderwania się od świata rzeczy spostrzeżonych stanowi najwyższą formę wyobraźni, określaną jako fantazja (J. Strelau, Z. Putkiewicz). Wyobraźnia twórcza umożliwia wybieganie myślami w przyszłość (przewidywanie, marzenia). Pozwala człowiekowi rozszerzyć obraz świata i wyjaśnić przyczyny poszczególnych zjawisk. Wyznacza mu kierunki dążeń. Wzmaga też zdolność oderwania się od utartych sposobów myślenia i działania, ale sięganie po rzeczy nowe. Wyobraźnia odgrywa ważną rolę
w twórczości plastycznej. Pobudza ona do tworzenia nowych obrazów, w których plastycznie są wyrażane treść ideowa, przeżycia i odczucia artysty. Szczególna siła wyobraźni twórczej polega na tym, że tworząc nową, wyobrażoną sytuację, uwzględnia się istotne strony
i najważniejsze właściwości rzeczywistości. Na to, aby stworzyć nowe obrazy i namalować dzieło malarskie, przestrzegając wymagania realności życiowej, trzeba szczególnej oryginalności, plastyczności i twórczej samodzielności wyobraźni. Im bardziej dzieło sztuki jest realistyczne, im bardziej uwzględnia maksymalnie warunki obiektywnej rzeczywistości, tym silniejsza musi być wyobraźnia, aby oddać jego pełną treść ideową za pomocą wyrażenia plastycznego. Nie oznacza to jednak reprodukcji fotograficznej ani kopiowania spostrzeganych przedmiotów. Wyobraźnia stwarza w obrazach naocznych, podobnych,
i niepodobnych zarazem do naszych spostrzeżeń, wyblakłych i zatartych w codziennej pospolitości, świat cudownie ożywiony, przekształcony, a tym niemniej jakby bardziej prawdziwy od tego świata, który dany nam jest w codziennym spostrzeganiu (S. L. Rubinsztejn).Wyobraźnia w twórczości plastycznej dopuszcza także mniejsze lub większe odejście od rzeczywistości. Posługuje się ona fantazją po to, aby przedstawić w sposób obrazowy daną rzeczywistość lub główną ideę, czyli pośrednie odzwierciedlenie rzeczywistości.

Wyobraźnia dziecka, dzięki spontaniczności i braku sprecyzowanych granic między światem realnym a fikcyjnym, nie ustępuje wiele wyobraźni twórców profesjonalnych,
a w niektórych przypadkach nawet ją przewyższa. Dużą rolę w twórczości plastycznej odgrywa również myślenie twórcze (dywergencyjne). Charakteryzuje się ono dużą giętkością, elastycznością, niezależnością od wzorów i algorytmów. Razem z wyobraźnią warunkuje ono takie cechy wytworów plastycznych, jak oryginalność i nowość (S. Popek).Dzieci lubią fantazjować, czynią to przy niemal każdej okazji i propozycję pofantazjowania witają
z radością i entuzjazmem. Chodzi tylko o to, żeby nauczyciel umiał włączyć się w ten “teatr imaginacji” i objął w nim rolę czynnego uczestnika i akceptującego widza. Pobudzenie wyobraźni wokół określonego tematu i wywołanie stosunku emocjonalnego jest dostarczaniem budulca, z którego dziecko skonstruuje treść i formę swej wypowiedzi plastycznej. Tego rodzaju oddziaływania mogą podejmować osoby wrażliwe na piękno, kochające sztukę i rozumiejące ją, umiejące pokazać dzieciom piękno zawarte w prostych przedmiotach znajdujących się w ich otoczeniu. Zajęcia, w których główny nacisk kładziemy na rozwijanie wyobraźni dziecka, wymagają odpowiednich zabiegów dydaktyczno-wychowawczych. Powodzenie zależy przede wszystkim od umiejętnego inspirowania, czyli pobudzania wyobraźni dziecka w różnych kierunkach. Pomysłowość nauczyciela, jego zdolność do przekazywania uczniom uczuć i nastrojów, a więc ekspresja mimiczna, muzyczna, ekspresja gestu, a szczególnie ekspresja słowna wpływają decydująco na jakość
i przebieg wyobrażania u ucznia.

Dla zachowania oryginalnej twórczości należy dziecku zapewnić swobodę indywidualnych sposobów wypowiadania się, zostawić wolny wybór wszystkich możliwych środków ekspresji, pozwolić na własny, każdemu właściwy styl pracy. Najważniejszą sprawą jest więc stwarzanie warunków, które pozwolą się ujawnić zdolnościom, wytwarzanie klimatu do powstawania samodzielnych, twórczych wypowiedzi, wciąganie do działania wszystkich dzieci, a zwłaszcza najmniej zdolnych, dawanie im możliwości własnej aktywności. Każde bowiem dziecko, bez względu na swoje zdolności, kiedy tworzy, jest szczęśliwe i radosne – rozwija się według własnych możliwości

B. Kuczyńska