PROCES KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO
Fr. Bereźnicki
proces kształcenia / proces nauczania – uczenia się rozumiany jest obecnie jako systematyczny, planowany i długotrwały zbiór (ciąg) ściśle ze sobą powiązanych czynności nauczyciela i bezpośrednio od nich zależnych czynności uczniów. Proces ten na ogół jest inicjowanym, organizowanym i kierowanym przez nauczyciela procesem poznawczym uczniów.
Czynniki wpływające na proces uczenia się:
Inteligencja
Zdolności specjalne – zdolności percepcyjne, zdolności intelektualne i zdolności psychomotoryczne (dot. sprawności wykonawczych)
Zainteresowania
Nastawienie na zapamiętanie
Poziom aspiracji w zakresie swoich osiągnięć
Motywy uczenia się, czyli czynniki pobudzające do aktywności poznawczej, motorycznej, itp.
Stan organizmu
Transfer – polega na przenoszeniu zasad uczenia się pewnych wiadomości i umiejętności na inne treści
Powtórzenia materiału
Wzmocnienia
Stosowanie kar i nagród
Informacja o wynikach
Aktywność osoby uczącej się
Uczenie się – proces nabywania przez uczący się podmiot wiedzy o świecie, umiejętności i nawyków, rozwijania zdolności i zainteresowań, kształtowania przekonań i postaw, w wyniku którego powstają nowe formy zachowania się i działania lub modyfikowane są formy dotychczasowe.
Działania dydaktyczne nauczyciela:
Przyciąganie i ukierunkowanie uwagi
Pobudzanie do przypominania sobie podstawowych wiadomości i (lub) umiejętności stanowiących warunek wstępny uczenia się
Informowanie uczniów o szczegółowych celach uczenia się
Dostarczanie odpowiednich bodźców
Podawanie wskazówek dotyczących uczenia się
Dostarczanie korygujących informacji zwrotnych
Ocenianie wyników
Ułatwianie transferu
Zapewnianie przechowywania wiedzy w pamięci przez ćwiczenia
Ogniwa procesu kształcenia:
Uświadomienie uczniom celów i zadań kształcenia:
Zadaniem nauczyciela jest troska o stałe mobilizowanie uczniów do nauki
Tylko wtedy można mobilizować do nauki, gdy momentem wyjściowym procesu nauczania – uczenia staje się uświadomienie celów i zadań kształcenia oraz ukształtowanie u uczniów pozytywnej motywacji uczenia się
Strona motywacyjna to siła napędowa wszelkiego działania ludzkiego, a więc i uczenia się
Uświadomienie celów nauczania prowadzi do realizacji zadania, na którego jakość wpływa samorzutna chęć ucznia
Duży wpływ na motywację uczniów może mieć urozmaicenie metod pracy poprzez rozwiązywanie problemów, stosowanie nowoczesnych środków dydaktycznych, wprowadzenie pracy grupowej i wiązanie nauki szkolnej z życiem
Cele i zadania nauczania nie mogą być stawiane formalnie, lecz tak, aby zadania te stopniowo wysuwali sami uczniowie, a wtedy będą czuli się współodpowiedzialni za ich wykonanie
Działania i zabiegi nauczyciela związane z uświadomieniem celów i zadań nauczania mają doprowadzić do wyzwolenia aktywności uczniów, podstawowego warunku efektywności procesu kształcenia
B. Poznawanie nowych faktów:
Nowe fakty i zdarzenia uczniowie poznają w toku długotrwałego procesu kształcenia poprzez zmysłu, abstrakcyjne myślenie i praktyczne zastosowanie tego poznania
Najlepszym źródłem faktów jest przede wszystkim sama rzeczywistość, a więc świat przyrody, techniki, życia społecznego i kultury ludzkiej
Należy eksponować poznawanie bezpośrednie faktów z równoczesnym upodobaniem procesu poznania do poznawania naukowego
W bezpośrednim poznawaniu rzeczywistości istotną rolę spełnia obserwacja, rozumiana jako zamierzone, planowe spostrzeganie przedmiotów i zjawisk
Umiejętność obserwacji jest bardzo ważna, gdyż stanowi niezbędny warunek prawidłowej, podnoszącej efekty uczenia się werbalizacji
Aby słowo mogło wywołać u uczniów określone skojarzenia wyobrażeniowe, powinno być powiązane z spostrzeganiem obrazowym
Zaznajamianie uczniów z nowym materiałem jest jednym z najważniejszych ogniw procesu nauczania-uczenia się, gdyż warunkuje realizację ogniw następnych
C. Nabywanie nowych pojęć:
materiał faktograficzny zdobyty drogą poznania bezpośredniego stanowi podstawę do tworzenia uogólnień
drogą różnych operacji myślowych dochodzimy do uogólnień, a od nich do pojęć, tj. tej formy myślenia, w której odzwierciedlają się ogólne i istotne cechy rzeczy i zjawisk
proces kształtowania pojęć ma charakter złożony i jest rezultatem świadomego wysiłku myślowego
etapem przygotowującym grunt do kształtowania pojęć jest kojarzenie nazwy z odpowiadającymi im przedmiotami oraz utrwalanie wytworzonych skojarzeń
momenty (etapy) kształtowania pojęć
zestawienie przez uczniów danej rzeczy lub zjawiska z innymi w celu wyodrębnienia ich spośród innych, np. wyodrębnienie ptaków drapieżnych i oddzielenie ich od innych ptaków
wyszukiwanie cech wspólnych, ich uogólnianie (generalizacja), a więc szukanie tego, co jest wspólne dla ptaków drapieżnych
wyszukiwanjie cech różniących dane rzeczy (różnicowanie), czyli stwierdzenie, że ptaki drapieżne różnią się między sobą
wytworzenie sobie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech danej kategorii przedmiotów (synteza cech najistotniejszych, czyli cech wspólnych określających ptaki drapieżne w ogóle)
zastosowanie przez uczniów poznanego pojęcia w nowych sytuacjach poznawczych (np. wyszukiwanie innych, nowych dla uczniów ptaków drapieżnych), pozwala sprawdzić, czy uczniowie przyswoili dane pojęcia ze zrozumieniem
D. Poznawanie prawidłowości i systematyzowanie wiedzy:
dokonuje się w szkole jakby na dwu "piętrach" - pierwsze piętro dotyczy prawidłowości pierwszego rzędu, na nim wykrywa się i formułuje prawidłowości proste - z łańcuchów pojęć; zestawienie ze sobą kilku prawidłowości w procesie myślenia może prowadzić do wykrycia nowej prawidłowości, tym razem wyższego rzędu, a więc znajduje się niejako na drugim "piętrze"
w wykrywaniu i formułowaniu prawidłowości i praw istotną rolę odgrywa obserwacja, posiadane doświadczenie i wiedza
trwałe wiadomości są podstawą rzeczową kształtowania sprawności intelektualnej ucznia, podstawą dalszego zdobywania wiedzy, są warunkiem skutecznego działania
dydaktyka współczesna głosi potrzebę systemowego oddziaływania dydaktycznego, jakie od samego początku gwarantuje trwałe przyswajanie wiadomości
na trwałość materiału wpływa szereg czynników, m.in. metody i środki dydaktyczne, a przede wszystkim racjonalne i poprawnie realizowane ogniwa procesu nauczania-uczenia się. Ponadto warunkiem skutecznego utrwalania jest nastawienie na zapamiętanie, pełne rozumienie materiału, strukturyzacja treści itp.
E. Przechodzenie od teorii do praktyki:
warunkiem, który decyduje o tym, czy wiedza może stać się wytyczną postępowania jest umiejętność wykorzystania tej wiedzy
umiejętność - zdolność posługiwania się nabytą wiedzą przy wykonywaniu określonych zadań. Wiedza o działaniu nie jest jednoznaczna z umiejętnością działania. Przez wielokrotne powtarzanie umiejętności dochodzimy do nawyków, rozumianych jako doskonale wyćwiczoną umiejętność. Działania nawykowe odznaczają się z reguły wysokim stopniem zautomatyzowania czynności. Nawyki pomagają w podwyższaniu sprawności, poprzez unikanie ruchów zbędnych, zwiększenie szybkości, tempa. W kształtowaniu umiejętności i nawyków istotną rolę spełnia ćwiczenie, polegające na zwiększeniu stopnia sprawności w celu nabycia wprawy
F. Wykonywanie zadań praktyczno-wytwórczych:
opanowanie umięjętności i naywków jest pierwszym etapem przechodzenia od teorii do praktyki. Drugim etapem jest wykonywanie zadań praktycznych, służących przetwarzaniu rzeczywistości.
praktyka posiada duże walory poznawcze i wychowawcze. Pozwala lepiej zrozumieć i trwalej zapamiętać wiadomości, pobudza działającego ucznia do aktywności inteletualnej, sprzyja rozwojowi samodzielności, wyzwala przeżycia emocjonalne.
praktyka rozszerza naszą wiedzę, stając się źródłem poznania; dzięki działalności praktycznej uczniowie poznają związki i prawidłowości dotyczące określonych zjawisk i procesów
praktyka służy jednak przede wszystkim przekształcaniu rzeczywistości
szerokie stosowanie zasady wiązania teorii z praktyką, praktyki z teorią nie tylko wpływa na wszechstronny rozwój uczniów, ale również przyczynia się do lepszego przygotowania ich do życia społecznego i zawodowego
G. Sprawdzanie i ocena osiągnięć
Uzadanienie kontroli (sprawdzania):
społeczne - proces dydaktyczny jako proces społeczny podlega społecznej kontroli
psychologiczne - wynika z: a) potrzeb orientacji przedmiotu w czynionych postępach, b) psychicznych potrzeb społecznego uznania dla efektów pracy, co ma istotne znaczenie motywacyjne, c) potrzeby stwierdzenia własnych możliwości
dydaktyczne - a) wykrywanie i usuwanie luk, b) doskonalenie samego procesu nauczania, c) wdrażanie do rzetelności i odpowiedzialności
Przez kontrolę rozumie się zorganizowaną czynność polegającą na:
badaniu aktualnego i wcześniejszego stanu,
konfrontowaniu stanu ustalonego w czynności badania z założonym planem działania i wynikiem końcowym
wskazaniu sposobów usprawnienia działania
ważna jest samokontrola nauczyciela, która odgrywa dużą rolę w zapobieganiu pomyłkom i błędom
ocena powinna być dostosowana do wymagań programowych; trudność oceniania wynika z wieloaspektowości oceń
prawdziwie wychowawczą wartość mają oceny wtedy, gdy są słuszne w przekonaniu nauczyciela, sprawiedliwe w przekonaniu uczniów i zgodne ze społecznie przyjętymi kryteriami ocen
kontrola ocen powinna być: adekwatna, czyli rejestrująca stan faktyczny; obiektywna - wolna od subiektywnych nastawień; wyczerpująca - oparta na dostatecznie szerokim materiale
w celu zobiektywizowania wyniku kontroli konieczne jest ustalenie norm i kryteriów ocen, które mogą przyczynić się do przezwyciężania subiektywizmu oceniania
ocena powinna być uzasadniona wraz z ukazanmiem braków i sposobów ich usunięcia
ogniwa procesu naucznia - uczenia się, mające charakter dyrektyw postępowania metodycznego nauczycieli, występują niezależnie od przyjętego przez nauczyciela toku pracy dydaktyczno-wychowawczej na lekcji: podającego, opartego na poznaniu pośrednim (nauczanie podające i uczenie się przez przyswajanie), bądź poszukującym, którego podstawę stanowi poznanie bezpośrednie (nauczanie problemowe i uczenie się przez odkrywanie)