Wpływ wojny Armeńsko-Azerskiej na bezpieczeństwo w regionie
Mateusz Pawłowski, Bezpieczeństwo Wewnętrzne I stopnia, II rok.
Wstęp
Wojna Armeńsko-Azerska, inaczej nazywana konfliktem o Górski Karabach, jest jedną z wielu konsekwencji destabilizacji regionu po upadku ZSRR. Region ten, obecnie zamieszkany przez około 150 000 osób, uzyskał od władz Armenii tak duże przywileje, że Górski Karabach postrzegany jest jako niezależny politycznie byt, posiadający między innymi własną władzę, lecz nieuznany przez światowe mocarstwa, w tym Armenię, która z regionem utrzymuje jedynie przyjazne stosunki. Samo terytorium ma dla stron konfliktu przede wszystkim znaczenie symboliczne – jest słabe gospodarczo, praktycznie pozbawione bogactw naturalnych. Należy także zwrócić uwagę na różnice etniczne pomiędzy narodami – Armenia ciągle ma problemy w relacjach zagranicznych z państwem tureckim, które nie tylko popiera azerskie dążenia, ale także nie przyznaje się do popełnionej przed stoma laty tzw. Rzezi Ormian, czyli ludobójstwa dokonanego przez Turków w czasach I wojny światowej na narodzie ormiańskim. Przyjaźń Turków z Azerami jest dodatkowo bardziej możliwa z uwagi na dominującą religię w tych państwach, którą jest Islam, a także wspólnotę interesów w relacjach z zachodem.
Wojna o Górski Karabach – geneza, przebieg i skutki
Region Górskiego Karabachu w państwie sowieckim wchodził w skład Azerbejdżańskiej SRR. Już w latach 60. XX wieku w regionie tym nasiliły się protesty miejscowych klanów – podstawowej jednostki tożsamościowej na terenie republik kaukaskich - przeciwko polityce stosowanej tam przez azerską republikę – działań nastawionych na eksploatację złóż (są one jednak znikome), braku inwestycji w regionie, a także pozbawienia Ormian podstawowych praw politycznych i kulturowych. Działanie te znalazły odzew wśród inteligencji ormiańskiej, nawołującej do zdecydowanych działań w celu obrony tamtejszej ludności, a także mieszkańców regionu, w którym utworzył się tzw. „Komitet”, mający na celu działania polityczne ukierunkowane na uzyskanie suwerenności terytorium. Członkiem tej organizacji był m.in. późniejszy prezydent niepodległej już Armenii w latach 1991-1998 - Lewon Ter-Petrosjan. W latach pierestrojki w Górskim Karabachu zaczęło dochodzić do walk na tle etnicznym. Wobec tego Moskwa przejęła scentralizowaną kontrolę nad regionem w celu ugaszenia konfliktu.
Sytuacja jeszcze bardziej zaogniła się po upadku ZSRR i powstaniu niepodległych republik Azerbejdżanu i Armenii. Niepodległe już państwo armeńskie w polityce wobec Górskiego Karabachu zdecydowało się reagować twardo, ponieważ w latach poprzedzających konflikt, w Górskim Karabachu mieszkało już około 75 % Ormian, natomiast procent ludności azerskiej w tym regionie wynosił zaledwie 22 %. Dochodziła do tego przewaga Ormian w uzbrojeniu, które miało niebagatelne znaczenie w czasie wojny. W 1991 roku władza azerska zdecydowała się na przejęcie regionu siłą, co nastąpiło w okresie formowania się obu krajów, a także było konsekwencją referendum, w którym mieszkańcy Górskiego Karabachu opowiedzieli się za niepodległością i stworzeniem niepodległej Republiki Górskiego Karabachu.
Ormianie byli lepiej przygotowani do wojny, i już na początku 1992 roku opanowali kawałek terytorium azerskiego, tzw. korytarz laczyński, umożliwiający połączenie lądowe Armenii z Górskim Karabachem. Latem zostali odepchnięci na skutek kontrofensywy azerskiej, jednak nigdy nie utracili kontroli nad korytarzem, i wobec otrzymania pomocy wojskowej ze strony Federacji Rosyjskiej, w 1993 roku było wiadomo, kto wojnę wygrał. W 1994 roku strony przystąpiły do rozmów pokojowych.
Skutkami politycznymi wojny były niepodległość Górskiego Karabachu – proklamowano Republikę Górskiego Karabachu, ze stolicą w Stepanakertu, a także trwający do dzisiaj stan wojny wobec braku porozumienia pokojowego; obecne zawieszenie broni jest systematycznie naruszane, dochodzi do incydentów które powodują obawę o stabilność regionu. W wyniku konfliktu zamknięta została granica ormiańsko-azerska, co doprowadziło do niemal całkowitej izolacji państwa Armenii w regionie.
Wpływ wojny na bezpieczeństwo w regionie
Już przed wybuchem konfliktu, na skutek narastającego napięcia w regionie setki tysięcy ludzi padły ofiarą czystek , w skutek których ginęli lub, w większości przypadków, zmuszeni byli do opuszczania swoich domostw.
Wkroczenie wojsk ormiańskich na tereny Górskiego Karabachu pociągnęło za sobą lawinę niepożądanych skutków – na początku zaczęło dochodzić do czystek etnicznych na ludności azerskiej, natomiast wobec letniej kontrofensywy wojsk azerskich w 1992 roku zginęło w wyniku działań wojennych kilka tysięcy ludności cywilnej Ormian. W 1993 roku fale uchodźców zaczęły uchodzić za obie granice – dotyczyło to zwłaszcza Azerów, dla których ucieczka za granicę w większości przypadków oznaczała życie w fatalnie zorganizowanych obozach dla uchodźców, dla Ormian natomiast pozostanie w Górskim Karabachu, wobec sukcesów armii armeńskiej, mogło oznaczać niepodległość. W działaniach wojennych po obu stronach zginęło około 6 tysięcy żołnierzy, co wobec tragedii która spotkała ludność cywilną wydaje się mało precyzyjną wykładnią ostrości konfliktu.
Przesiedlenia dotknęły około miliona osób. W Azerbejdżanie, dokąd uchodziła ogromna większość ludności, czekały na nich fatalne warunki w obozach dla uchodźców. W skutek tego zjawiska, ludność tą dotknęła bieda – obecnie szacuje się w tych kręgach około 80 % bezrobocia, ludzie Ci zostali wyjęci z życia społecznego, mieszkają skupieni i bez większych perspektyw na poprawę sytuacji. Dodatkowo, władza w Baku podkreśla, że uchodzcy pewnego dnia powrócą do ziemi ojczystej – mając na myśli ziemie okupowane przez Armenię oraz tereny Górskiego Karabachu. Retoryka ta sprzyja odwlekaniu problemu trudnego położenia uchodźców w tym państwie.
Wobec przesiedleń i ucieczek, ludność azerska w Górskim Karabachu stała się jedną z wielu mniejszością narodową – porównując z 1989 rokiem, zmniejszyła się także ogólna liczba ludności na tym terenie (z 175 tys. do 150 tys.). Przewaga Ormian w Republice to obecnie już 95 %. Z Azerbejdżanu natomiast do Armenii uciekała ludność ormiańska – liczbę uchodźców szacuję się tutaj na około 400 tys. ludzi. Uchodźcy Ci zintegrowali się w większości ze społeczeństwem ormiańskim, jednak podobnie jak w Azerbejdżanie w większości żyją na skraju ubóstwa; słaba gospodarczo Armenia nie potrafi sobie z nimi poradzić, i gdyby nie pomoc organizacji zagranicznych, sytuacja byłaby jeszcze gorsza.
Kolejnym skutkiem wojen azersko-armeńskich była destabilizacja rządów w obu krajach, zwłaszcza podatnym na ten grunt Azerbejdżanie, w którym rządzące partie miały już zapędy dyktatorskie. W 1993 roku doszło do zamachu stanu, w wyniku którego władzę przejęło wojsko pod przywództwem Surata Husejnowa, natomiast już rok później na ulicach azerskich miast wybuchały zamieszki, w proteście przeciwko zawieszeniu broni. W Armenii też dochodziło do dziwnych sytuacji – w 1999 roku w zamachu w armeńskim parlamencie zamordowany został premier Wazgen Sarkisjan, zwolennik ugodowej polityki z Azerbejdżanem. Dowodzi to teorii, że pokojowe rozwiązanie konfliktu nie wszystkim w regionie się opłaca – widać to też po agresywnej kampanii rządów Armenii, przedstawiających Azerów jako islamskich ekstremistów, co wydaje się być bardzo dalekie od prawdy. Zwłaszcza porażki na frontach politycznym i wojskowym doprowadzały sytuacji kryzysowych, co wobec braku porozumienia pokojowego, każe wnioskować że sytuacja dalej będzie rzutować na sytuację polityczną w obu krajach, być może zaostrzając retorykę tamtejszych polityków.
Destabilizacja rządów niesie za sobą osłabienie państw jako bytów – dotyczyło to i dotyczy obu stron konfliktu. Może to prowadzić tylko do jeszcze większych kryzysów w gorącym już regionie. Władze azerskie nie ukrywają, że konflikt nie został rozwiązany i nie wykluczają odbicia regionu siłą. Jest to o tyle możliwe, że opinia publiczna w obu krajach jest sobie wroga, a do tego oba rządy dążą w swej polityce regionalnej do zupełnie rozbieżnych celów.
Niebezpieczne, zwłaszcza z uwagi ostatnich wydarzeń na Ukrainie, wydaje się zbliżenie ormiańsko-rosyjskie, które wobec konkurencyjnych zapędów państw zachodnich o zwiększenie eksportu ropy z Azerbejdżanu może spowodować kolejne konflikty, podsycane przez światowe mocarstwa. Dowodem na to niech będą próby podejmowane przez OBWE w 1996 roku, które podkreślały integralność Górskiego Karabachu z państwem azerskim.
Mediacje KBWE, następnie przekształconego w 1995 roku w OBWE do tej pory też nie mogą pochwalić się sukcesami na tym polu. Mimo usilnych prób państw europejskich, oba kraje do tej pory dzieli tylko zawieszenie broni i faktycznie pozostają w stanie wojny. Duży wpływ na tę sytuację ma polityka władz w Górskim Karabachu, które dystansują się od polityki obu państw i działają w celu utrzymania swojej suwerenności. Oznaczało to m.in. storpedowanie porozumienia pokojowego, które mogło zostać podpisane zaraz po zakończeniu działań wojennych na jednym ze szczytów.
Nie da się też ukryć, że wieloletnia polityka Związku Radzieckiego, a także wojna armeńsko-azerska, wpłynęły na zwiększenie antagonizmów oby narodowości w regionie. Badania pokazują, że wielu Azerów odczuwa nienawiść do Ormian i postrzega ich jako wrogów, i vice versa. Wobec tego, w obliczu kolejnego konfliktu możliwe jest powtórzenie scenariusza z obecnego – czyli masowych przesiedleń i czystek na tle etnicznym.
Warto podkreślić, że różnice religijne nie wpływają wcale na wrogość pomiędzy narodami, która kształtuje się raczej na tle etnicznym. Wydaje się to ewenementem, zwłaszcza wobec obecnej sytuacji na świecie, jako przykład podać można bardzo popularny wśród muzułmanów Dżihad skierowany przeciwko krajom zachodnim. Precedens ten prowadzi do małej liczby ludności azerskiej zainteresowanej działalnością terrorystyczną.
Ostatnim faktem wpływającym na dalszą destabilizację regionu jest rośnięcie w siłę Azerbejdżanu wobec słabnięcia Armenii. Głównym powodem takiej sytuacji są korzystne dla Azerbejdżanu umowy handlowe oraz bogactwo złóż naturalnych, które przekłada się na rosnące w tym kraju zbrojenia. W sytuacji okupacji przez Armenię terenów Azerskich otaczających Górny Karabach wydaje się kwestią czasu, kiedy Azerowie zareagują bardziej zdecydowanie w celu odzyskania utraconych terytoriów.
Podsumowanie
Podsumowując, relacje wynikające z trzyletniej wojny azersko-armeńskiej do dziś odbijają się echem w regionie. Wojna ta doprowadziła do masowego uchodźstwa, w skutek czego wiele ludzi znalazło się na skraju biedy. Dodatkowo, brak porozumienia pokojowego pomiędzy stronami konfliktu utwierdza w przekonaniu, że nie doszło do ostatecznego zaprzestania przemocy pomiędzy oboma krajami. W Armenii i Azerbejdżanie ciągle aktualna jest nienawiść etniczna wobec wojennych wrogów; fakt ciągłego dozbrajania się Azerbejdżanu może już wkrótce zaskutkować kolejną wojną, której skutki mogą doprowadzić do dalszego zmniejszenia się bezpieczeństwa w regionie kaukaskim.
Bibliografia
Lisbon Document 1996, Annex I, Statement of the OSCE Chairman- in-Office, 3.12. 1996
M. Raś, A. Włodkowska „ Bezpieczeństwo obszaru WNP”, w: R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008
Aleksandra Jarosiewicz, Krzysztof Strachota „Górski Karabach – rozmrażanie konfliktu”, www.osw.waw.pl
Nagorno Karabakh Republic official website: http://www.nkrusa.org/country_profile/overview.shtml
Piotr Kwiatkiewicz: „Azerbejdżan: ukształtowanie niepodległego państwa”. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009
Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: rozmrożone konflikty pomiędzy Rosją a Zachodem, Ośrodek Studiów Wschodnich, Raport Specjalny 9.07.2008.