Higiena i epidemiologia – ćwiczenie 3
Epidemiologia chorób zakaźnych
Przeniesienie od osób otaczających i z bliskiego środowiska drobnoustrojów symbiotycznych i komensalnych na skórę i błony śluzowe przewodu pokarmowego i układu oddechowego noworodka. Tworzą one biocenozę w jałowym organizmie.
Celowe wprowadzenie do organizmu (nosa, jamy ustnej, przewodu pokarmowego, pochwy) szczepy bakterii niepatologicznych/bakteriofagów w celach leczniczych/profilaktycznych.
Czynnik etiologiczny choroby, żywy twór wywołujący chorobę zakaźną.
Organizm ludzki lub zwierzęcy, w którym występują drobnoustroje chorobotwórcze, rozmnażają się, dostają się do otaczającego środowiska. Mogą nim być: chorzy ludzie/zwierzęta, nosiciele (zdrowi i ozdrowieńcy), zwłoki ludzi/zwierząt, zwierzęta poddane ubojowi.
Mikrośrodowisko wodne i glebowe (zalewy łąk i pól, wody ściekowe) lub pokarmowe (lody, mleko, produkty mięsne), w którym występują drobnoustroje chorobotwórcze, które dostają się tu ze źródeł pierwotnych i rozmnażają się w chwilowo dogodnych dla nich warunkach (ciepło, lato). Źródła te ulegają zwykle naturalnej likwidacji po wyczerpaniu pożywienia, zmianie temperatury lub wilgotności.
Pojęcie zakażenia jest różne. Termin ten może być stosowany w języku potocznym do określania stanów zanieczyszczenia drobnoustrojami powierzchni ciała produktów żywnościowych, wody i powietrza.
Kontaminacja jest określeniem stanu zanieczyszczenia lub zakażenia środowiska, osób i zwierząt substancjami chemicznymi, fizycznymi oraz biologicznymi.
Do wybuchu epidemii potrzebne jest pewne minimum populacji wrażliwej, które może narastać stopniowo drogą przepustu naturalnego, albo zwiększać się nagle przez dopływ nieodpornych osób z zewnątrz.
Warunki społeczne odgrywają tutaj bardzo ważną rolę, Należy pamiętać, że złe warunki społeczne mogą stać się przyczyną zwiększania wrażliwości populacji na zakażenia, zwłaszcza w czasie wojen czy klęsk żywiołowych typu ekologicznego czy przemysłowego
Niedożywienie, wyczerpanie fizyczne i psychiczne, zły stan higieniczny otoczenia i niemożliwość utrzymania higieny osobistej i migracja ludności to potencjalne przyczyny zwiększenia wrażliwości na zakażenie
Również choroba popromienna spowodowana wybuchem nuklearnym obniża odporność organizmu, co prowadzi do powstawania epidemii wraz z jej skutkami społeczno-gospodarczymi i politycznymi.
Spowodowana jest specyficznym czynnikiem zakaźnym bądź jego toksycznym produktem
Stany te dzielą się na:
zaraźliwe np.: grypa, odra, czerwonka itp.
niezaraźliwe np.: tężec
Powstaje przez przeniesienie tego czynnika bądź jego produktu w sposób bezpośredni lub pośredni z osoby zakażonej lub zwierzęcia na podatnego gospodarza
Zakażenia
Wylęgania
Zwiastunów
Rozwoju lub trwania choroby
Wyróżniamy następujące podokresy rozwoju i trwania choroby
Narastania
Szczytu
Wygasania objawów
Zdrowienia
Swoiste
Czynne stosowanie szczepionek z odpowiednimi antygenami
Bierne stosowanie surowic odpornościowych
Nieswoiste
Ogólnie wzmacniające organizm
Hartujące
Leczenie farmakologiczne
Antybiotykoterapia
Łagodzenie i hamowanie odczynów zapalnych
Immunomodulacyjne itp.
Leczenie niefarmakologiczne
Stosowanie odpowiedniej diety np. antyoksydacyjnej
Stosowanie fizykoterapii
Jest to zespół objawów klinicznych przenoszonych przez stawonogi ssące i kłujące (muchy, komary, kleszcze, wszy, pchły i inne) ze zwierząt na ludzi lub z człowieka na człowieka (np. zimnica czyli malaria, żółta gorączka inaczej żółta febra, dur plamisty, kleszczowe zapalenie mózgu czy dżuma) Postępowanie leczniczo-profilaktyczne jest zindywidualizowane dla poszczególnych jednostek chorobowych.
Są to choroby wywołane inwazją pasożytów np.: owsica, glistnica, włośnica, lamblioza, rzęsistkowica. tasiemczyca.
Objawy chorobowe zależą od.
mechanicznego oddziaływania pasożyta na ważne dla życia i zdrowia narządy i układy.
wtórnej alergizacji ustroju
niedoborów białkowych, witaminowych i energetycznych
niedokrwistości u osoby zakażonej
Choroby zakaźne - kwarantannowe to szczególnie niebezpieczne, epidemiczne i zaraźliwe choroby infekcyjne wywołane przez bakterie, riketsje lub wirusy §
Należą do nich:
ospa prawdziwa
gorączka żółta
dżuma
cholera
afrykańskie gorączki krwotoczne: Ebola, Lassa, Marburg
dur plamisty (niektórzy autorzy)
O choroby zakaźne lub pasożytnicze przenoszone z chorego zwierzęcia na człowieka drogą:
Bezpośrednią np.: toksoplazmoza, wścieklizna, papuzica, krętkowica, włośnica, tasiemczyca
Przez nosicieli, głównie stawonogi i kleszcze, dżuma, leiszmaniozy, filariozy, choroba z Lyme itp.
Występują w krajach tropikalnych w związku ze sprzyjającą sytuacją geoepidemiczną.
W krajach rozwiniętych stanowią znaczną część chorobowości, a co za tym idzie prowadzą do znacznej straty czasu pracy.
Najgroźniejsze u dzieci, osób starszych i ciężko chorych.
Charakterystyczna echa epidemiologii chorób zakaźnych to pojawienie się nowych schorzeń np. gorączka Lassa z 1969 roku z Nigerii, przenoszona od małp choroba Legionistów wywołana przez pałeczki gram-ujemne; najbardziej tragiczna choroba – AIDS.
Choroby zakaźnie występują jako wynik interakcji:
Czynnika zakaźnego
Procesu przenoszenia
Gospodarza
Kontrola chorób wymaga oddziaływania na 1 lub więcej czynników, które znajdują się pod wpływem środowiska.
Zakażenie bezobjawowe → łagodna choroba → ciężka choroba → zgon
Wyjaśnienie procesu zakażenia w celu stworzenia, wdrożenia i oceny odpowiednich środków kontrolnych
Ważna jest wiedza o każdym elemencie łańcucha do podjęcia skutecznej interwencji
Proces obejmuje dostanie się, rozwój i namnażanie się czynnika chorobotwórczego w organizmie gospodarza.
Zakażenie nie jest równoznaczne z chorobą.
Swoiste cechy czynnika chorobotwórczego
Chorobotwórczość (patogenność) – zdolność do wywołania odczynu chorobotwórczego, jest mierzona proporcją liczby osób, u których rozwinęły się objawy kliniczne (chorych) do liczby osób zakażonych
Zjadliwość (wirulencja) – miara ciężkości choroby i jako taka może być znacznie zróżnicowana, obniżanie wirulencji w celu uzyskania szczepionki (np. polio)
Zaraźliwość – zdolność czynnika do inwazji i wytwarzania odczynu infekcyjnego u gospodarza
Naturalne, biologiczne środowisko dla danego zarazka, obejmuje ludzi, zwierzęta, rośliny lub np. glebę.
Osoba lub przedmiot, z którego czynnik dostaje się do gospodarza. Ważne źródło to bezobjawowy nosiciel.
Wiedza na temat rezerwuarów i źródeł infekcji jest konieczna do podjęcia skutecznych środków kontroli.
Ważne źródło zakażenia, zainfekowana osoba bez objawów klinicznych
Nosiciele mogą być bezobjawowi przez całą chorobę lub stan nosicielstwa może być ograniczony do konkretnej fazy choroby.
Istotne w przypadku HIV, wiele wczesnych przypadków w USA było związane z nosicielem – stewardem lotniczym.
Nosicielstwo śródchorobowe (jawne)
Nosicielstwo sródzakaźne (ukryte)
Nosicielstwo pochorobowe
Nosicielstwo przewlekłe tkankowe
Ze względu na okres trwania wyróżnia się
Nosicielstwo ostre (do 3 miesięcy)
Przewlekłe – stałe lub okresowe
Jest drugim ogniwem łańcucha infekcji.
Pośrednie
W wyniku kontaktu z zakażonymi przedmiotami, czynnik może w czasie przenoszenia namnażać się lub nie.
Sposoby: produkt (żywność, woda, ręczniki), przenosiciel (owady, zwierzęta), powietrze (pył, aerozol), droga pozajelitowa (iniekcje strzykawkami).
Ograniczanie: moskitiery, wentylacja, przechowywanie żywności w niskiej temperaturze, jednorazowe igły i strzykawki.
Bezpośrednie
Natychmiastowy transfer czynnika zakaźnego z zakażonego gospodarza lub rezerwuaru do właściwych wrót zakażenia.
Sposoby: dotyk, pocałunek, stosunek, inny kontakt (poród, zabiegi medyczne, iniekcje), powietrze (droga kropelkowa, kaszel, katar), droga łożyskowa, ukąszenia i zadrapania przez zwierzęta, transfuzje, przeszczepy.
Może być ograniczone przez właściwe oddziaływanie na źródła zakażenia.
Układ oddechowy – wrota zakażenia ponad 20% wszystkich chorób zakaźnych człowieka.
Zarazki wydostają się z jamy nosowo-gardłowej osoby chorej wraz z kropelkami śluzu lub wysięku i tą samą drogą wnikają do organizmu wrażliwego.
Składa się z jednego ogniwa
Człowiek → kropelki śluzu → człowiek
W rzadkich przypadkach ogniwem może stać się kurz.
Tą drogą przenoszona jest duża liczba zarazków wywołujących choroby dróg oddechowych oraz uogólnione stany chorobowe organizmu.
Przykłady
Pałeczki dżumy (Yersinia pestis)
Wirus ospy wietrznej, grypy, kataru
Pneumokoki
Dwoinki zapalenia opon mózgowych (Neisseria meningitidis)
Prątki gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis)
Zwykle składa się z kilku ogniw
Człowiek (kał) → woda/muchy → produkty spożywcze → człowiek
Przykłady
Cholera (Vibrio cholerae)
Dur brzuszny oraz paradury
Czerwonka (Shigella)
Liczne zatrucia pokarmowe
Gruźlica (Mycobacterium tuberculosis)
Niektóre choroby odzwierzęce
Pomimo, ze mogą chorować i ginąć z powodu zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi groźnymi dla nich samych oraz człowieka, to najczęściej są one mechanicznymi oraz fizjologicznymi przenosicielami (wektorami) mikroorganizmów.
Wszy – w naszych warunkach klimatycznych są one zarówno źródłem zakażenia jak i przenosicielem riketsji wywołujących między innymi dur plamisty
Pchły – przenoszą ze szczurów na ludzi pałeczki dżumy (Yersinia pestis)
Muchy – są przenosicielami zarazków wywołujących przede wszystkim choroby przewodu pokarmowego: pałeczek duru brzusznego oraz durów rzekomych, pałeczek czerwonki, enterowirusów oraz wirusów poliomelitis
Znane są badania wskazujące, że w nabłonku jelita muchy namnażają się wirusy poliomyelitis a więc mucha może być nie tylko mechanicznym przenosicielem zarazków zawartych w kale, które przyczepiają się do jej nóg, lecz także może być źródłem zakażenia
Niektóre gatunki much przenoszą zarazki wraz z wessaną krwią
Komary – w klimacie umiarkowanym są głównie przenosicielami arbowirusów. Na obszarach okołozwrotnikowych przenoszą zarodźce malarii (plasmodium) oraz wirusa żółtej gorączki
Kleszcze – są nosicielami i przenosicielami niektórych wirusów np. wirusów zapalenia mózgu a także riketsji oraz licznych bakterii
Osoba/zwierzę, które stwarza dogodne miejsce do wzrostu i namnażania się czynnika zakaźnego w jego naturalnych warunkach.
Reakcja gospodarza na infekcję zależy od interakcji gospodarza, czynnika zakaźnego i nosicieli.
Skóra, błony śluzowe, układ oddechowy i przewód pokarmowy.
Czas między dostaniem się czynnika zakaźnego do organizmu a pojawieniem się pierwszych objawów choroby.
Końcowy wynik infekcji zależny jest także od stopnia odporności swoistej i nieswoistej, uzyskany w sposób naturalny – rozwija się po infekcji lub ze szczepionką.
Wytwarzanie stanu odporności na chorobę zakaźną u wrażliwych osób przez podanie żywego, modyfikowanego czynnika (np. przy żółtej gorączce), zawiesiny zabitych organizmów (krztusiec), nieczynnego czynnika (tężec).
Odgrywa istotną rolę w powstawaniu chorób zakaźnych.
Warunki sanitarne, temperatura, zanieczyszczenie powietrza i wody, czynniki społeczno-ekonomiczne 9gęstość zaludnienia, ubóstwo) wpływa na poszczególne etapy łańcucha infekcji.
Każdy pracownik medyczny z wyższym wykształceniem powinien znać zasady opracowania ogniska epidemicznego i zasady jego likwidacji, głównie ze względu na:
Zmiany w strukturze służby zdrowia (decentralizacja problemów epidemiologicznych, powołanie lekarza rodzinnego)
Zagrożenie chorobami zakaźnymi ze względu na wzmożony ruch turystyczny
Zawlekanie chorób z innych kontynentów
Zmiany w profilu immunologicznej odporności populacji
Nietypowy przebieg chorób zakaźnych
Początek to: zgłaszanie się osób z objawami choroby zakaźnej do lekarzy rodzinnych, pogotowia ratunkowego, izb przyjęć, poradni, ośrodków zdrowia.
Jeśli lekarz stwierdza nietypowo dużą ilość przypadków tej samej choroby, to po udzieleniu pomocy i izolacji, zawiadamia swojego zwierzchnika i najbliższą stację sanitarno-epidemiologiczną i w razie potrzeby pogotowie ratunkowe.
„Nietypowa duża ilość” - zatrucia pokarmowe to powyżej 4 przypadków – określone w ustawie o chorobach zakaźnych z 1998 i w instrukcjach MZiOS.
Dotyczy każdego, nawet pojedynczego, przypadku i które musi być realizowane natychmiastowo, lecz w trakcie procesu diagnostyczno-leczniczego na specjalnych drukach zgłoszeń.
Dotyczy sytuacji podejrzenia epidemii choroby i musi być zrealizowane natychmiast telefonogram, fax.
Zatrucia pokarmowe
Wybuchy specyficznych epidemii w środowiskach dziecięcych
Epidemia zakażeń wewnątrzszpitalnych
To dany biotop (mikrobiotop), to jest chorzy lub jeden chory w przypadku choroby wysoko zakaźnej, ich najbliższe otoczenie, osoby +przedmioty, z którymi się stykali oraz środowisko ich życia (mieszkanie, miejsce pracy).
Jest to ścisła obserwacja połączona z kontrolą zdrowotną tzw. kontaktów w celu wczesnego rozpoznania zakażenia lub wykrycia choroby zakaźnej.
Nie ma ograniczeń w zakresie poruszania się osób obserwowanych.
Obowiązkowe zgłoszenia na badania kontrolne w przewidzianych terminach.
Jest to działalność mająca na celu: wykrycie przyczyn rezerwuarów, źródeł, dróg szerzenia się chorób zakaźnych.
Polega na zbieraniu informacji o czynnikach i zjawiskach mających wpływ na występowanie i szerzenie się choroby zakaźnej u poszczególnych osobników.
Obowiązuje określona kolejność postępowania, która ma na celu:
Wykrycie chorych
Wykrycie czynnika etiologicznego
Likwidację ogniska
Udzielenie pierwszej pomocy lekarskiej chorym oraz izolacja od zdrowych w szpitalu zakaźnym, wydzielonej Sali, izolatce, odosobnionym miejscu, terenie
Jeśli objawy są ostre, niepokojące – zawiadamia się najbliższą stację pogotowia ratunkowego, terenową stację sanitarno-epidemiologiczną
Wykrywanie dalszych chorych i osób podejrzanych o daną chorobę przez
Zbieranie wywiadów o ukierunkowaniu epidemiologicznym od zgłaszających się lub ujawnionych chorych
Poszukiwanie nieujawnionych (wczesnych, nietypowych) przypadków choroby
Właściwe postępowanie z chorymi
Zbieranie wywiadów epidemiologicznych
Ustalanie zasięgu epidemii
Zabezpieczenie i zniszczenie prawdopodobnych nośników zakażenia – pokarmy, mleko, mięso, + ew. dezynfekcja
Weryfikacja wstępnego rozpoznania choroby przez badania laboratoryjne, mikrobiologiczne i serologiczne celem wykrycia gatunku zarazka, jego toksyn lub grzybów, pestycydów innych związków chemicznych w wydzielinach, wydalinach, pożywieniu
Przez około 14 dni prowadzi się obserwację ludzi i środowiska w miejscu zlikwidowane ogniska
Wykrywanie nosicieli/zakażeń utajonych przez pobieranie i posiewy materiałów
Zaostrzenie norm higieny żywności i technologii przygotowania żywności
Epidemiologiczną analizę w populacji i środowisku z okresu wybuchu epidemii – nanosi się na mapę sieć kanalizacyjną, wodną sklepy spożywcze, punkty zbiorowego żywienia, targowiska. Od chorych zbiera się dane (data zachorowania, zawód)
Należy wykryć związki między chorymi (współuczestnictwo w weselu, wycieczce, ta sama klasa)
Na osoby odpowiedzialne za wybuch epidemii pracownicy stacji sanitarno-epidemiologicznej nakładają kary administracyjne.
Właściwości biologiczne i epidemiologiczne poszczególnych grup lub gatunków zarazków warunkują odpowiednie postępowanie zapobiegawcze
Profilaktyka
Nieswoista – skuteczna przy zwalczaniu szerzenia się różnych grup i gatunków drobnoustrojów
Swoista (specyficzna) – skierowana przeciwko pojedynczym gatunkom a nawet odmianom zarazków
Zapobiegawczo stosuje się szereg metod postępowania, które mają na celu przerwanie łańcucha epidemicznego.
Są to metody oparte na wieloletniej, a nawet wielowiekowej obserwacji szerzenia się i przebiegu chorób zakaźnych, a także na współczesnych osiągnięciach doświadczalnych.
Odosobnienie źródła zakażenia tzn. izolacja chorego człowieka skutecznie hamuje rozprzestrzenianie się zarazka na zdrowe organizmy.
Izolacji i leczeniu mogą podlegać chorzy i nosiciele.
Bezwzględnej izolacji poddawani są chorzy na choroby szczególnie niebezpieczne dla społeczeństwa tj. dżuma, cholera, ospa, żółta gorączka, dur plamisty i wścieklizna.
Istnieje obowiązek izolacji chorych na inne choroby zakaźne.
Często zachodzi obowiązek izolacji chorych na inne, banalne choroby zakaźne. Ma to miejsce w dużych skupiskach ludzkich tj. wojsko, przedszkole czy szkoła.
Ważną rolę w przerwaniu łańcucha epidemicznego odgrywa przymusowa obserwacja lekarska ludzi (czasem zwierząt), którzy mieli kontakt z chorymi, względnie przyjeżdżają z obszarów endemicznych, na których panują choroby szczególnie niebezpieczne.
W ten sposób wykrywa się ludzi zakażonych, których izoluje się i leczy.
Na szerszą skalę kwarantannę zarządza się podczas przewidywanej możliwości wybuchu epidemii chorób tj. ospa prawdziwa, dżuma, cholera, dur plamisty, żółta gorączka.
W wyjątkowo niebezpiecznych sytuacjach epidemicznych można zastosować kordon sanitarny.
Postępowanie polega na całkowitym przymusowym przerwaniu wszelkiej łączności z obszarem objętym epidemią.
Na obszarze takim pozostają chorzy, nosiciele i zdrowi ludzie.
Konieczne kontakty np. dowóz żywności czy wody utrzymuje się stosując szczególne środki ostrożności.
Po wyleczeniu wszystkich chorych, przeprowadzeniu szczepień ochronnych i odpowiednio długiej kwarantanny kordon zdejmuje się.
Uwaga!!! zastosowanie kordonu dezorganizuje całkowicie życie społeczeństwa.
Drogi szerzenia się zakażeń wywołanych przez zarazki przerywa się za pomocą różnych zabiegów dostosowanych do odpowiednich, specyficznych warunków.
Metodami sanitarnymi tj.: dostarczanie czystej wody do picia, chlorowanie wody, oczyszczanie wód kanalizacyjnych, walka z muchami oraz przestrzeganie zasad higieny żywienia można w skuteczny sposób przerwać łańcuch epidemiczny chorób przewodu pokarmowego.
Za pomocą zabiegów dezynfekcyjnych środkami chemicznymi odkaża się przedmioty codziennego użytku oraz wydzieliny i wydaliny chorych.
Poważne znaczenie mają metody dezynsekcji. Walka z muchami, komarami, kleszczami, a w pewnych warunkach z wszami i pchłami, przyczynia się do przerwania łańcucha epidemicznego wielu chorób szczególnie odzwierzęcych.
Podobnie duże znaczenie w zwalczaniu niektórych chorób zakaźnych mają zabiegi deratyzacyjne.
Szczury, myszy i inne polne gryzonie są źródłem takich chorób jak: dżuma, leptospirozy, kleszczowe zapalenie mózgu.
Prowadzanie deratyzacji ma duże znaczenie przeciwepidemiczne.
Zakażeniom powietrzno-kropelkowym zapobiegać przez zakładanie na usta i nos odpowiednich masek.
Do ochrony śluzówek oczu - odpowiednie okulary np.: przy badaniu chorych.
Przed nakłuciami przez muchy, kleszcze czy komary chronią odpowiednie kremy odstraszające oraz ubiory ochronne.
Przed skutkami zakażeń przyrannych chronią takie zabiegi jak: wczesne chirurgiczne opracowanie rany i odpowiednie leki stosowane zapobiegawczo.
Polega na stosowaniu:
Prognostyki, czyli wcześniejszego prowadzenia badań serologicznych i na ich podstawie przewidywania wybuchu epidemii
Szczepień ochronnych na terenie kraju lub danego obszaru
Surowic odpornościowych
Szczepienie ludzi przeciw chorobom zakaźnym jest najpewniejszą, najtańszą i najskuteczniejszą metodą profilaktyczną, dlatego dotychczas szczepienia stanowią główny oręż w walce z niebezpiecznymi chorobami zakaźnymi, szczególnie w krajach rozwijających się.