Podmiotowość osoby z niepełnosprawnością w procesie rehabilitacji

W życiu osoby niepełnosprawnej dąży się od izolacji do kooperacji. Oznacza to, ze każdy człowiek w swoisty dla siebie sposób pragnie mieć wpływ na swój los, chce tym samym decydować o wyznaczonym systemie wartości, chce realizować w sposób nieskrępowany swoje potrzeby. Co więcej, dążenia owe i pragnienia z punktu widzenia prawa każdej jednostki do samorealizacji i szczęścia uzasadniają potrzebę podmiotowości i zarazem „bycia podmiotem”/

Współczesna koncepcja rehabilitacji wymaga większego zaangażowania jednostki w określanie i wybór procesu usprawniania, w ocenę wyników różnych etapów rehabilitacji oraz adaptowanie i modyfikowanie tego procesu.

Z drugiej strony rozwój nauk poświęconych człowiekowi oraz przemiany postw wobec jednostki dotkniętej niepełnosprawnością nie pozostały bez wpływu na pojmowanie granic możliwości jej rozwoju. Ważnym celem staje się kształtowanie właściwego stosunku tych osób do samych siebie. Szczególnego znaczenia nabiera przede wszystkim kształtowanie” refleksji moralnej, samodzielności w podejmowaniu decyzji, odporności emocjonalnej, optymizmu życiowego i samoakceptacji. Zmierza się zarazem do stopiowego ograniczenia rehabilitacji zinstytucjonalizowanej na rzecz rehabilitacji otwartej. Przemiany jakie dokonują się w tej płaszczyźnie są nie tylko wyrazem rozwoju wspomianych nauk ale również dokonujących się przemian społecznych. Stawia to nowe wyzwania dla pedagogiki specjalnej, zwłaszcza w sytuacji, gdy coraz bardziej zachwiane jest poczucie bezpieczeństwa człowieka tak w wymiarze biologicznym jak i społecznym.

Pojawiły się zatem w podejmowanych działaniach rehabilitacyjnych nowe obszary interwencji – szczególnie na gruncie ekologii człowieka. W podejściu ekologicznym ukazuje się zarazem jednostce sposób w jaki może osiągnąć zamierzone cele – ucząc tym samym odpowiedzialności za własne życie. Wskazujemy przez to na dostępne obszary autonomii, poszerzamy przestrzeń jej własnych wpływów i kontaktów – kierują ją ku środowisku, odsłaniamy możliwości wejścia w kontakt z elementami określonej przestrzeni życiowe i włączenia się w szerszy kontekst. Tak zdobyte doświadczenie może prowadzić do odkrycia siebie jako podmiotu i stanowić źródło tożsamości jednostki. Podmiotowość bowiem kładąc nacisk na intencjonalność doświadczenia „zmierza” do zwiększenia autonomii i harmonii z własnym środowiskiem, a także włączenia do większej całości.

Przyniosło to wiele istotnych zmian w strategiach i procedurach procesu rehabilitacji. Włącza się do tego nowe rodzaje środowisk edukacyjnych, rozszerza się krąg osób pełniących kluczowe funkcje w tym procesie. Zrodziła się również potrzeba opracowania komplementarnych programów i modeli rehabilitacji, nowej koncepcji opieki zdrowotnej nad dzieckiem ukierunkowanej na rodzinę z równoczesnym włączeniem społeczności lokalnej.

Humanistyczne podejście do tych problemów pozwala nie tylko na zrozumienie wadliwego przystosowania człowieka ale przybliża również jego uwarunkowania istotne dla oddziaływań etiologicznych oraz rozwiązywania istoty problemów adaptacyjnych. Dowiedzione zostało definitywnie, że zarówno osoba pełno-, jak i niepełnosprawna może wyuczyć się niewłaściwych, nieefektywnych sposobów rozwiązywania własnych problemów wynikających z jej związków z otoczeniem. W efekcie, już w pierwszych latach życia jednostki może wytworzyć się zdeformowany, zaniżony obraz samego siebie. Wówczas pojawia się potrzeba wczesnej interwencji zwanej rehabilitacją profilaktyczną. Jej pierwszym celem powinna być pomoc dziecku w odszukaniu sensu swego podmiotowego istnienia i należnego miejsca w otaczającym świecie. Wszystko to powinna poprzedzać funkcjonalna diagnoza osobowościowych i środowiskowych przeszkód oraz możliwości rozwojowych. Oznacza to po pierwsze, iż zachowanie człowieka można w pełni opisać poprzez obserwację tego w jaki sposób wchodzi on w relację z poszczególnymi elementami środowiska, i po drugie – każdą efektywną interwencję powinna poprzedzać gruntowna identyfikacja napotkanych problemów. Z drugiej strony wszelkie przedsięwzięcia w oddziaływaniach rehabilitacyjnych nie mogą naruszać zasady podmiotowości i prawa do samorealizacji.

Trzeba pamiętać, że podmiotowość to prawo do istnienia w świecie i dostrzeżenie własnej wartości w samym fakcie istnienia, bez odnoszenia wartości istnienia do wartości pochodnych. Chodzi o konkretne cechy (tu związane z predyspozycjami) jednostki decydujące o sukcesach i ewentualnych klęskach w pokonywaniu utrudnień rozwojowych. Dlatego mimo różnic w procesie rehabilitacji, uczą się one żyć po nowemu zgodnie z określonymi standardami, których wymaga życie codzienne oraz przyuczają się do odmiennych warunków osobistych.