I. Pomoc społeczna w Polsce - historia.

Pomoc społeczną lub też jej zalążki można odnaleźć w Polsce już w średniowieczu. W ówczesnych czasach powstawały już sławne fundacje, Władysława Hermana, Odrowążów. Dość wcześnie pojawiły się szpitale, za początek uznaje się utworzenie hospicjum we Włocławku. Rozkwit duchowieństwa przyczynił się do otwierania szpitali. Kolejne lata a w szczególności wiek XIV był okresem ustalenia nowego porządku, jak scalenie dopiero, co rodzącego się państwa. Istotnym novum jest wprowadzenie ciekawego zarządzenia dotyczącego opieki nad psychicznie chorymi, śmiało można powiedzieć, iż było to początkiem interwencji państwa w sferze socjalnej. Ustawa z 1496 roku była skutkiem szerzącej się plagi żebractwa i łotrostwa nakazywała miastom, parafiom czy też samodzielnym właścicielom wsi prowadzenie ewidencji żebraczych, sporządzania tzw. list i wydawaniu świadectw pozwalających na uprawianie żebractwa. W wieku XVI większą rolę zaczęły odgrywać bractwa, które zajmowały się dobroczynnością, okres kontrreformacji to prawdziwy rozwój bractw religijnych. Kolejne lata to dalszy rozwój szpitali, które zaczęły powstawać i było ich o wiele więcej niż szkół. Fundatorami były zarówno osoby z hierarchii świeckiej, jak i mieszczaństwo, magnaci a także szlachta. Nie były to szpitale w dzisiejszym sensie, lecz tylko przytułki czasami bez żadnej opieki lekarskiej. „Zasada Res secra miser - biedny rzecz święta - leżała u podstaw działalności szpitali, w których starano się dbać przede wszystkim o dusze podopiecznych” . 
W praktyce jednak przytułki zatraciły swoje miano i stały się miejscem pijaństwa i różnych ekscesów. Opieka w tych placówkach w dużej mierze uzależniona była od zamożności osób zarządzających. Powołanie do życia szpitali we współczesnym znaczeniu tej instytucji jest zasługą zakonu bonifratrów, zakonnicy ci oprócz składania ślubów kościelnych składali także ślub „służby chorym głównie w szpitalach przyklasztornych” .
Pomoc udzielona królowi Zygmuntowi III przez jednego z zakonników sprawiła, że mieszczanie krakowscy ufundowali klasztor zakonowi. A w XVII wieku powstało kilkanaście dalszych. I tak szpitale oprócz opieki na chorymi, dodatkowo miały kształtować ich stan duchowy. Wiek siedemnasty doprowadza właściwie do wyodrębnienia, sierocińców, cucht-hausów (domów poprawy) mających za zadanie realizacje konkretnych zadań wychowawczych.

Oświecenie i jego idee przyczyniły się do zrealizowania pomysłu bonifratrów, aby wykorzystać funkcjonujące już hospicja-lecznice. Bardzo istotne zmiany wprowadził w krakowskim szpitalu św. Ducha kardynał J.Lipski. Wydał w 1739 roku dekret, mówiący o podziale chorych według ich przypadłości, a także nakazał ustalić wewnętrzny regulamin hospicjum. „Rozpoczynały się one od uznania koniecznością oznaczania sal, wieszania kartek nad łóżkami z wpisaną diagnozą i dietą, prowadzenie ksiąg chorych, wypisywanie rekonwalescentów po uprzednim orzeczeniu lekarskim, a kończył się dokładnym wyglądem łóżek, odległością między nimi, posłania i przynależnością pościeli” . Można powiedzieć, że nawet dziś ten dekret zaskakuje swoją nowoczesnością. Istotnym momentem było powołanie do życia w Warszawie gmachu Hospicjum Dzieciątka Jezus. Jak na te czasy powstał wyjątkowo nowoczesny budynek na 10 sal dla 300 osób, komórki murowane dla obłąkanych, sale szkolne izby dla personelu, kuchnie i magazyny. 
W XIX wieku w podzielonej Polsce przez zabory następują istotne zmiany społeczne. Zdecydowanie większa część społeczeństwa jak i filantropi zaczyna znajdować nowy cel, najważniejszy naród. Ideologie kościelne tracą na znaczeniu. Zaczynają ujawniać się dwa światy bogatych i biednych. Członkowie kościoła starają się nieść idee solidaryzmu, zajmować się sprawami duchowymi wsi. W okresie pouwłaszczeniowym byli propagatorami oświaty rolniczej a także moralnego oświecenia. 
Koniec wieku XIX i początek XX spowodował bardzo istotne zmiany, nastąpiły gwałtowne zmiany w przemyśle, co za ty idzie dochodziło do postępu cywilizacyjnego, nowego stylu życia, lecz miało to wymierne skutki, dramatycznie pogarszającą się sytuację większości społeczeństwa. 
Niezwykle ważnym podkreślenia faktem jest to, iż w XIX i XX wieku pojawiają się pojęcia social work (praca socjalna) i social worker (pracownik socjalny). Rozpowszechniły się one w Stanach Zjednoczonych. W ostatnich zaś dziesięcioleciach pojawiły się różnego rodzaju programy, przedsięwzięcia by ujednolicić standardy właściwej pracy socjalnej. „ Służą temu miedzy innymi zarówno narodowe, jak i ponadnarodowe formy organizowania się i komunikowania” . 
Można śmiało powiedzieć, że wiele obecnych dyscyplin intelektualnych jak i praktycznych ma swoje korzenie w bogatych i jednocześnie wspólnych dziejach. Dziedziną, którą warto tu wymienić jest praca socjalna, której przypisujemy role głównej kontynuatorki. Obecna jest na całym świecie, wywodzi się z różnych tradycji i dokonań. 
W okresie międzywojennym opieka zdrowotna opierała się głównie na pracy lekarzy prowadzących wolną praktykę. Obowiązek pomocy społecznej spoczywał, na związkach samorządu terytorialnego. Ponadto kwestią tą zajmowały się także parafie i organizacje charytatywne. Po II wojnie światowej podstawę prawną w zakresie pomocy społecznej stanowiła nadal ustawa z VIII 1923 ( formalnie obowiązywała do 1990 roku). W 1958 powołano Polski Komitet Pomocy Społecznej wraz z Polskim Czerwonym Krzyżem i innymi organizacjami społecznymi i kościelnymi realizowały kwestie pomocy społecznej.

Nowe regulacje prawne w tym zakresie zostały wprowadzone XI 1990 ustawą o pomocy społecznej (z późniejszymi zmianami), która zastąpiła akt prawny z 19
II. Pomoc społeczna obecnie

W Polsce pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej, jednym z głównych jej zadań jest umożliwienie osobom a także rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których same nie są w stanie pokonać, wykorzystując zarówno własne możliwości jak i posiadane zasoby.
Pojęcie (polityka społeczna) powstało na przełomie XVIII i XIX wieku – jest to celowe działanie państwa, związków zawodowych i innych organizacji, zmierzających do poprawy warunków bytu i pracy szerokich warstw ludności, usuwania nierówności społecznych oraz podnoszenia kultury życia. Do podstawowego katalogu polityki społecznej potrzeb można zaliczyć: praca zgodna z kwalifikacjami, odpowiedni dochód z pracy, bhp, ochrona zdrowia i pomoc w chorobie, odpowiednie warunki mieszkaniowe, możliwość wypoczynku i kulturalne spędzanie wolnego czasu od pracy. Ponadto sfera zainteresowań polityki społecznej rozciąga się na sprawy kształcenia zawodowego i upowszechniania kultury oraz walki ze zjawiskami patologii społecznej.
We współczesnej Polsce przedmiotem szczególnej uwagi polityki społecznej są przeszkody, które blokują możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb ludzkich. Problemy społeczne charakteryzują się występowaniem na masową skalę skrajnie trudnych sytuacji w życiu jednostek i rodzin. Uważa się, że najważniejszymi kwestiami społecznymi w Polsce są między innymi; ubożenie ludności, bezrobocie, problemy patologii społecznej, kwestia mieszkaniowa, ochrona zdrowia, luka edukacyjna. „Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie z organizacjami społecznymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi, fundacjami, stowarzyszeniami, pracodawcami oraz osobami fizycznymi i prawnymi” .

Usługi pomocy społecznej mają nieco odmienny charakter aniżeli pomoc udzielana w obrębie nieformalnym (rodzina, przyjaciele). Usługi i świadczenia pomocy społecznej cechują się regularnością udzielania pomocy przez pełnoetatowych, wyspecjalizowanych w tym zakresie specjalistów w ramach formalnych instytucji pomocy społecznej. Formy działania pomocy społecznej są zorganizowane. Jako instytucja zatrudnia ona wyspecjalizowany personel, który ma obowiązek realizować jej cele i zadania w jasno określonych strukturach organizacyjnych. Programy pomocy społecznej są programami nieprzynoszącymi zysku. Mają na celu zaspokojenie niezbędnych potrzeb jednostki lub rodziny, przy założeniu, że nie przynosi to żadnego zysku. 
Instytucja pomocy społecznej świadczy tzw. usługi bezpośrednie, przeznaczone dla konkretnych jednostek. Poprzedzone jest to procesem rozpoznawania potrzeb, zdiagnozowaniem sytuacji potrzebujących osób i opracowaniem adekwatnego i optymalnego planu pomocy.

Pomoc społeczna jest jedną z wielu instytucji, które tworzą rzeczywistość społeczną. Posiada ona jednak wiele cech specyficznych tylko dla niej. Natomiast głównymi elementami, które określają jej miejsce oraz rolę wśród innych podsystemów społecznych są cele działania.

Cele instytucji pomocy społecznej mogą być formułowane na wiele sposobów. Zależy to od przyjętego w danym społeczeństwie systemu polityczno – gospodarczego i w rezultacie – funkcjonowania pomocy społecznej. Podstawowym zadaniem pomocy społecznej jest zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem.
Rodzaj, a także forma i wielkość świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy. Osoby korzystające ze świadczeń społecznych są zobligowane do współpracy w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji.

Prawo do korzystania ze świadczeń pomocy społecznej przysługuje: 
♣ osobom posiadającym obywatelstwo polskie mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, 
♣ cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej posiadającym zezwolenie na osiedlenie się, zgodę na pobyt tolerowany lub status uchodźcy nadany w Rzeczypospolitej Polskiej, 
♣ obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którzy uzyskali zezwolenie na pobyt. 

„Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu:

1) ubóstwa; 
2) sieroctwa; 
3) bezdomności; 
4) bezrobocia; 
5) niepełnosprawności; 
6) długotrwałej lub ciężkiej choroby; 
7) przemocy w rodzinie; 
8) potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności; 
9) bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych; 
10) braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze; 
11) trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy; 
12) trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; 
13) alkoholizmu lub narkomanii; 
14) zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej; 
15) klęski żywiołowej lub ekologicznej” .

Świadczenia pomocy społecznej udzielane są na wniosek, samej osoby zainteresowanej, jej przedstawicielowi ustawowemu, bądź też innej osobie, za zgodą osoby zainteresowanej lub jej przedstawicielowi ustanowionemu ustawowo.

Pomoc społeczna może być także udzielana z urzędu (mówi o tym art. 102 ustawy o pomocy społecznej).Osoba lub rodzina może zgłosić się o przyznanie pomocy do ośrodka pomocy społecznej w miejscu zamieszkania (ośrodki znajdują się w każdej gminie).Decyzje o przyznaniu lub odmowie przyznania pomocy wymagają uprzednio przeprowadzenia przez pracownika socjalnego, rodzinnego wywiadu środowiskowego. Decyzje w sprawach świadczeń pomocy społecznej wydawane są w formie pisemnej. 

Rodzaje świadczeń:
1. zasiłki pieniężne (celowy, okresowy, stały),
2. renta socjalna,
3. pożyczki na usamodzielnienie się,
4. usługi opiekuńcze (udzielenie schronienia, posiłków i ubrania),
5. pokrycie wydatków na cele zdrowotne i kosztów pogrzebu,
6. pobyt w domu pomocy społecznej.

Pomoc społeczna niezwykle silnie określa rodzinę jako podstawową komórkę społeczną. Sama ustawa o pomocy społecznej przyjmuje za adresata pomocy rodzinę jako całość. Rodzina jest podstawową komórką społeczną. Małżeństwo, macierzyństwo i rodzina uznawane są za bardzo ważne instytucje społeczne i jako takie znajdują się pod opieką i ochroną.

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy opiera się na 4 filarach:
1. trwałości małżeństwa,
2. równoprawności małżonków,
3. ochrony dziecka,
4. wzajemnej pomocy członków rodzin.

Kodeks jest podstawowym aktem prawnym regulującym stosunki rodzinne. Zbudowany jest z trzech części:
I – poświęcona małżeństwu,
II – dotycząca pokrewieństwa,
III – reguluje problemy opieki i kurateli.

Ustalenia kodeksu: małżeństwa monogamiczne, zawierane dla dobra dziecka, solidarna odpowiedzialność, możliwość przysposobienia, ślub cywilny, Kodeks Rodzinny wprowadza sądownictwo rodzinne, równoprawność małżeńska, dziecko nie małżeńskie (adoptowane) w rodzinie jest traktowane jako równoprawne, dopuszczalna jest możliwość rozwodów.

„Wskazuje się trzy podstawowe funkcje, jakie funkcjonują w społeczeństwach industrialnych i postindustrialnych, pomoc społeczna pełnić ma wobec rodziny:
• wzmacniane i naprawianie rodziny jako całości oraz funkcjonowania w poszczególnych rolach rodzonych jej członków;
• dostarczanie nowych, instytucjonalnych form dla uspołecznienia, rozwoju, pomocy i opieki – funkcje , które niegdyś całkowicie były w gestii rodziny, szerszych związków rodzinnych lub powiązań sąsiedzkich;
• rozwój instytucjonalnych form dla nowych, nie znanych wcześniej aktywności, istotnych dla jednostek, rodzin i grup żyjących w założeniach, zurbanizowanych społeczeństwach” .

Instytucja pomocy społecznej ma nie tylko wspierać i uzupełniać rodzinę, lecz także reagować na nowe sytuacje, w jakich ta się znalazła. Ustawa o pomocy społecznej precyzyjnie określa zadania administracji rządowej i samorządowej. 

Zgodnie z ustawą pomoc społeczną organizują organy administracji państwowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie z organizacjami społecznymi, jak Polski Czerwony Krzyż, związki wyznaniowe, stowarzyszenia charytatywne, fundacje itp. Ciężar obowiązków związanych z pomocą społeczną został przeniesiony z administracji rządowej na gminy. Wyodrębniono zadania własne (finansowane z funduszy gminnych) i zlecone (opłacane przez państwo).

Zadania własne to:
a) udzielanie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania,
b) świadczenie usług opiekuńczych i specjalistycznych w miejscu zamieszkania,
c) udzielanie zasiłku celowego na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne,
d) udzielanie zasiłku celowego na pokrycie wydatków powstałych w wyniku zdarzenia losowego,
e) praca socjalna,
f) sprawienie pogrzebu,
g) zapewnienie środków na wynagrodzenie dla pracowników,
h) prowadzenie domów pomocy społecznej.
Do zadań zleconych należy:
a) przyznawanie i wypłacanie zasiłków stałych, renty socjalnej, przysługujących dodatków do świadczeń,
b) przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych,
c) opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne za osoby pobierające rentę socjalną, zasiłek okresowy,
d) świadczenie specjalistycznych usług opiekuńczych.

Jednak udział państwa pozostał nadal decydujący. 
Pracownicy zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej stali się pracownikami samorządowymi. Koordynacją ich działalności i nadzorem zajmują się powołane przez wojewodów Wojewódzkie Zespoły Pomocy Społecznej, z ramienia rządu, zaś za tę dziedzinę polityki społecznej jest odpowiedzialny minister pracy i polityki socjalnej (do 1990 odpowiadał za to — minister zdrowia i opieki społecznej). Rozkład ról zawodowych pracownika socjalnego jest zależny od specyficznych zadań, jakie ów pracownik realizuje wobec klienta pomocy społecznej, instytucji pomocy społecznej oraz społeczności lokalnej. Pracownik socjalny musi legitymować się odpowiednim wykształceniem kierunkowym, ponieważ zawód ten należy do grupy zawodów profesjonalnie związanych z pomaganiem. Podstawowe zasady i normy odkreślające ramy jego funkcjonowania są wyznaczane przez społecznie formułowane i akceptowane wartości.

W każdej gminie powołano ośrodek pomocy społecznej; obecnie w Polsce działa ok. 2,5 tys. takich ośrodków, zatrudniających około 19 tys. osób.

W wyniku przemian gospodarczych i prywatyzacji nastąpiła radykalna zmiana struktury podopiecznych pomocy społecznej. Do końca lat 80 byli to przede wszystkim ludzie starzy, niepełnosprawni, rodziny wielodzietne, rodziny alkoholików oraz sieroty z domów małego dziecka. Obecnie wśród podopiecznych przeważają osoby w wieku produkcyjnym, z reguły zdrowe, ale z powodu niskich płac lub bezrobocia niedysponujące wystarczającymi środkami na utrzymanie. Według szacunkowych obliczeń w połowie 1993 bezrobotni stanowili 2/3 korzystających z zasiłków pomocy społecznej. 
Wzrastające bezrobocie powoduje wzrost osób korzystających pomocy socjalnej. Państwo próbuje niwelować te skutki, ale z niewielkim rezultatem. Urzędy pracy mają niewielkie sukcesy w zwalczaniu bezrobocia, a do tego zostały powołane. 

Bibliografia:

1. J.Radwan-Pragłowski, K.Frysztacki, Społeczne Dzieje Pomocy Człowiekowi: Od Filantropii Greckiej Do Pracy Socjalnej .Warszawa 1996
2. J.Kwaśniewski, Praca Socjalna Pomoc Społeczna Wybór. Tomasz Kaźmierczak, Polityka Pomocy Społecznej Wobec Rodziny We Współczesnej Polsce. Warszawa 1995
3. L.Kozaczuk, Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Warszawa 1995.
4. Dz.U. 2004. Nr 64, poz.593