Maria Stuart, dramat Juliusza Słowackiego, uważany jest za najdojrzalszy artystycznie utwór warszawskiego okresu jego twórczości. Powstawał on w dniach 17 IX-18 X 1830, jego pierwodruk ukazał się w tomie drugim „Poezji" w Paryżu w 1832 roku, a wystawiony został we Lwowie w roku 1862. „Maria Stuart” była wybitną próbą stworzenia przez Słowackiego własnej wizji postaci królowej szkockiej, w przeciwstawieniu do idealizującego ujęcia F. Schillera, a podjęta została w oparciu o lek­tury historyczne. Utwór ukazuje w dramaturgicznym skrócie wydarzenia lat 1566-67, kiedy 24-letnia królowa, po zamordowaniu przez opozycję dworską jej faworyta, Włocha Rizzia, dopomaga kochankowi Bothwellowi w zgładzeniu męża, Darnleya. Jednak mimo udanego zamachu spiskowcy ponoszą klęskę i muszą uchodzić ze Szkocji, gdzie Maria zostaje uwięziona na 19 lat; być może spiskowała w tym czasie przeciw królowej Elżbiecie I Tudor, lecz ostatecznie na podstawie wątpliwych oskarżeń zostaje osądzona i ścięta. Żądza władzy stanowi główny motyw działania osób dramatu. Nawet miłość jest jej podporządkowa­na. Słowacki stworzył utwór o znacznym stopniu dojrzałości teatralnej, zapowiadający wielkie dzieła sceniczne autora i do dziś utrzymujący się w repertuarze.

Rozpoczynając rozważania na temat konstrukcji postaci Marii Stuart w dramacie, należy zwrócić uwagę na samą definicję postaci literackiej. Cytując za słownikiem terminów literackich dowiadujemy się, że postać literacka to:

Fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym dzieła literackiego, w utworach dramatycznych i epickich, zachowująca niezależność względem podmiotu literackiego, w utworach lirycznych często z nim tożsama. Jest całością zbudowana z różnorodnych motywów, składają się na nią cechy wyglądu i charakteru, działania myśli przypisywane jej wypowiedzi; o ich powiazaniu decyduje określony wzór integracji.¹

Powyższe pojęcie jest ukształtowane na podstawie badań znawców literatury współczesnych. Pojęcie to jednak związane jest z każdym dziełem od samego początku istnienia literatury, była ona jedynie pojmowania w różny sposób na przestrzeni wieków. Tradycja antyczna na przykład wyznaczała jej miejsce służebne wobec fabuły:

Osoby działają nie w tym celu aby naśladować charaktery- pisał o tragedii Arystoteles – lecz biorą sobie ku pomocy charaktery dla przeprowadzenia czynności. Toteż czynności czyli fabuła są celem tragedii, a cel jest we wszystkim rzeczą najważniejszą. A nadto bez czynności nie mogłoby być tragedii, a bez charakteru jest ona możliwa.²

Jednak już z rozwojem nowożytnego indywidualizmu zmienia się znana do tej pory koncepcja postaci literackiej:

Zdarzenie może być przypadkowe, jedno i to samo może się przytrafić wielu osobom, natomiast charaktery są istotne i oryginalne. Ze zdarzeniami pozwalamy dramatopisarzowi poczynać sobie, jak mu się podoba, byle by tylko nie kłóciły się z charakterem.³

W wieku XIX z kolei, mamy do czynienia z pewnego rodzaju uświęceniem postaci, traktowanej jako charakter ,a więc zespół cech bogaty, zindywidualizowany oraz wykazujący pewna stałość w zmienności. Hegel pisał bowiem:

Charakter stanowi właściwy punkt centralny idealnego dzieła sztuki. Jedna spośród poszczególnych cech charakterów powinna być dominująca wysunięta na czoło, ale w ten sposób, by w ramach określoności charakteru postaci mogła zachować całą swa żywotność i całe bogactwo, a jednostka miała dostateczne możliwości wielokierunkowego działania, wchodzenia w różnorakie stosunki oraz możność różnorodnego rozwijania i wyrażania treści z tego bogatego, ukształtowanego z w sobie życia wewnętrznego.⁴

W literaturze spotykać możemy cztery podstawowe terminy: bohater, figura, charakter, postać literacka. Bohater posiada ograniczające konotacje, bądź to do heroizmu, bądź do pierwszoplanowości; figura pełni już swoją służebna funkcję terminologiczną w dziedzinie stylistyki; charakter przesądza z góry o wyrazistości i indywidualizacji cech. Postać wolna od tych niedogodności znaczeniowych, zdaje sprawę z tego, że obiekt, o którym mowa, nacechowany jest antropomimetyzmem. Sugeruje także, że mamy do czynienia z pewną uporządkowaną całością.

W najostrożniejszym pojęciu postać literacka to tylko jednostkowy przedmiot, któremu to zostały przyporządkowane właściwości, czynności i stany zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne. Taka koncepcja, jak zostało już wspomniane, jest najostrożniejszą i nie powinna wzbudzać niczyich zastrzeżeń, ale jej przydatność jest niewielka; postać bowiem została tu sprowadzona do korelatu nazwy indywidualnej lub nawet do zaimka czy rzeczownika pospolitego.

Jeśli chodzi o sposoby budowania postaci literackiej to tradycyjnie wyodrębnia się dwa zasadnicze. Są to metoda bezpośrednia i metoda pośrednia.

W metodzie bezpośredniej nazywane są wprost właściwości postaci. Postaciowanie bezpośrednie może pochodzić od narratora autorytatywnego i wówczas jest niepodważalne. Na postaciowanie bezpośrednie składa się nazwa postaci, jaj dane personalne (wiek płeć ,sytuacja rodzinna, zawodowa, społeczna, wygląd zewnętrzny oraz nazywanie i ocena cech osobowości). Natomiast w metodzie pośredniej podawane są informacje, z których właściwości postaci można dopiero wywnioskować. Postaciowaniu pośredniemu służą biografia retrospektywna postaci, jej wygląd zewnętrzny ale traktowany jako manifestacja cech wewnętrznych, zwyczaje i czynności powtarzalne, otoczenie przedmiotowe, działanie, wypowiedzi wreszcie przeżycia wewnętrzne.

Przejdźmy teraz z kolei do kręgu zagadnień dotyczących zawartości i struktury postaci literackiej. Wyróżnić tutaj należy następujące kwestie:

1. Charakter bytowy postaci wyznaczony w utworze, rzeczywisty lub fikcjonalny, a w obrębie obu tych kategorii, psychofizyczny lub nadprzyrodzony. Wśród postaci fikcjonalnych obok psychofizycznych i nadprzyrodzonych trzeba nadto wyodrębnić postacie fantastyczne nie fingujące bytów nadprzyrodzonych.

2. Dobór, zawartość i proporcja aspektów w których postać się przejawia – wyglądy czynności i stany zewnętrzne, wypowiedzi, treści psychiczne;

3. Dobór, zawartość i hierarchizacja cech fizycznych

4. Dobór zawartości i hierarchizacja poszczególnych kategorii cech osobowościowych- cechy temperamentalne, sensualne, afektywne, wolicjonalne, intelektualne postawy interpersonalne i intrapersonalne, potrzeby, motywacje i uznawane wartości;

5. Przy wyraźnej hierarchizacji kategorii cech osobowościowych wybór dominanty osobowościowej

6. Relacje miedzy cechami fizycznymi a osobowościowymi

7. W obrębie postaciowania pośredniego; stopień aktualizacji, wyrazistość i częstotliwość przejawów poszczególnych cech osobowościowych

8. Synchroniczna jednolitość lub występowanie sprzeczności i konfliktów w obrębie poszczególnych kategorii cech osobowościowych;

9. Diachroniczna statyka lub zmienność w obrębie poszczególnych kategorii cech osobowościowych;

10. W wypadku zmienności jej względna ciągłość lub skokowość a w związku z tym stopień przewidywalności postepowania postaci

11. Miara zrozumiałości postepowania postaci w świetle motywacji znajdujących się w samym utworze, wiedzy oczekiwanej u projektowanego odbiorcy,

12. Aksjologiczna zgodność lub niezgodność cech postaci z obrębie jednej lub rożnych kategorii cech osobowościowych;

13. Zgodność lub niezgodność danych postaciowania pośredniego i bezpośredniego

14. Sfera niedookreślenia postaci

Przenieśmy teraz wszystkie te punkty przytoczone powyżej, a dotyczące zawartości i struktury postaci literackiej na konkretne przykłady zaczerpnięte z utworu Juliusza Słowackiego.

Maria Stuart w dramacie jest niewątpliwie postacią rzeczywistą. Istnieje ona w dramacie jako człowiek nie istota nadprzyrodzona, dodatkowo jest postacią historyczna, znaną, przez co na pewno nie pretenduje do określenia jej jako postaci fikcyjnej. W całym utworze o Marii Stuart jako o bohaterce tytułowej nie czytamy często. Na plan pierwszy wysuwa się nie postać tytułowa ale wątek śmierci Rizza i zemsta na mężu Marii, Darnleju. Informacje o głównej bohaterce czerpiemy z opisów jej zachowań, wypowiedzi: Maria wydaje rozkaz, cały czas wąchając się czy powinna umieścić pod nim podpis tylko swój czy również męża. Kolejnym problemem jest dla niej kwestia dotycząca jej rządów. Dowiaduje się bowiem o tym, że lud burzy się przeciwko niej i dochodzi nawet do prób odebrania jej władzy:

Rizzio! słyszałeś? Sama — sama więc na tronie,

Opuszczona od wszystkich, lud mnie nienawidzi;

Ów Knox śmiało urąga kobiecej koronie

Takżem to nisko spadła? — przeklina mię — szydzi,

Rozdzierają to serce. Wszak dziś jeszcze rano,

Dziś się za nich modliłam! Czyliż moja wiara

Tak różna od ich wiary? O Szkocjo!⁵

Maria jest zszokowana tą wiadomością, jednocześnie będąc jednak pewną swojej niezachwianej pozycji królowej. Jest pewna siebie jednak nie do końca trwania utworu. Wacha się potem co do śmierci męża, nie jest do końca przekonana czy chce pozbawić go życia. Decyduje się jednak w ostateczności aby go zabić. Maria darzy zaufaniem i uczuciem swoich najbliższych poddanych Rizza i Botwella, który w dodatku jest jej kochankiem. Po śmierci Rizza Maria popada w obłęd. Wini za jego śmierć swojego męża. Jest zdezorientowana, a gdy później przystaje na pomysł swojego kochanka Bothwella, który każe jej podać truciznę Darnlejowi, ma ogromne wyrzuty sumienia. W związku z tym widzi nawiedzającego ją ducha Rizza. Okazuje się być ona osobą o słabej psychice.

W utworze nie ma mowy, konkretnego potwierdzenia w postaci chociażby konkretnego opisu czy cytatu, z którego moglibyśmy wywnioskować jak wygląda Maria Stuart, jakie są jej cechy fizyczne. Więcej uwagi poświęca autor cechom jej osobowości, psychice, postawom i przeżyciom.

Maria w dramacie przedstawiona jest jako osoba bardzo melancholijna, wrażliwa, podatna na wszelkie bodźce płynące do niej z otoczenia. Wraz z jej wrażliwością ujawnia się także zdolność do szczególnego przeżywania przez nią zjawisk świata poprzez zmysły, szczególnie mocno przeżywa uczucie miłości, które jest na nią niezwykłą siłą oddziałująca. Darzy ona tym uczuciem swoich poddanych, najbliższych współpracowników, lecz ponad wszystko kocha Bothwella:

Kocham Bothwella! kocham! Bóg mnie sądzić może.

Ciężko mi w tej koronie — francuska korona

Z lekszego była kruszcu — na chwilę ją złożę...

O! teraz przybądź do mnie! przybądź tu, Bothwellu!

Przybądź! nie mam korony i nie mam pierścienia.

Przybądź! już się nie lękam Boga i potwarzy.⁶

Maria nieodparcie wierzy w moc modlitwy i w jej skuteczność:

Dziś jestem spokojniejszą, czystych modlitw władza

Usypia wszystkie troski i uśmierza bole;

Czas, cierpliwość najsroższe rany ułagadza.

Wszystko znieść można.⁷

Nade wszystko jednak do Marii przemawia miłość. Jest to uczucie, które całkowicie nią zawładnęło. Z miłości do Bothwella mimo wielu wątpliwości podaje swemu mężowi Darnlejowi truciznę. Razem z kochankiem zostaje potem wygnana. Przez uczucie przywiązania jest też w stanie bronić Rizza, a gdy ten zostaje zabity nie potrafi pogodzić się z tym faktem. Od momentu jego śmierci, Maria traci panowanie nad sobą. Pogrążona w cierpieniu przystaje na propozycję pomszczenia jego śmierci; utrata Rizza staje się dla niej motywacją do dalszych działań. Maria potrzebuje przede wszystkim czuć miłość wokół siebie, gdyż mimo faktu iż zasiada na tronie, jest tylko kobietą, słabą i potrzebującą oparcia w drugim człowieku.

Maria niewątpliwie jest piękna kobietą co na pewno nie pozostaje bez wpływu na to iż poddani, szczególnie mężczyźni, darzą ją uczuciem, przywiązaniem, ubóstwiają jej urodę. To, iż bohaterka jest kobietą, jest tylko przeszkodą dla tych poddanych, którzy pragną jej detronizacji. Chcą natomiast pozbawić Marii władzy, gdyż uznają oni, że kobieta po prostu nie nadaje się na władczynię tak potężnego państwa.

Zauważyć możemy w utworze dwa różne przedstawienia głównej bohaterki. W początkowej części Maria ukazana jest jako pewna swej władzy królowa, potem wraz z rozwojem wypadków, śmiercią Rizza powoli załamuje się i popada w obłęd co sprawia, że podejmuje błędne decyzje, a dodatkowo waha się i nie jest do końca pewna swoich wyborów. Cechy dominujące to u naszej bohaterki przede wszystkim wrażliwość i niezwykła uczuciowość. Nie są to zapewne cechy odpowiednie dla królowej zasiadającej na tronie i władającej tak potężnym państwem. Dlatego też uważa się, że Słowacki unika idealizacji Marii jako kobiety potrafiącej nienagannie sprawować władzę, ale przedstawia ją raczej w świetle ludzkich słabości.

Odbiorca dramatu, może spodziewać się zupełnie innego przedstawienia postaci głównej bohaterki. Można bowiem oczekiwać od niej bezwzględności, w sprawowaniu władzy i nie poddawania się uczuciom. Dla znających wcześniej historie Marii istotnym faktem może być to że w rzeczywistości Maria była w ciąży. W utworze nie ma o tym mowy. Inaczej także przedstawiona jest postać męża Marii, Darnleja, który w dramacie został wykreowany na człowieka krzywdzonego w jakiś sposób przez swoją żonę dlatego, iż to ona doznała zaszczytu zasiadania na tronie i bycia królową; w rzeczywistości jednak wobec swej żony stał się arogancki, zaczął żądać tytułowania go królem i takichże uprawnień. Był także zazdrosny o prywatnego sekretarza żony Davida Rizzo, którego oskarżono, o to iż był kochankiem Marii, co raczej było wymysłem i miało pomóc w pozbyciu się zaufanego doradcy królowej.

Istnieje ścisła zgodność między postaciowaniem pośrednim i bezpośrednim w dramacie Słowackiego. Uwidocznione to zostało bardzo dobrze w jednej z wypowiedzi Darnleja. Na początku utworu stwierdza on, że ma dosyć bycia tylko mężem królowej, chce czegoś więcej. Potwierdza on tym samym, że Maria jest żądna władzy i nie chce ustąpić miejsca swemu mężowi. W ironiczny być może sposób Maria jednak stwierdza że:

Tak, wszak zawsze razem

Pisałeś jego imię. Nie, czekaj — co czynię?

Może lud działał zgodnie z Henryka rozkazem,

Wszak jego trefniś luby sam przewodził w gminie?

Nie pisz imienia króla — ja jestem królową!

Rizzio! co myślisz? — Nie wiem — może się obrazi?

Pierwszy czyn przeciw męża; opuszczone słowo

Struje szczęście domowe, dni pogodę skazi.

Ja mu dawałam tytuł króla w dni szczęśliwe,

Nieraz koroną — jego dotykałam czoła.⁸

Nie widzi ona problemu w tym, iż ona jako kobieta stoi na czele państwa, uważa bowiem że jest wystarczająco silna by temu sprostać. To jak widzą Marię inni w pełni zgadza się z tym jak ona sama postrzega swoją osobę, opis innych zgadza się z jej przemyśleniami i mniemaniem o własnej postaci.

Jak zostało już we wstępie wspomniane Słowacki nie idealizował postaci królowej Marii w przeciwieństwie do F. Schillera. W utworze pierwszego postać tytułowa jest wprawdzie zasiadającą na tronie pewną swojej władzy kobietą ale jest przede wszystkim osobą o słabej psychice, uczuciową, porywczą ,skazaną na przeżywanie tego samego co każdy człowiek. Określenie Marii jako postaci słabej psychicznie jest możliwe dzięki ukazaniu jej czynności i stanów wewnętrznych , wypowiedzi czy cech temperamentu, a wszystko to dzięki temu że właśnie przeprowadzone w powyższy sposób zbadanie budowy postaci umożliwia określenie psychologicznej lub też nawet filozoficznej koncepcji osobowości.

Podsumowując badanie postaci literackiej nie należy do łatwych zadań, a czytelnik, który zdecyduje się na przejście tej trudnej drogi musi liczyć się z wieloma być może niepowodzeniami, a w końcu ze zniechęceniem i zaniechaniem. Słowacki w swym dziele kreuje prostą postać i doszukanie się cech osobowościowych Marii , po przeczytaniu dramatu jest proste, cechy osobowościowe można łatwo zauważyć, a większość w prosty sposób wywnioskować. Postać Marii Stuart jest być może kontrowersyjna jeśli przyjrzymy się jej na kartach historii Anglii, lecz zupełnie inaczej jawi się czytelnikowi u Słowackiego.

---

1. Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 2000, s 412-413.↩

2. Arystoteles, Poetyka [w:] Trzy poetyki klasyczne, oprac. T. Sinko, Wrocław 1951, s. 14-15.↩

3. G.E. Lessing, Hamburska dramaturgia, tłum., Cz. Przymusiński, [w :]tegoż, Dzieła wybrane, Warszawa 1954, t. III, s. 216-217.↩

4. G.W.F. Hegel, Wykłady o estetyce, przeł. J. Grabowski i A. Landman, Warszawa 1964, t. I, s.379, 383.↩

5. Słowacki Juliusz, Maria Stuart, [w:] Dramaty.↩

6. Słowacki Juliusz, Maria Stuart, [w:] Dramaty.↩

7. Tamże:↩

8. Słowacki Juliusz, Maria Stuart, [w:] Dramaty.↩