Postawy wobec seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną
Deseksualizacyjno- unikająca zakładanie, że w tej grupie problem seksualności nie istnieje i w związku z tym nie stanowi żadnego problemu
Seksualnie- totalnie – akceptująca – nurt totalnego hedonizmu seksualnego („seks w czystej postaci” bez odpowiedzialności, wdrożenia systemu wartości) nurt, który dopuszcza wszelkie zachowania seksualne, ale z uwzględnieniem jakiegoś systemu wartości, bardzo uzależnionego od kontekstu społecznego
Seksualno – sublimacyjna – seksualność jest integralną sferą człowieka, jest ona lub może być przejawiana odmiennie niż u osób pełnosprawnych, należy kształtować u osób z niepełnosprawnością postawę zakładającą, że praktyki seksualne, które maj na celu doraźne rozładowanie napięcia seksualnego są niewłaściwe, dlatego też popęd seksualny należy sublimować kierując go na inne pożądane obszary (Nowak – Lipińska, 1996)
Rozwojowe ujęcie seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną
Przedstawiając seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną w odniesieniu do stadiów rozwojowych należy pamiętać o tym, iż specyfiką funkcjonowania tych osób jest brak harmonii oraz zrównoważenie tempa rozwoju biologicznego, uczuciowego, intelektualnego, duchowego. Dlatego też u poszczególnych osób można zauważyć jednocześnie cechy zachowań z okresu dziecięcego, młodzieńczego czy dorosłego.
Warto też zwrócić uwagę na to, iż ogólne prawidłowości rozwoju są takie same u osób z niepełnosprawnością, jak i u osób pełnosprawnych. Natomiast z racji występowania różnorodnych zaburzeń, w tym o podłożu genetycznym, u dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną tempo rozwoju jest wolniejsze oraz zindywidualizowane.
Seksualność dziecięca
Wyraża się głównie w potrzebie więzi, bliskości i przynależności
Istotnym elementem jest afirmacja ciała dziecka dokonywana przez osoby znaczące (rodzice, dziadkowie itp.) wyrażająca się w pieszczotach, przytulaniu itp.
W relacji z matką dziecko ma możliwość poczuć, że jest bezwarunkowo kochane i akceptowane, co w okresie późniejszym umożliwi mu akceptację samego siebie
Jeżeli seksualność osoby z niepełnosprawnością intelektualną zatrzyma się na tym etapie, to możemy obserwować takie zachowania jak: dążenie do stałej bliskości z matką, innymi osobami znaczącymi, opiekunami/ obnażanie się/labilność nastrojów/ dążenie do kontaktu fizycznego w postaci przytulania, całowania etc./brak wstydu, poczucie, że niektóre sfery ciała powinny być przykryte/ nieustanne domaganie się zainteresowania/dziecięca kokieteria
Często ta forma seksualności jest jedyną akceptowaną przez rodziców osoby z niepełnosprawnością intelektualną
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą przejawiać zachowania typowe dla tej fazy seksualności z wielu powodów np.: ich potrzeby z okresu dzieciństwa nie zostały zaspokojone, w ten sposób mogą być dostrzeżone przez otoczenie, wyzwalają u innych zachowania opiekuńcze, a nie agresywne
Seksualność młodzieńcza
U osób z niepełnosprawnością intelektualną, szczególnie w stopniu umiarkowanym i znacznym okres dojrzewania może być przesunięty w czasie i występować u osób formalnie dorosłych
Tą fazę charakteryzuje: odejście od bezpośredniej i bardzo bliskiej relacji z rodzicami oraz zwrócenie się ku relacji z rówieśnikami
Jest to okres dojrzewania, intensywnych zmian o charakterze biologicznym i psychicznym
U nastolatków występują: potrzeba bycia w grupie, akceptacji i podobania się innym, a także tendencje rywalizacyjne
Pojawiają się zachowania związane z rozładowaniem napięcia seksualnego oraz fantazje erotyczne
Nastolatkowe przeżywają swoje pierwsze fascynacje osobami innej płci
U osób z niepełnosprawnością intelektualną mogą wystąpić różnorodne problemy: brak akceptacji i zrozumienia dla zmian zachodzących w organizmie/ nasilona masturbacja/ rozerotyzowanie/ rozhamowanie/
Młodzież z niepełnosprawnością intelektualną dąży do relacji z rówieśnikami, natomiast potrzeby te mogą być nierozumiane i nieakceptowane przez bliskich, szczególnie jeżeli dotyczą relacji z płcią przeciwną
Seksualność dojrzała
Główna jej cecha to świadoma realizacja potrzeb seksualnych oraz wybór formy ich realizacji (małżeństwo, celibat) połączona z odpowiedzialnością za swoje działania
Seksualność starcza
U osób z niepełnosprawnością intelektualną bardzo często dochodzi do przejścia do tej fazy z pominięciem fazy seksualności dojrzałej
Może to być spowodowane niedorozwojem popędu seksualnego albo wyparciem potrzeb seksualnych (Kościelska, 2004)
Czy i jak wspomagać rozwój seksualny osób z niepełnosprawnością intelektualną?
Zdecydowanie należy wspierać rozwój PSYCHOseksualny osób z niepełnosprawnością intelektualną, na takiej samej zasadzie na jakiej wspieramy rozwój intelektualny czy emocjonalny
Cel: osiągnięcie przez osobę z niepełnosprawnością intelektualną maksymalnej dojrzałości rozumianej nie jako dojrzałość seksualna (zdolność do współżycia), ale jako dojrzałość psychoseksualna
W kształceniu należy dążyć do tego, aby osoba z niepełnosprawnością intelektualną:
Wiedziała jakiej jest płci
Akceptowała swoją płeć
Wiedziała czym różni się kobieta od mężczyzny
Rozumiała procesy fizjologiczne związane z dojrzewaniem, stosunkiem seksualnym, rodzicielstwem
Wykonywała czynności samoobsługowe samodzielnie lub umiała poprosić o pomoc
Umiała określić granice swojej intymności i szanować je u innych
Rozpoznawała zachowania zagrażające np. wykorzystywanie seksualne, umiała na nie zareagować i o nich powiedzieć
Radziła sobie w sposób rozwojowy z napięciem seksualnym
Używała odpowiedniego tj. kulturalnego słownictwa odnoszącego się do kwestii seksualnych
W sposób społecznie akceptowany umiała okazać uczucia takie jak: sympatia, miłość, troska o kogoś itp.
Prezentowała postawę elementarnej odpowiedzialności za siebie i za innych
Jak rozmawiać z rodzicami ucznia z niepełnosprawnością intelektualną na temat seksualności
To rodzina jest tym środowiskiem, w którym dzieci i młodzież powinny zdobyć wiedzę na temat seksualności. Nauczyciele, wychowawcy mogą i powinni ją wspomóc w tych działaniach. Często zdarza się jednak tak, że rodzice nie chcą/nie umieją etc. rozmawiać ze swoim dzieckiem na ten temat. Rodzinach dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną mogą do tego dołączać się niewłaściwe przekonania rodziców na temat seksualności ich dziecka. Do najczęstszych należy przekonanie, że seksualność jest obszarem, który nie dotyczy ich dziecka, z którym się ono nie zetknie lub też przeświadczenie, że dostarczenie rzetelnej wiedzy na ten temat nadmiernie „rozerotyzuje” dziecko i narazi na niebezpieczeństwo.
Co może wobec tego nauczyciel?
Rozpoznać przekonania, postawy i system wartości rodziców np. poprzez anonimową ankietę
Dowiedzieć się jaką wiedzę przekazali lub przekazują swoim dzieciom rodzice, jak reagują lub zareagują w sytuacji problemowej np. masturbacji
Zasadniczo dbać o spójność przekazu z przekazem rodziców
Ustalić wspólne cele np. nauczenie dziecka samodzielności w zakresie treningu czystości
Reagować na sytuacje problemowe np. gdy rodzice nie zauważają dorastania swojego dziecka i ubierają je nieodpowiednio do wieku, płci
Zastanowić się, wspólnie z rodzicami, jak ich córka/syn może realizować potrzebę przyjaźni, miłości
Polecana literatura
Bartoszek A. (2009). Seksualność osób niepełnosprawnych. Studium teologiczno moralne. Katowice: Księgarnia św. Jacka.
Glodowska J. Gieryński A. (2005). Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną – uwalnianie od schematów i uprzedzeń. Warszawa: APS.
Haffner D. (2002). Jak rozmawiać z dziećmi o sprawach intymnych. Warszawa: Diognes.
Kijak R. (2009). Seks i niepełnosprawność. Doświadczenia seksualne osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kraków: Impuls.
Kościelska M. (2004). Niechciana seksualność: o ludzkich potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie. Warszawa: Jacek Santorski.
Maxwell S. (2010). Jak rozmawiać z dziećmi o seksie. Mądre wychowywanie dzieci w świecie intrnetu i nowoczesnych technologii. Poznań: Vesper.
Ostrowska A. (2007). O seksualności osób niepełnosprawnych. Warszawa: IRSS.
Piszczek M. (2002). Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych w stopniu znacznym i umiarkowanym. Warszawa: CMPP.
Zielona – Jenek M., Chodecka A. (2010). Jestem dziewczynką. Jestem chłopcem. Jak wspomagać rozwój seksualny dziecka. Gdańsk: GWP.