Jądra podstawne : sklepienia istoty szarej w obrębie kresomózgowia parzystego (półkul). Zalicza się do niego:
Ciało prążkowane
Przedmurze
ciało migdałowate
Ciało prążkowane (corpus striatum) – największe spośród jąder podstawnych. Nazwa prążkowane od przechodzącym przez nie blaszek istoty białej. Dzieli się na:
jądro ogoniaste
jądro soczewkowate
Z przodu obie części ciała prążkowanego łączą się ze sobą w jedną całość.
Jądro ogoniaste (nucleus caudatus) – Leży na całej niemal swej długości w ścianie komory bocznej między wyściółką a torebką wewnętrzną. Składa się z:
głowy jądra ogoniastego (caput nuclei caudati) położonej ku przodowi w stosunku do wzgórza. Tworzy ona ścianę boczną i część ściany dolnej rogu przedniego komory bocznej
trzonu jądra ogoniastego (corpus nuclei caudati) położonej na wysokości wzgórza
ogona jądra ogoniastego (caudata nuclei caudati) który zstępuje przez część środkową komory do rogu dolnego komory bocznej. Powierzchnia przyśrodkowa jądra ogoniastego nazywa się powierzchnią komorową (facies capsularis) ze względu na sąsiedztwo torebki wewnętrznej
Wyróżnia się 3 powierzchnie j. ogoniastego :
komorową
pokrytą wyściółką
torebkową (zrośniętą z istotą białą torebki wewnętrznej)
Jądro soczewkowate (nucleus lentiformis/lenticularis) – dzieli się na 2 części:
Skorupę (putamen) położoną bocznie
Gałkę bladą (globus pallidus) położoną przyśrodkowo. Jest podzielona przez blaszką rdzenną przyśrodkową (lamina medullaris lateralis) na 2 części: gałkę bladą przyśrodkową i boczną (globus pallidus medialis et lateralis)
Oddziela je warstwa istoty białej – blaszka rdzenna boczna (lamina medullaris lateralis).
Rozróżnia się 3 powierzchnie j. soczewkowatego: boczną, dolną i przyśrodkową
Skorupa i jądro ogoniaste określa się mianem prążkowia (striatum). Zawierają one znacznie mniej włókien nerwowych mielinowych i dwa rodzaje komórek nerwowych: małe, okrągłe i wielobiegunowe. Prążkowie zawiera acetylocholinę oraz duże ilości amin katecholowych, zwłaszcza dopaminę. (zaburzenie stałych proporcji tych substancji prowadzi do zmian w sferze ruchu)
Ciało prążkowane składa się więc z prążkowia i gałki bladej.
Przedmurze (claustrum) – wąskie pasmo istoty szarej, przebiegające między podstawą jądra soczewkowatego a wyspą. Od jądra soczewkowatego oddzielone jest przez torebkę wewnętrzną/zewnętrzną (capsula interna/externa) a od wyspy przez torebkę ostatnią (capsula extrema).
Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum) – znajduje się w płacie skroniowym miedzy biegunem skroniowym a rogiem dolnym komory bocznej, w którego ścianie górno-bocznej tworzy kulistą wyniosłość – guzek ciała migdałowatego (tuberculum amygdalae). Składa się z kilku mniejszych skupień komórkowych, zwanych jądrami ciała migdałowatego. Zaliczamy do nich:
Pole migdałowate przednie (area amygdaloidea anterior), do którego często dochodzą włókna prążka węchowego bocznego i włókna prążka przekątnego
Część podstawno-boczną (pars pasolateralis), największą, mającą połączenie z podwzgórzem. Składa się z:
Jąder podstawnych (nuclei basales amygdalae)
Jądra bocznego (nucleus lateralis amygdalae)
Część korowo-przyśrodkową czyli węchową (pars carticomedialis/olfactoria) połączoną z węchomózgowiem. Składa się ona z :
Jądra przyśrodkowego (nucleus medialis amygldalae)
Jądra środkowego (nucleus centralis amygdalae)
Jądra korowego (nucleus corticalis amygdalae)
Drażnienie ciała migdałowatego powoduje reakcje autonomiczne i emocjonalne o charakterze obronnym, takie jak: wzmożone wydzielanie śliny, rozszerzenie źrenic, wzrost ciśnienia tętniczego, przyspieszenie czynności serca. Może to być też uczucie wściekłości i strachu, uczucie bezradności luz wzrastającego napięcia, uczucie nieśmiałości. Znajduje się tu najliczniejsze w mózgowiu skupienie receptorów opiatowych. Zostaje ono aktywowane w sytuacjach stresowych. Uszkodzenie jąder podstawnych oraz łączących je dróg objawia się zaburzeniami postawy, spowolnieniem ruchowym, niezdolnością do wykonywania złożonych czynności i drżeniem całego ciała lub tylko kończyn górnych.
Istota biała półkul (substantia alba hemispheriorum) – znajduje się między płaszczem a monorami bocznymi. Tworzą ją 3 rodzaje włókien mielinowych:
Włókna nerwowe kojarzeniowe (asocjacyjne), zespalające poszczególne części płaszcza w obrębie tej samej półkuli; biegną zwykle strzałkowo. Niektóre włókna kojarzeniowe biegną w istocie szarej kory jako włókna śródkorowe. Większość jednak znajduje się w istocie białej, gdzi zależnie od przebiegu rozróżnia się:
Włókna kojarzeniowe krótkie – leżą tuż pod korą. Część z nich, jako tzw. włókna łukowate krótkie (fibrae arcuatae breves) łączy sąsiednie zakręty półkuli. Poza tym istnieją mniej liczne włókna łukowate długie (f. a. longae), które w swym przebiegu krzyżuję dwie lub więcej bruzd.
Włókna kojarzeniowe długie – łączą odległe części półkuli mózgu, biegnąc zasadniczo w kierunku strzałkowym. Na podstawie preparowania można rozróżnić następujące pęczki dł. wł. koj.
Obręcz (cingulum)
Pęczek haczykowaty (fasciulus uncinatus)
Pęczek podłużny górny (f. longitudinalis superior)
Pęczek podłużny dolny (f. longitudinalis inferior) lub pęczek skroniowo-potyliczny (f. temporooccipitalis)
Pęczek podspoidłowy (f. subcallosus)
Pęczek potyliczny pionowy (fasciulus occipitalis verticalis)
Stwierdzono, że składają się one, oprócz włókien koj, dł., z włókien koj. krótkich oraz włókien rzutowych.
Włókna nerwowe spoidłowe (komisuralne), biegną z jednej półkuli do drugiej; biegną zwykle poprzecznie. Tworzą trzy spoidła:
Spoidło przednie (commissura anterior). Część pośrodkowa spoidła przedniego leży w przedniej ścianie komory trzeciej. Stąd jego włókna przechodzą w kierunku bocznym do półkul. Dzieli się na większą część tylną (pars posterior, krzyżuje dolną powierzchnię jądra soczewkowatego, tworząc w niej wyżłobienie zwane kanałem Gratioleta. Po wyjściu z kanału włókna przedostają się do płata skroniowego) i mniejszą część przednią (pars anterior, jest słabo wykształcona. Tworzą ją włókna które nie dochodzą do kanału Gartioleta i kierują się w stronę istoty dziurkowatej przedniej, pasma węchowego i opuszki węchowej.)
Spoidło tylne (commisura posterior) lub spoidło nadwzgórzowe (com. epithalamica), cienka, podkowiasto wygięta blaszka istoty białej, położona w tylnej ścianie komory trzeciej. Jej brzeg górny łączy się z blaszką dolną szyszynki, a brzeg dolny z blaszką pokrywy. Zaznacza się w nim podział na dwie części: dolną, zbudowaną z włókien grubszych zawierających wyraźną osłonkę mielinową i górną, zawierającą włókna cieńsze.
Spoidło uzdeczek (commisura habenularum), krótkie poprzeczne pasmo istoty białej, znajdujące się bezpośrednio za komorą trzecią. Łączy ono parzyste trójkąty uzdeczki. Od tylnego brzegu spoidła odchodzą cienkie pasma istoty białej, stanowioące górne umocowanie szyszynki. Zawiera pewną ilość włókien rozpoczynających się w jądrze przyśrodkowym uzdeczki; większość pochodzi jednak z prążków rdzennych wzgórza. Znajdują się tu również włókna spoidłowe, łączące bardziej odległe części mózgowia.
Ciało modzelowate (corpus callosum) czyli spoidło wielkie. Rozróżniamy w nim część pośrodkową leżącą w głębi szczeliny podłużnej mózgu i składającą się z płata (splenium corporis callosi), pnia (truncus c.c.), kolana (genu c.c.) i dzioba (rostrum c.c.) oraz parzystą część boczną, która w półkulach mózgu tworzu promienistość ciała modzelowatego (radiatio c.c.). Włókna rozchodzą się w różnych kierunkach, krzyżują pasma włókien rzutowych oraz kojarzeniowych i docierają do kory poszczególnych płatów dlatego można je podzielić na części:
Czołową (Włókna cz. czołowej przechodzą głównie przez kolano ciała modzelowatego i otaczają róg przedni komory bocznej. Podążając następnie w stronę bieguna czołowego tworzą tzw. kleszcze mniejsze (forceps minor).)
potyliczną (Włókna części potylicznej biegną przez płat ciała modzelowatego i kierują się ku tyłowi. Noszą nazwę kleszczy większych (forceps major). Otaczają one róg tylny komory bocznej, tworząc w jego ścianie przyśrodkowej wyniosłość – opuszkę rogu tylnego, a w ścianie bocznej warstwę istoty białej, zwaną obiciem (tapetum)
ciemieniową,
skroniową,
Włókna przechodząc przez pień ciała modzelowatego biegną w obrębie półkul mózgu nad częścią środkową komory bocznej, dalej zaś kierują się w różne strony: do tylnej części płata czołowego, do płata ciemieniowego, do płata ciemieniowego oraz prawdopodobnie do wyspy. Nad rogiem dolnym komory bocznej włókna ciała modzelowatego, podobnie jak w ścianie rogu tylnego, tworzą obicie.
Ciało modzelowate odpowiada za koordynację czynności ośrodków korowych prawej i lewej półkuli. U zwierząt przecięcie ich uniemożliwia proces uczenia się.
Spoidło sklepienia (commisura fornicis) lub sklepienie hipokampa (com. hippocampi). Trójkątna blaszka między przyśrodkowymi brzegami obu odnóg sklepienia. Znajdujące się w nim włókna spoidłowe łączą z sobą istotę szarą hipokampa strony prawej i lewej.
Włókna nerwowe rzutowe (projekcyjne), zespalające płaszcz ze strukturami niżej położonymi (w pniu mózgu, w rdzeniu kręgowym) - włókna zstępujące lub struktury niżej położone z płaszczem - włókna wstępujące; biegną zwykle pionowo. Ich głównym skupieniem jest torebka wewnętrzna. Przebiegają w niej:
Drogi układu piramidowego:
Droga korowo-rdzeniowa (tractus corticospinalis). Włókna tej drogi biegną z kory ruchowej przez wieniec promienisty do odnogi tylnej torebki wewnętrznej, zajmując jej część przednią. Z torebki wewnętrznej włókna korowo – rdzeniowe przechodzą do odnogi mózgu i dalej biegną przez most i rdzeń przedłużony do rdzenia kręgowego. (dla mięśni szyi, mięśni ręki, przedramienia, ramienia, barku, klatki piersiowej, brzucha, uda, podudzia, stopy oraz pęcherza i odbytnicy)
Droga korowo-jądrowa (tractur corticonuclearis). Łączy korę mózgu z jądrami ruchowymi nerwów czaszkowych; rozpoczyna się w dolnej 1/3 zakręty przedśrodkowego i przez wieniec promienisty dochodzi do kolana torebki wewnętrznej. (do mięśni gałki ocznej (nn. III, IV i VI), mięśni krtani, gardła i podniebienia (nn. IX i X), do mięśni żwaczowych (n. V), do mięśni języka (n. XII), do mięśni mimicznych twarzy (n. VII) oraz mięśni szyi (nn. VII i XI)
Drogi korowo-podkorowe są dość liczne i na ogół niewyraźnie odgraniczone od dróg sąsiednich
Promienistość wzgórza (radiatio thalami). Jest stworzona przez część włókien rzutowych półkul łączących dwukierunkowo korę mózgu ze wzgórzem. W pobliżu wzgórza skupiają się one gęściej w postaci tzw. konarów wzgórza: przedniego, górnego, tylnego i dolnego.
Na przekroju poziomym półkuli, na wysokości brzegu górnego ciała modzelowatego istota biała tworzy rozległe owalne pole zwane środkiem półowalnym (centrum semiovale). Rozmieszczone poniżej w istocie białej jądra kresomózgowia dzielą je na pasma (warstwy) zwane torebkami. Są to:
Torebka ostatnia (capsula extrema), leży między przedmurzem a wyspą jako cienka warstwa istoty białej, przechodząca ku górze w środek półowalny, a ku dołowi w istotę białą płata skroniowego i dolnej części płata czołowego.
Torebka zewnętrzna (capsula externa), warstwa istoty białej pomiędzy przedmurzem a skorupą jądra soczewkowatego
Torebka wewnętrzna (capsula interna), warstwa istoty białej skośnie przebiegająca pomiędzy jądrem soczewkowatym (ograniczenie boczne) a jądrem ogoniastym i wzgórzem (ograniczenie przyśrodkowe). Ku dołowi torebka wewnętrzna przechodzi w odnogę mózgu; za granicę między nimi uważa się przyśrodkowy brzeg pasma wzrokowego. Natomiast od strony bocznej tworzy wieniec promienisty (corona radiata). Na przekroju poziomym wyróżniamy 2 ramiona:
Odnogę przednią (crus anterius), znajduje się między jądrem ogoniastym a jądrem soczewkowatym. Nazywamy ją również częścią przedsoczewkową (pars praelentiformis) torebki wewnętrznej
Odnogę tylną (crus posterius), leży między wzgórzem a jądrem soczewkowatym. U góry jej włókna przechodzą nad jądrem soczewkowatym, tworząc część nadsoczewkową (pars supraelentiformis) torebki wewnętrznej.
Miejsce połączenia odnogi przedniej z tylną nazywa się kolanem torebki wewnętrznej (genu capsulae internae), wsuwa się ono między przedni biegun wzgórza a głowę jądra ogoniastego.
Za odnogą tylną znajduje się część zasoczewkowa (pars retroelentiformis) torebki wewnętrznej (oddziela tylną krawędź jądra soczewkowatego od ogona jądra ogoniastego), przechodząca ku dołowi w część podsoczewkową (pars subelentiformis) (leży pod tylnym biegunem jądra soczewkowatego, od dołu ogranicza ją końcowy odcinek jądra ogoniastego)
Przez torebkę wew. przechodzi większość włókien rzutowych półkuli mózgu, wskutek czego jej uszkodzenie powoduje poważne zaburzenia ruchowe i czuciowe.
Płyn mózgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis):
Skład: Ciecz przezroczysta (jak woda) zawierająca małe ilości białka, glukozy, potasu i względnie duże ilości chlorku sodu i fosforanów wapnia. Nie zawiera substancji których nie byłoby w osoczu krwi.
Funkcje: Służy on jako ochrona dla ośrodkowego układu nerwowego. Są też sugestie, że pełni on funkcje odżywcze i usuwa produkty metabolizmu neuronalnego, zapewnia komórkom nerwowym stałe, chemiczne środowisko, ma wpływ na wielkość przepływu w tętniczkach mózgu. Ma działanie ochronne w stosunku do naczyń i nerwów położonych na podstawie mózgowia. Umożliwia zachowanie niezmienionej konfiguracji mózgowia.
Powstawanie: Organizm ludzki wytwarza ok. 600-700 ml płynu MR na dobę. Ogólna jego ilość w jamie podpajęczynówkowej i w komorach wynosi 140 ml, z czego tylko 25 ml w komorach. . Wytwarza się on we wszystkich częściach układu komorowego, jednak jego głównym źródłem są kosmkowate, silnie unaczynione twory, wpuklające się do komór mózgowia, zwane splotami naczyniówkowymi (plexus choroidei)
Wchłanianie: większa część płynu odpływa przez ziarnistości pajęczynówki do zatok opony twardej. Ziarnistości działają tu jak jednokierunkowe zastawki, przy czym ilość odpływającego płynu zależy od różnicy ciśnień. Część płynu odpływa do żył powierzchownych mózgowia, żył śródkościa, żył wyściółki, a nawet do żył naczyniówkowych. Jama podpajęczynówkowa ma również połączenie z wodociągiem ślimaka w uchu wewnętrznym (ductus perilumphaticus) W sytuacji utrudnionego odpływu płyn może ponadto przenikać do sieci chłonnych opony twardej oraz do sieci chłonnych jamu nosowej i oczodołu.
Komory boczne i komora trzecia – pod wpływem różnicy ciśnienia płyn MR z komór bocznych, gdzie wytwarza się w największej ilości, przez otwory międzykomorowe przepływa do komory trzeciej i dalej z komory trzeciej przez wodociąg mózgu do komory czwartej; tutaj miesza się on z płynem wytwarzanym przez splot naczyniówkowy komory czwartej. Z komory czwartej główna droga prowadzi przez wszystkie trzy otwory do zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego jamy podpajęczynówkowej. Stąd płyn kieruje się z jednej strony ku dołowi przez otwór wielki do jamy podpajęczynówkowej, otaczającej rdzeń kręgowy w kanale kręgowym, z drugiej zaś przez przestrzenie znajdujące się na podstawie mózgowia spływa promieniście na powierzchnię mózgu i móżdżku.
Komora boczna (ventriculus lateralis): przestrzeń przypominająca skośnie ustawioną ostrogę, łukowato otaczająca wyspę. Znajduje się wewnątrz półkuli; jej ściany tworzy istota biała półkuli oraz istota szara kresomózgowia. Wysłana jest komórkami wyściółki (ependyma), a wewnątrz niej znajduje się płyn MR. Otworem międzykomorowym (foramen interventriculare/Monro), położonym między częścią wolną słupów sklepienie a wzgórzem, komora boczna łączy się z komorą trzecią. Można w niej wyróżnić:
Róg czołowy (przedni) (cornu frontale/anterius) : znajduje się w biegunie czołowym ku przodowi do otworu międzykomorowego. Jego ścianę boczną i częściowo dolną stanowi głowa jądra ogoniastego, ścianę górną dolną i przednią – promienistość ciała modzelowatego, tworząc obicie (tapetum). Ścianę przyśrodkową stanowi blaszka przegrody przezroczystej. Ku tyłowi róg przechodzi w część środkową.
Część środkową (str. 57 Gołąb, sory stary nie chce mi się już tyle pisać.)
Róg skroniowy (dolny) (cornu temporale/inferius), rozpoczyna się w miejscu połączenia części środkowej z rogiem tylnym i wnika do płata skroniowego. Jego ścianę górno-boczną tworzy promienistość ciała modzelowatego, a dolno-przyśrodkową ogon jądra ogoniastego, prążek krańcowy i splot naczyniówkowy.
Ściana dolno-przyśrodkowa zawiera dwie wyniosłości wytworzone przez wpuklanie się bruzdy pobocznej. Są to trójkąt poboczny (trigonum colaterale), a na nim wyniosłość poboczna (eminentia collateralis). Przy przejściu ściany dolnej w ścianę przyśrodkową rogu leży wyniosłość spowodowana przez wpuklanie się bruzdy hipokampa (fimbria hippocampi), będące zakończeniem odnogi sklepienia. W ścianie przyśrodkowej rogu dolnego przebiega również splot naczyniówkowy. Jego dobrze wykształcona część w pobliżu części środkowej nazywa się kłębkiem naczyniowym (glomus choroideum). Znajduje się on w tzw. trójkącie komporowym (w przedsionku), w miejscu łączenia się części środkowej z rogiem potylicznym i skroniowym.
Róg potyliczny (tylny) (cornu occipitale/posterius): przedłużenie części środkowej przechodzące do bieguna potylicznego. Jest ograniczony przez promienistość ciała modzelowatego. W jego ścianie przyśrodkowej znajdują się dwie wyniosłości: górna zwana opuszką rogu potylicznego (bulbus cornus occipitalic/posterioris), spowodowana przez wpuklenie się do rogu bruzdy ciemieniowo-potylicznej, oraz dolna zwana ostrogą ptasią (calcar avis), spowodowana przez wpuklenie się bruzdy ostrogowej.