Problem genezy reformacji wzbudza wśród historyków wiele kontrowersji. Czy początków tego nurtu należy szukać w czternastowiecznych herezjach, czy stanowił on zupełnie nową jakość i zjawisko nowożytne? Nie rozstrzygając tego sporu, warto jednak pamiętać o wpływie koncepcji Wiklefa i Husa na wielkich reformatorów chrześcijaństwa w XVI w. przede wszystkim Marcina Lutra. Reformacja na pewno nie była prostą kontynuacją późnośredniowiecznych ruchów hermetycznych. Na jej genezę złożyły się również przemiany polityczne , gospodarcze i kulturowe XV i XVI w. Część z nich miała zasięg ogólnoeuropejski, inne zaś spowodowały , że reformacja zaczęła się w Niemczech. Grunt pod dzieło reformy przygotowywała trwająca od wieków krytyka Kościoła. Jej istotę stanowiło odczucie głębokiego dysonansu pomiędzy tekstem i zaleceniami Biblii a formą Kościoła. Kościół głosił wspólnotę wiernych a, jednocześnie akceptował przepaść miedzy klerem i jego wiernymi. Rozziew pomiędzy nauką i rzeczywistością wywołał niechętne Kościołowi nastroje wśród szerokich warstw ludności, widzących jego bogactwo, świeckość i pychę.

W XV w. przystąpiono do krytycznej analizy Pisma Świętego. Propagując studia nad łaciną i greką, humanizm stworzył podstawy nauk filozoficznych. Zgodnie z koncepcjami Ockhama, wszelkie badania religijne musiały się sprowadzać do studiów nad tekstem biblijnym. W rezultacie w XV w. na uniwersytetach europejskich rozpowszechniła się biblistyka. Na początku XVI w. prąd ten dotarł na uniwersytety niemieckie. Niekwestionowanym skutkiem tych badań stało się zakwestionowanie Tradycji. Od czasów starożytności na księgi świeckie składały się pewne dzieła teologiczne i filozoficzne, podejmujące interpretację Pisma Świeckiego. Te dzieła Ojców Kościoła, miedzy innymi Tomasz z Akwinu oraz postanowienia kolejnych soborów sprawach dogmatyki składała się na Tradycje katolicką. Pojęcie przez humanistów badań nad tekstami Pisma Świętego doprowadziło uczonych do wniosku , że Tradycja odbiega od pierwotnej treści Pisma. Zakwestionowano tym samym słuszność wielu dogmatów. Duże znaczenie dla tego procesu miało opublikowanie przez Erazma z Rotterdamu greckiej wersji Ewangelii i jej nowego przekładu na łacinę.

Humanistyczny krytycyzm wiązał się z przejętym od późnośredniowiecznych filozofów hasłem swobody interpretacji Pisma Świętego. Głosiło ono między innymi , że każdy chrześcijanin powinien mieć możność indywidualnego studiowania Biblii, by móc odczytać jej przesłanie adresowane przez Boga do ludzi. Wynikał z tego postulat przekładu Pisma na języki narodowe.

W drugim nurcie krytycyzmu wobec Kościoła ponawiane były ataki na obyczaje kleru- tak duchowieństwa świeckiego, jak i zakonnego , a zwłaszcza papiestwa. Upadek autorytetu papieża wynikał z czternastowiecznej „niewoli awiniońskiej” , sporów miedzy koncyliarystami a kurialistami oraz trybu życia jaki panował na papieskim dworze. Papieże wspierali humanizm i renesansową sztukę. Byli znakomitymi mecenasami i Rzym zawdzięczał im wiele imponujących dzieł architektury , malarstwa i rzeźby, takich jak Bazylika św. Piotra, dzieła Michała Anioła i inne. Na północy Europy działalność ta nie spotkała się jednak z uznaniem. Erazm krytykował kler i nawoływał do reform Kościoła , a narastająca religijność wielu kręgów społeczeństwa nie mogła pogodzić się ze świeckim trybem życia czy wręcz ateizmem wielu papieży.

Początki reformacji związane były natomiast ze specyficzną sytuacją społeczną i gospodarcza Niemiec. Występujący tam od połowy XV w. wzrost cen powodował głód ziemi. A Kościół pozostawał największym posiadaczem ziemskim. Książęta i szlachta z coraz większym zainteresowaniem wysługiwali haseł, że Kościół powinien wyrzec się swego ziemskiego bogactwa. Z drugiej strony zaostrzał się konflikt miedzy chłopami a feudałami. Pogarszanie się sytuacji ekonomicznej szlachty zmuszało ją do stosowania wielu niekorzystnych dla chłopów posunięć. Z jeszcze większym gniewem obserwowali chłopi skrupulatność , z jaką Kościół ściągał swe należności. Do wzrostu niechęci wobec instytucji Kościoła łacińskiego przyczyniało się w Niemczech również rosnące poczucie narodowe, które domagała się niezależności od obcych oraz obrządku w języku narodowym. Dla pobudzenia dumy narodowej odwoływano się do chlubnej przeszłości uniwersalizmu cesarskiego, którego potęga potrafiła podporządkować sobie papieży rzymskich. Poczucie narodowe było również elementem procesu kształtowania się nowoczesnego państwa, w którym władzę sprawował suwerenny monarcha. Idea suwerenności zakładała , że władza spoczywa w rekach księcia nie dlatego , że został on koronowany czy namaszczony przez Kościół , lecz dlatego , że reprezentuje rodzimą dynastię oraz interesy państwa i narodu. Jego władza płynie bezpośrednio z woli Opatrzności i żadna ziemska instytucja , nawet Kościół , nie może jej ograniczyć .

Rezultatem zbiegu tych wszystkich okoliczności była reformacja, wywołana w Niemczech przez Marcina Lutra. Rozmyślania i studia nad Pismem Świętym doprowadziły Lutra do przekonania , że jedyną drogą do zbawienia jest wiara, której obecność w duszy człowieka jest skutkiem łaski Boga. Tylko wiara w miłosiernego Boga pozwala człowiekowi żyć zgodnie z boskimi wymaganiami. Wartość dobrych uczynków , które są zalecane przez Kościół jako dowody cnoty i droga do zbawienia jest sama w sobie żadną. Tylko wiara stanowi usprawiedliwienie człowieka.

Konsekwencje takiego ujęcia problemu były dalekosiężne. Jeżeli wyłącznie wiara miała decydować o zbawieniu , to stosunek między Bogiem a człowiekiem mógł i musiał być bezpośredni. Zdaniem Lutra było to zgodne również z organizacją Kościoła wczesnochrześcijańskiego , który nie znał podziału na duchownych i świeckich. Człowiek nie potrzebuje pośrednictwa duchowieństwa czy Kościoła ,by dotrzeć do Boga ze swoją wiarą. To doprowadziło Lutra do koncepcji powszechnego kapłaństwa i zarazem do odrzucenia katolickiej zasady świętości urzędu kapłańskiego. Drogą do bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem miała być Biblia, czyli Słowo Objawione. Tylko Biblia, bez dodatkowych interpretacji , bez prac filozofów, teologów i wykładni soborowych mogła być traktowana jako zapis niepodważalnego Słowa Bożego. Logicznym skutkiem tego stwierdzenia był postulat odrzucenia wielu zakazów i nakazów sformułowanych przez Kościół w takcie jego długiej historii. Było to równoznaczne z wypowiedzeniem wojny potędze , za którą stało ponad tysiąc lat tradycji. W pierwszym rzędzie Luter domagał się dostępu świeckich do Biblii. Twierdził bowiem ,że podstawowym obowiązkiem każdego chrześcijanina powinno być osobiste obcowanie ze Słowem Bożym i umacnianie dzięki temu własnej wiary. Luter uznał celibat duchownych za sprzeczny z Biblią, zakwestionował również większość sakramentów , sformułowanych przez sobór laterański w 1215 r. Z siedmiu pozostawił tylko te, które uznał za uprawomocnione przez tekst Biblii, to jest chrzest i komunię.

Powyższe koncepcje, stanowiące podstawę wyznań protestanckich, kształtowały się stopniowo. Okazją do wystąpienia Lutra stała się sprawa handlu odpustami. Ze względu na rosnące potrzeby finansowe Rzymu w latach 1516-17 praktyka sprzedaży odpustów , czyli odpuszczanie kar i win w zamian za datki pieniężne , bardzo się nasiliła. Nie oglądano się na zasadę, że odpustowi zawsze powinny towarzyszyć pokuta i żal za grzechy. Przeciwko temu wystąpił w 1517 r. Luter. Sformułował 99 tez , których zasadniczy sens sprowadzał się do tego ,że pokuta jest podstawowym obowiązkiem człowieka a tylko Bóg może odpuszczać grzechy. W 1520 r. Luter przedstawił cały swój program , zawierający krytykę celibatu, odrzucenie sakramentów, podkreślenie wyłącznego autorytetu Pisma Świętego , negację powagi papieża. W odpowiedzi Leon X zagroził Lutrowi klątwą , jeśli nie odwoła swoich poglądów. Luter mógł zaostrzyć swoje stosunki z papizm co uczynił paląc publicznie bullę wystosowaną przeciw niemu. Na żądanie odwołania swych tez Luter odparł , ze uczyni to , jeśli zostanie przekonany racjonalnymi i opartymi na Biblii argumentami. Odrzucił w ten sposób fundamentalną zasadę Kościoła katolickiego ,rezerwująca dla jego hierarchii wyłączność interpretowania Pisma Świętego. Było to praktycznie zerwanie z Rzymem , za co Sejm Rzeszy i cesarz ukarali Lutra banicją. Ale i tego nie udało się wyegzekwować . Lutra otoczył opieka Fryderyk Mądry z Saksonii. Wkrótce potem Luter wrócił do Wittenbergi, gdzie resztę swojego życia poświęcił pracy literackiej i reformie Kościoła. Dokonał przekładu Biblii na język niemiecki. Ogłosił również zbiór psalmów. Swoja doktrynę ujął w Małym i Dużym Katechizmie, które stały się również podstawową lekturą protestantów. W latach 1522-23 doszło do szeregu wystąpień szlachty przeciwko Kościołowi. Napadano i rabowano kościoły , niszczono ich wnętrza. Agresja wobec obiektów kultu była wyrazem przekonania , że wszelkie cielesne przedstawienia Boga oraz adoracja scen biblijnych bliskie są prymitywnemu bałwochwalstwu. Podobnie odnoszono się do kultu świętych.

Kiedy ruch szlachecki uległ uspokojeniu , w południowych Niemczech zaczęło się powstanie chłopskie , które miało cele zarówno religijne , jak i ekonomiczne .W obu dziedzinach postulaty powstańców cechował radykalizm. Żądali oni prawa wyboru proboszcza przez parafian, niektóre ugrupowania formułowały zasady anabaptyzmu ,to znaczy powtórnego chrztu dorosłych. W sferze ekonomicznej chłopi żądali zniesienia poddaństwa , ograniczenia pańszczyzny i czynszów. Przeciwko chłopom wystąpili książęta oraz szlachta i zdołali utopić powstanie w morzu krwi. Z wydarzeń wojny chłopskiej płynęły oczywiste nauki , ze reformie potrzebna jest silna władza. Podobne wnioski wyciągnął Luter , co stanowiło część problemu stosunku władzy duchownej do świeckiej. Postępując konsekwentnie Luter powinien był zlikwidować instytucję Kościoła i przywrócić organizację pierwotnych gmin chrześcijańskich. Przekonał się jednak , że prowadzi to do anarchii. Próby wprowadzenia zasady wyboru duchownych i biskupów przez wiernych okazały się nieudane. Dlatego reformator zwrócił się do książąt. Teologicznie uzasadniał to boskim pochodzeniem władzy królewskiej. W ten sposób władza państwowa uzyskiwała wyższą rangę niż ziemska instytucja Kościoła i wybierany przez kardynałów papież. Luter uznał ,że podporządkowanie zreformowanego Kościoła państwu będzie korzystne dla obu instytucji. Jednak państwo nie nabierało żadnych uprawnień ewangelicznych. Brało ono na siebie ciężar podporządkowania i zarządzania , nie zyskując żadnego wpływu na życie religijne wiernych . Państwo miało pilnować , by ludzie zachowywali się właściwie , ale nie miało to żadnego wpływu na kwestie ich indywidualnego zbawienia. Ostateczną instancją pozostawała wyłącznie Ewangelia i nawet władca nie miał prawa narzucić poddanym czegokolwiek z nią sprzecznego.

W latach dwudziestych XVI w. Luter pracował w Wittenberdze nad organizacja nowego wyznania, którego zwierzchnikiem stawał się panujący. Kościół Lutra był więc Kościołem narodowym. Państwa niemieckie , które przyjęły z czasem reformację , miały zbudować swoje własne organizacje kościelne. Książęta mianowali duchownych i ustalali zasady funkcjonowania organizacji. Mianowali ponadto superintendentów , których zadaniem była dbałość o właściwy przebieg obrządków kulturowych, o ich zgodność z przepisami i o czystość doktryny. Superintendenci przejęli role biskupów katolickich , co stanowiło pod znakiem zapytania indywidualistyczny charakter wiary protestanckiej. Sam Luter był jednak przeciwny takiemu widzeniu wiary. Odrzucając indywidualizm zakładał , że Biblia posiada spójne wewnętrzne przesłanie , w które każdy chrześcijanin musi wierzyć. Różnica między katolicyzmem a ówczesnym luteranizmem polegała natomiast na odmiennym odczytywaniu owej zawartości.

Podstawą protestantyzmu stało się uznanie prawa człowieka do samodzielnego interpretowania słów boskich. Przez długi czas w krajach protestanckich zasada swobodnej interpretacji Biblii nie była praktykowana , a państwowy Kościół narzucał obowiązująca wykładnię. W toku rozwoju organizacji wyznania luterańskiego państwa przejmowały dobra kościelne , biorąc na siebie zadanie utrzymania kleru. Pastorzy protestanccy stawali się w pewnej mierze urzędnikami państwowymi. Władze płaciły im uposażenie. Oni sami podejmowali się urzędniczych obowiązków , ogłaszali i pilnowali przestrzegania rozporządzeń władzy, rejestrowali stan ludności. Pastor protestancki miał prawo zakładania rodziny, a jego urząd został pozbawiony cech świętości. Pastor był takim samym wiernym jak jego parafianie , choć ze względu na odpowiednie wykształcenie mógł kierować życiem religijnym gminy. Nie był jednak pośrednikiem miedzy Bogiem a człowiekiem , nie był depozytariuszem świętości i nie miał prawa odpuszczania kar za grzechy.

Mimo oporu Kościoła rzymskiego i cesarza protestantyzm rozszerzał się na kraje niemieckie. Na obradach Sejmu Rzeszy w Spirze w 1529 r. powstała ogólna nazwa nowego wyznania . większość obecnych tam posłów podjęła wówczas decyzję o zaprzestaniu dalszych zmian w Kościele . Przeciwko temu zaprotestowała mniejszość. Od tego protestu ukuto nazwę protestantyzm.

W latach trzydziestych XVI w. protestantyzm dotarł do Skandynawii. Narodowi królowie Chystian III i Gustaw Waza przyjęli protestantyzm i zreformowali kościoły w swoich państwach. Podobnie uczynił Albrecht Hohenzollern w państwie zakonu krzyżackiego , przekształcając je w świeckie księstwo – Prusy.

Powstanie i rozwój kalwinizmu wiąże się z reformacją w Szwajcarii. Kraj ten był drugim po Niemczech, w którym zaczęto reformować Kościół. Istotne znaczenie dla przebiegu tych działań miał występujący w Szwajcarii podział na bogate kantony miejskie z wykształconą ludnością i znacznie biedniejsze wiejskie, niechętnie ustosunkowane do miast i utrzymujące się głównie z dostarczania najemnych żołnierzy dla europejskich armii. Reformacja rozpoczęła się w Zurychu wystąpieniami humanisty, księdza Urlicha Zwingliego. Pod jego wpływem zaczęto usuwać obrazy z kościołów, znosić katolickie msze, hierarchię kościelną, celibat duchownych i kult świętych. Na ukształtowanie się koncepcji Zwingliego mieli wpływ Erazm z Rotterdamu i Marcin Luter. Zwingli nie uznawał rozdziału życia na sferę świecką i duchowną . Twierdził ,że wszystko powinno być podporządkowane wierze i religii. Organizacje Kościoła podejmował na sposób wczesnochrześcijański wyłącznie jaki wspólnotę wiernych , kult zaś ograniczał do kazań i śpiewu. Komunia była przypomnieniem ofiary Chrystusa i miała znaczenie wyłącznie duchowe. Był to pogląd odmienny od luterańskiego , który głosił ,że w czasie komunii spożywa się ciało i chleb Chrystusa pod postacią chleba i wina , oraz od nauki katolickiej twierdzącej , ze chleb i wino w czasie komunii przeistaczają się w ciało i krew Chrystusa. Spór o rozumienie komunii stał się najważniejszą przyczyna rozdźwięku teologicznego miedzy luteranizmem a wyznaniem reformowanym . w czasie wojny domowej zginął Zwingli, zwycięstwo reformacji przyniósł dopiero kierunek zainicjowany przez Jana Kalwina. Kierunek ten miał Duzy wpływ na kształtowanie się nowego typu mentalności w krajach protestanckich . Jan kalwin należał do grupy myślicieli francuskich , pozostających pod silnym wpływem humanizmu . To przesądziło o jego zainteresowaniach reforma Kościoła. Zetknięcie z pracami Lutra spowodowało zerwanie z oficjalnym Kościołem. Kalwin nie mógł liczyć na żadne reformy w swoim kraju , gdzie prześladowano protestantów. Dla Kalwina podstawą religii i ostatecznym autorytetem była Biblia . Twierdził , że o zbawieniu człowieka przesadza wyłącznie wola Boga , czyli łaska. Człowiek nie ma wpływu na wole boską. Natomiast według tego jak żyje i kim jest , można stwierdzić , czy należy do grupy wybranych. Jeśli człowiek żyje bez grzechu , to oznacza , że spotkała go łaska i jest wybrany. Życie zgodnie z zasadami etyki nie jest zasługą człowieka , lecz rezultatem działania w nim łaski, która chroni go od złego. Czynne życie , walka o dobro i cnotę , sławienie Boga i miłość bliźniego były , zdaniem Kalwina , najlepszym dowodem posiadania łaski bożej.

Koncepcja Kalwina miała wymiar rozbudowanej etyki i płynące z niej nakazy były jasne . kalwin nie zgadzał się z katolicką i luterańską pochwałą ubóstwa i skromności. Majątek zdobyty własna praca, nie cudzym wysiłkiem , stanowił według niego oznaką wyróżnienia przez Boga. Proponowana przez Kalwina organizacja wyznaniowa polegała na związku władzy kościelnej i świeckiej ścisłym do tego stopnia , ze można mówić o teokracji. Na czele republiki stała Rada. Była ona złożona z odpowiedzialnych za obrządki religijne duchownych miasta , prowadzących nauczanie teologów oraz dwunastu świeckich, których obowiązkiem było czuwanie nad tym , by mieszkańcy prowadzili tryb życia zgodny z nakazami. Jednocześnie Kalwin stworzył cos w rodzaju państwa totalitarnego .Obowiązywały zakazy śpiewu ,tańca , teatru , picia alkoholu . Surowo egzekwowano udział w obrządkach kościelnych . Duchowieństwo wyrastało ze wspólnoty , która była jednym Kościołem . Ponadto system dawał duże uprawnienia świeckim i w rezultacie w kalwinizmie nie było istotnej różnicy miedzy świeckimi wiernymi a klerem .

Zmiany wyznaniowe nastąpiły również w Anglii. Reformacja w Anglii wynikała w pierwszym rzędzie z polityki Tudorów budowania suwerennego, narodowego państwa. Wymagało to zerwania z podległością wobec Rzymu. Sprzyjały temu wielowiekowe tradycje sporów Kościoła angielskiego z papiestwem . uzyskanie pełnej suwerenności wiązało się z zerwaniem przymierza z Cesarstwem. Nie bez znaczenia dla króla były perspektywy przejęcia dóbr kościelnych. Niechęć do kleru nie była tam tak silna jak na kontynencie. Pretekstem do zerwania z Rzymem stała się sprawa rozwodu z Katarzyną, która nie mogła urodzić męskiego potomka. Nie mogąc uzyskać unieważnienia małżeństwa , przeprowadzono szereg reform , których rezultatem było powstanie niezależnego Kościoła anglikańskiego. Zniesiono przywileje duchowieństwa , rozwiązano klasztory , skonfiskowano kościelne dobra ziemskie, a Kościół został podporządkowany królowi. Za panowania Henryka VIII rozpoczęto przekłady Biblii na angielski , zaś jego następcy wprowadzili ten język do liturgii. Nieudaną próbę rekatolizacji za pomocą ognia i miecza podjęła córka Henryka. Mimo terroru i prześladowań nie udało się jej wyplenić protestantyzmu, ale nawet umocniła ona w społeczeństwie niechęć do katolicyzmu. Stabilizacja sytuacji wyznaniowej w Anglii nastąpiła za panowania Elżbiety I, która zdecydowała się na kontynuowanie budowanie Kościoła narodowego . Nastąpiło zbliżenie dogmatyki do luteranizmu , ale nie podważyło to odrębności wyznania anglikańskiego. Elżbieta popierała zasady tolerancji i za jej panowania nie dochodziło do prześladowań religijnych, choć żywe były obawy przed politycznym spiskiem katolików. Monarchii udało się jednak skupić wokół siebie cały naród ,a Anglii zapewnić kilkadziesiąt lat rozkwitu i pomyślności.