Klasycy socjologii oraz najważniejsze terminy współczesnej socjologii

1. KLASYCY SOCJOLOGIII

Auguste Comte (1798 - 1857) - twórca socjologii oraz terminu "pozytywizm"

Pozytywizm opiera się na:

- wiedzy "realnej", dostępnej poprzez umysł człowieka

- faktach, które można zweryfikować empirycznie i naukowo udowodnić, znajdujące się w sferze materialnej

- pozytywnym programie, który proponuje przezwyciężanie problemów nie angażując się w konflikt, ale współpracę

Klasyfikacja nauk:

* nauki ogólne - stosunkowo proste i najmniej przydatne w praktyce (matematyka)

* nauki szczegółowe - duży stopień złożoności, bardzo przydatne w praktyce (socjologia, psychologia)

Podział socjologii:

a) statyka społeczna - teoria porządku społecznego

- rodzina - pierwotny czynnik socjalizujący jednostkę, poprzez nią nabywa ona normy zachowań potrzebne do funkcjonowania w społeczeństwie

- praca - dająca jednostce poczucie bezpieczeństwa, sprzyjająca nabyciu przez nią szeregu indywidualnych uzdolnień i talentów

- język - środek komunikacji społecznej, cecha wyróżniająca człowieka pośród innych przedstawicieli świata ożywionego

- państwo - obok rodziny podstawowa forma zrzeszenia jednostek, wymuszającą współpracę jednostek z natury nastawionych egoistycznie

- religia - obok rodziny wyznacza wzorce zachowań jednostek, niezbędna dla właściwego funkcjonowania społeczeństwa

b) dynamika społeczna - teoria postępu społecznego przejawiająca się w trzech stadiach rozwoju

- stadium teologiczne - najbardziej prymitywna forma poznania, przedstawia wszystkie zjawiska jako efekt działania sił nadprzyrodzonych

- stadium metafizyczne - elementy nadprzyrodzone są tutaj zastąpione pewnymi bytami albo siłami abstrakcyjnymi, które mogą wywoływać określone zjawiska

- stadium pozytywne - wszelkie zjawiska próbuje się wyjaśniać naukowo odrzucając wszelkie odniesienia do cech nadprzyrodzonych czy też metafizycznych. Postęp nauki pozwala coraz głębiej i szerzej sięgać w genezę różnych zdarzeń

Podstawowe funkcje socjologii:

- funkcja diagnostyczna - dostarczanie wiedzy o rzeczywistości społecznej

- funkcja ideologiczna - wyjaśnianie zjawisk społecznych w oparciu o wprowadzone samodzielnie elementy wartościujące celem ukształtowania właściwego nastawienia odbiorcy do opisywanych zjawisk

- funkcja prognostyczna - przewidywanie przyszłych wydarzeń w oparciu o występujące już zjawiska, które mają wywołać określone następstwa

Cztery metody badawcze socjologii:

* metoda obserwacyjna - pozbawione wszelkich odniesień do teorii społecznych badanie zachowań jednostek w danej sytuacji

- metoda eksperymentalna - eksperymentalna weryfikacja faktów

- metoda porównawcza - porównywanie podobnych zjawisk w tym samym czasie

- metoda historyczna - porównywanie jednego zjawiska lub cechy w różnych okresach historycznych

Emile Durkheim (1858 - 1917)

Społeczeństwo:

- struktura społeczna głównym jego spoiwem

- wspólnota przekonań i wartości gwarancją jego trwania

Fakty społeczne - fakty zewnętrzne w stosunku do jednostki, mogące jednakże oddziaływać na nią w bezpośredni sposób (np. moda, religia, sport, polityka)

Fakty społeczne badamy w sposób obiektywny, bez stosowania tzw. wiedzy potocznej do ich interpretacji

Funkcje religii:

- funkcja socjalizacyjna - dzięki niej człowiek staje się jednostką ludzką, nie rządzoną przez instynkty, ale będącą świadomym uczestnikiem życia społecznego

Cztery grupy samobójstw:

- egoistyczne - wynikające z alienacji jednostki ze społeczeństwa (zjawisko "samotny w tłumie")

- altruistyczne - wynikające ze zbyt silnego przywiązania do celów i wartości grupy (np. masowe samobójstwo członków sekty)

- fatalistyczne - wynikające z fatalnej sytuacji jednostek, która nie widzi dla siebie perspektyw na przyszłość (np. osób nagle wyrzuconych na bruk)

- anomijne - wynikające ze zbyt słabej kontroli społeczeństwa nad jednostką (rozpad więzi społecznych)

Dwa typy więzi społecznych:

- solidarność mechaniczna - opiera się na przymusie

- solidarność organiczna - opiera się na współpracy

Max Weber (1864 - 1920)

Centralną rolę w socjologii Webera stanowi koncepcja działania społecznego, które rozumiał jako działanie ukierunkowane na innych ludzi i uwzględniające ich reakcje

Klasyfikacja działań społecznych:

- tradycyjne - oparte na nawyku

- emocjonalne - oparte na emocjach

- racjonalne ze względu na cel - nadrzędność środków nad celami, wybór celów w zależności od posiadanego przez siebie systemu wartości

- racjonalne ze względu na wartości - oparte na nadrzędności celu nad środkami potrzebnymi do jego osiągnięcia

Sigmund Freud (1856 - 1939) - twórca psychoanalizy:

Dwa poziomy życia psychicznego:

- świadomy

- podświadomy

Podświadomość jest bytem realnym ponieważ:

- mamy na to dowody medyczne

- skutki wydarzeń mają swoje przyczyny w podświadomości i nieuświadomionych pragnieniach zepchniętych do podświadomości

Aparat psychiczny człowieka:

- Id - siedziba wszelkich popędów i wrodzonych instynktów człowieka

- Ego - element konstrukcji psychicznej, gdzie następuje zderzenie pierwotnych popędów człowieka z realiami świata zewnętrznego. Ego stara się znaleźć sposób realizacji ukrytych pragnień w praktyce, uwzględniając realia.

- Superego - wpojony jednostce system wartości, norm i obyczajów, który moralnie rozstrzyga jakie działania są dozwolone, a jakie nie.

Jan Szczepański (1913 - 2004)

Socjologiczna teoria osobowości Szczepańskiego rozróżnia trzy komponenty:

- biogenne - dziedziczone, więc trwałe (popędy, instynkty, odruchy, itp.)

- psychogenne - związane ze sferą psychiczną, więc względnie zmienne (inteligencja, charakter, pamięć)

- socjogenne - nabyte w procesie socjalizacji i wychowania (np. obraz samego siebie jako wynik postrzegania przez innych przyjmowanych przez jednostkę ról społecznych)

Karol Marks (1818 - 1883)

Jego myśl filozoficzną zdominowało pojęcie "klasy". Według niego i jego następców podziałem klasowym da się wyjaśnić wszelkie konflikty społeczne. Istnieje bowiem wieczny antagonizm między dwoma klasami, które mają przeciwstawne interesy: między klasą robotników nie mającą środków produkcji i będącą najemną siłą roboczą oraz klasą posiadaczy, która mając kapitał i środki produkcji wykorzystuje robotników dla własnych interesów. Ten podział na dwie rywalizujące ze sobą klasy miał swój początek w podziale pracy, który zaczął się kształtować u zarania istnienia społeczeństwa

Istotą ewolucji społecznej jest przekształcenie "klasy w sobie" czyli społeczności ludzi o podobnej sytuacji życiowej, która jednakże nie posiada jeszcze poczucia wspólnoty interesów do "klasy dla siebie" czyli zbioru jednostek, który ma już świadomość, ze musi walczyć wspólnie o własne sprawy.

II. NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA W SOCJOLOGII

Socjalizacja i jej rodzaje

Socjalizacja pierwotna - dokonuje się zazwyczaj w rodzinie. Jednostka wtedy uczy się

- panować nad czynnościami fizjologicznymi oraz emocjami i zaspokajać je w ogólnie akceptowany sposób

- komunikować się z innymi

* posługiwać się przedmiotami codziennego użytku

* przyswajać normy i wartości obowiązujące w danym społeczeństwie

Socjalizacja wtórna - stopniowe nabywanie wiedzy związane z wykonywanymi przez jednostkę rolami społecznymi. Jednostka wtedy uczy się;

- zachowywać w określony sposób w określonych sytuacjach

- postępować zgodnie z przyjętą przez siebie rolą społeczną

- odszyfrowywać ukryte znaczenia

Grupa społeczna - grupa co najmniej trzech osób połączonych stosunkowo trwałą więzią społeczną, która istnieje dzięki wspólnocie potrzeb lub celów.

Rola społeczna to sformułowany według jednostki zespół oczekiwań związany z pełnioną przez nią funkcją w społeczeństwie.

Czynniki mające wpływ na wykonywanie roli społecznej:

- elementy psychiczne oraz biologiczne

- wzór osobowy jednostki - określa wzór cech oraz predyspozycji do wykonywania danej roli społecznej

- poziom identyfikacji jednostki z jej grupą

- definicja roli w grupie

- organizacja grupy

Rodzaje grup społecznych:

* ze względu na wielkość - grupy duże i grupy małe

* ze względu na kryteria rekrutacji członków - grupy ekskluzywne i inkluzywne

- ze względu na typ więzi społecznych - grupy pierwotne i grupy wtórne

- ze względu na stopień formalizacji - grupy formalne i grupy nieformalne

- stworzone dla realizacji celu - zrzeszenia i grupy celowe przymusowe

- ze względu na odniesienie własnych postaw do postaw innych ludzi oraz ich oceny - grupy odniesienia audytoryjne, normatywne oraz porównawcze

Przykładowe czynniki integrujące grupę

- osoba przywódcy

- wierzenia, obrzędy praktykowane w grupie

- symbolika

- przedmioty materialne, będące w posiadaniu grupy

Etapy tworzenia się zbiorowości społecznych:

- bezpośrednia styczność jednostek i wynikające z niej wzajemne zainteresowanie

- oddziaływanie między jednostkami

- pierwsze wspólne działania społeczne grupy

- stworzenie pierwszych stosunków wewnątrz grupy

- pojawienie się wzajemnych zależności wewnątrz grupy

Więź społeczna - ogół stosunków społecznych oraz wzajemnych zależności łączących jednostki w grupy

Charakter więzi społecznej:

- naturalny, obiektywny - oparty np. na zamieszkiwaniu wspólnego terytorium

- subiektywny - oparty na poczuciu wspólnoty, dążeniu do wspólnego celu

Mechanizm tworzenia się więzi społecznej:

- styczność przestrzenna

- styczność psychiczna

- łączność psychiczna

Typy styczności społecznych:

- ze względu na czas trwania - przelotne i trwałe

- ze względu na sferę, w której następuje nawiązanie więzi społecznej - publiczne i prywatne

- ze względu na charakter więzi - rzeczowe i osobiste

- ze względu na charakter relacji między partnerami - pośrednie i bezpośrednie

Rozpad więzi społecznych następuje wskutek::

- podziału grupy i konfliktu miedzy rywalizującymi ze sobą podgrupami

- braku celu, wobec którego integruje się grupa

- wyobcowania się z grupy

- nie utożsamiania się z wartościami grupy

- konflikt co do sposobów realizacji celu

Instytucja społeczna - grupa osób, która realizuje użyteczne dla całej zbiorowości zadania

Cztery rodzaje instytucji:

- grupa ludzi

- zbiór czynności

* dobra materialne

* środki działania

Instytucje społeczne dzielimy na formalne oraz nieformalne.

Koncepcja alienacji (według Seamana) opiera się na:

- poczuciu bezradności

- poczuciu bezsensu

- poczuciu anomii

- poczuciu osamotnienia

- poczuciu samowyobcowania

Rodzina jako instytucja społeczna:

Trzy typy rodzin:

- patriarchalna - głową rodziny jest mężczyzna

- matriarchalna - głową rodziny jest kobieta

- partnerska - nie ma wyraźnej głowy rodziny, wszystkie decyzje podejmowane są kolektywnie

Funkcje rodziny:

- prokreacyjna (seksualna)

- produkcyjna

* socjalizacyjna

* usługowo - opiekuńcza

* psychohigieniczna

Konflikt - proces, w którym następuje eliminacja lub podporządkowanie jednostki lub grupy:

Fazy konfliktu:

- początek rozbieżności w zakresie celów lub interesów

- napięcie społeczne objawiające się między rywalizującymi stronami

- ostry podział na tle sprzeczności oraz próba jego racjonalizacji

- otwarta walka

* zakończenie konfliktu wskutek podporządkowania sobie, eliminacji lub kompromisu między walczącymi stronami

* pozostałość po konflikcie w postaci uprzedzeń, stereotypów mogących być zarzewiem nowych napięć

Geneza konfliktów tkwi w:

- nierównościach społecznych

- trudnościach adaptacyjnych jednostek

- odmiennych systemach wartości

- zmianach w społeczeństwie

Rodzaje konfliktów:

- konflikt rzeczowy

- konflikt wartości

* konflikt danych

* konflikt strukturalny

Formy rozwiązywania konfliktów (według Thomasa):

* unikanie

* rywalizacja

* kompromis

* współpraca

* uleganie

Funkcje konfliktów:

- regresywna lub progresywna

- dezintegracyjna lub integracyjna

- demaskatorska lub maskująca

- identyfikująca

Tradycyjne, a współczesne postrzeganie konfliktu:

- konflikt jest czymś złym (tradycyjne); konflikt jest rzeczą normalną (współczesne)

- konfliktów należy unikać (tradycyjne); konflikt jest nieunikniony (współczesne)

- konflikt jest efektem błędu ludzi (tradycyjne); konflikt ma bardziej wielostronne podłoże (współczesne)

* konflikt ma zawsze charakter destrukcyjny (tradycyjne); konflikt może mieć zbawienne skutki (współczesne)

* eliminacja konflikt jest calem nadrzędnym (tradycyjne); zarządzanie konfliktem jest celem nadrzędnym (współczesne)

Kultura zaufania - społeczne poczucie, że zaufanie jest normą, a jego brak patologią

Trzy typy oczekiwań wobec jednostek::

- efektywnościowe - inni ludzie będą podejmować działania o charakterze instrumentalnym

- aksjologiczne - inni ludzie będą postępować w sposób odpowiedzialny oraz zgodnie z właściwym systemem wartości

- opiekuńcze - inni członkowie społeczeństwa będą bezinteresownie nam pomagać

Rodzaje zaufania:

- osobiste - adresowane do najbliższych nam, konkretnych osób (członków rodziny, przyjaciół, znajomych)

- pozycyjne - obdarzamy nim przedstawicieli poszczególnych zawodów, niejako z góry (np. lekarza, nauczyciela)

- komercyjne - kierowane do towarów określonej marki, które z racji występowania pod danym szyldem mają przypisane pewne właściwości (np. telewizory marki Philips)

- technologiczne - zaufanie odnoszące się do rozwiązań technologicznych danego operatora czy też producenta (np. sieci Era czy TP S.A.)

- instytucjonalne - kredyt zaufania, którym obdarzamy pewne instytucje korzystając z ich usług (np. Banku Śląskiego)

- systemowe - obejmujące swoim zasięgiem cały system (np. zaufanie do polskiego systemu opieki zdrowotnej)

Społeczeństwo tradycyjne, a społeczeństwo nowoczesne:

* większość osób pracuje w rolnictwie (tradycyjne); większość osób pracuje w sektorze przemysłowym

(nowoczesne)

* brak indywidualizmu jednostek (tradycyjne); wysoki stopień indywidualizmu jednostek (nowoczesne)

* dominacja grup pierwotnych nad wtórnymi (tradycyjne); dominacja grup wtórnych nad pierwotnymi (nowoczesne)

* niewielka rola pieniądza w handlu (tradycyjne); pieniądz jedynym środkiem płatniczym (nowoczesne)

* rodzina najważniejszą instytucją społeczną (tradycyjne); coraz mniejsza rola rodziny (nowoczesne)

* mała heterogeniczność społeczeństwa (tradycyjne); wzrost heterogeniczności społeczeństwa (nowoczesne)

Cechy osobowościowe jednostki nowoczesnej:

- wysoki poziom empatii

- innowacyjne podejście do problemów

- tolerancja wobec innych poglądów

- patrzenie ku teraźniejszości i przyszłości, a nie ku przeszłości

- przekonanie o własnej wartości

- wiara w ustalony porządek społeczny

- przekonanie o wynagradzaniu każdej jednostki według zasług i wkładu pracy, nie każdemu po równo

- potrzeba ciągłego dokształcania się

- szacunek dla godności innych

Cechy społeczeństwa ponowoczesnego (informacyjnego):

- ekonomia oparta na wiedzy

- dominująca rola sektora usług (w szczególności nowoczesnych) w gospodarce

- rewitalizacja społeczeństwa lokalnego

* coraz większa decentralizacja społeczeństwa

* coraz większy alfabetyzm funkcjonalny w społeczeństwie

Globalizacja:

Według B. Smarta "globalizacja dotyczy przemian związanych z rozwojem technologii gromadzenia, przetwarzania i przekazywania informacji oraz konsekwencji globalnych interakcji na polu finansowym, gospodarczym, kulturalnym, politycznym militarnym, itp."

Zalety globalizacji:

* zmniejszanie barier w gospodarce międzynarodowej

* wzrost otwartości gospodarek krajowych

* swobodny przepływ idei, towarów i usług

* wzrost efektywności pracy

* wymuszanie zmian prodemokratycznych w krajach rządzonych autorytarnie

* wzrost poziomu życia w krajach zacofanych technologicznie poprzez import najnowszych technologii do tych krajów ze strony wielkich międzynarodowych korporacji

* rozprzestrzenianie się innowacji

Wady globalizacji:

* zanik różnorodności

* możliwość konfliktów rasowych i międzyetnicznych

* osłabianie roli państw narodowych jako znaczących aktorów na scenie międzynarodowej, ich rolę przejmują wielkie międzynarodowe koncerny

* dominacja kultury Zachodu na całym świecie