Metody badań pedagogicznych - pojęcia metodologiczne

WG ZACZYŃSKIEGO

Co to jest badanie naukowe? Badanie naukowe jest celowym, obiektywnym, dokładnym i wyczerpującym? poznawaniem wycinka rzeczywistości. Wynikiem badania jest określony obraz badanej rzeczywistości. W badaniu należy przestrzegać rygorystycznych szeregów warunków metodologicznych, które chronią nas przed subiektywnym postrzeganiem rzeczywistości Eliminacja działań czynnika subiektywnego zachodzi poprzez stosowania metod poznawania. Etapy badania naukowego -Gromadzenie materiału faktograficznego -Analiza i synteza danych -Sprawdzanie poprawności wnioskówCo to jest metoda badań pedagogicznych? Metoda- określone sposoby poznawania wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym ze są -Celowe -Planowe -Obiektywne -Dokładne -WyczerpująceMetoda badawcza ? jest to sposób poznania naukowegoWg Kotarbińskiego ? to sposób systematycznie stosowany tzn. stosowany w danym przypadku z zamiarem zastosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu się podobnego zadania. Technika badawcza T.Pilch ? czynność określona przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowaną Wg Łobockiego- bliżej skonkretyzowane sposoby postępowania badawczego podporządkowania metodzie badawczej pełnią wobec niej służebną rolę.Narzędzie badawcze ? jest to przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badawczej.Typy badań pedagogicznych W. DutkiewiczBadania możemy podzielić na:1. Podstawowe (poznawcze) mają na celu wzbogacenie wiedzy danej dyscypliny naukowej poprzez formułowanie ogólnych praw naukowych;2. Stosowane (empiryczne) realizowane dla umożliwienia sformułowania wniosków, które mogą być aplikowane do praktyki w celu poprawy efektywności jej działania. Wśród nich wyróżniamy prace: opisowe, wyjaśniające, odtwórcze i weryfikacyjne;3. Badanie diagnostyczne (orzekające o istniejącym stanie faktycznym zjawiska lub analizowanego procesu); 4. Badania weryfikacyjne sprawdzają przewidywania teorii z myślą o jej potwierdzeniu lub podważeniuZe względu na kryterium czasu trwania dzielimy badania na:1. Przekrojowe (transwersalne), opierają się najczęściej na pomiarach jednorazowych;2. Ciągłe opierają się na wielokrotnych badaniach tej samej próby w długim okresie czasu;3. Półciągłe wielokrotnie powtarzane na tych samych obiektach przez pewien czas, krótszy jednak od nas interesującego;Inny podział to badania synchroniczne i asynchroniczne polegające na jednokrotnym lub wielokrotnym dokonywaniu pomiaru danego zjawiska lub procesu społecznego. Podział wg kryterium zakresu badanych zjawisk to badania kompleksowe i przyczynkarskie, trudne do rozwiązania, gdyż ich przedmiot badań jest złożony.Klasyfikacje metod badawczych Klasyfikacja wg T. Pilcha ? Sondaż- jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz o zjawiskach społecznych, opiniach i poglądach? Monografia- to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze lub jednorodne zjawiska społeczne, prowadząca do rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych? Eksperyment- jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości wychowawczej? Metoda indywidualnego przypadku- polega na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawiskKlasyfikacja wg Łobockiego (to, co u Pilcha jest techniką u Łobockiego jest metodą) ? Obserwacja? Eksperyment ? Testy? Socjometria? Ankieta? Wywiad i rozmowa? Analiza dokumentów? Arkusze, dzienniki obserwacjiKlasyfikacja wg. Zaczyńskiego? Obserwacja? Eksperyment pedagogiczny ? Testy pedagogiczne ? Metody socjograficzne* Wywiad * Ankieta? Socjometria? Metody statystycznePojęcie problemu badawczego? problem badawczy to, tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie? lub uważa się je za ? swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy oraz cel i granicę pracy naukowej?Podział problemów badawczych 1. Problemy naukowo-badawcze ?zmierzają do odkryć powszechnie niezna?nych zjawisk, do odkryć zjawisk nieznanych dotąd także uczonym?. Dotyczą pytań, na które nie było dotąd odpowiedzi w nauce (także pedagogice) lub dana przez nią odpowiedź nie jest dostatecznie zadowalająca i wymaga weryfikacji (sprawdzenia).2. Problemy su?biektywnie badawcze natomiast to ?zadania, które są nowe tylko dla osób pyta?jących" stanowią pewną nowość tylko dla samego badacza, nieobeznanego należycie z dotychczasowymi osiągnięciami naukowymi w zakresie interesującego go pro?blemu.Niestety podejmując się rozwiązania jakiegoś problemu, nie ma on nigdy bezwzględnej pewności, czy jest to problem naukowo-badawczy czy jedynie su?biektywnie badawczy. Może się, bowiem zdarzyć, że wbrew usilnym staraniom o zapoznanie się z dotychczasowym dorobkiem naukowym na interesujący go te?mat? nie był w stanie dotrzeć do wszystkich związanych z nim źródeł informa?cji. Dlatego też problemami naukowo badawczymi są w pedagogice szczególnie te pytania, na które nie ma odpowiedzi w powszechnie znanym i dostępnym do?robku wiedzy pedagogicznej.3. Problemy dotyczące właściwości zmiennych są pytaniami o ?wartości zmien?nych charakteryzujących zjawiska i przedmioty, które znalazły się w polu naszego zainteresowania". 4. Problemy zaś dotyczące zależności między zmiennymi to py?tania o to, ?czy zachodzą pewne relacje łączące zmienne naszego badania bądź przedmioty przy pomocy tych zmiennych określane" (S. Nowak, 1970, s. 222). Zarówno problemy będące pytaniami o zmienne, jak i te dotyczące relacji mię?dzy zmiennymi, nie zawsze występują w czystej postaci. Niejednokrotnie pogłę?biony ich opis wymaga także ukazania zarówno współwystępowania Jak i współ?zależności niektórych przynajmniej charakterystycznych dla nich właściwości. Wydaje się też, iż w badaniach pedagogicznych należałoby świadomie prefero?wać raczej problemy badawcze w formie pytań o relacje między zmiennymi niż te dotyczące Ii tylko właściwości określonych zmiennych.5. Problemy w postaci pytań rozstrzygnięcia rozpoczynają się one zazwyczaj od partykuły ?czy" i dopuszczają przeważnie tylko dwie możliwe odpowiedzi: ?tak" lub ?nie", a niekiedy także: ?nie mam zda?nia".6. Problemy w postaci pytań dopełnienia. Problemy badawcze w postaci pytań dopełnienia umożliwiaj ą odpowiedzi bardziej szczegółowe, których treści i zakres wyznaczaj ą pytań i a rozpoczynają?ce się od takich m.in. zaimków pytajnych lub przystawnych, jak: ?dlaczego?", ?kto?", ?co?", ?ile?", ?w jakim stopniu?", ?gdzie?". Są to pytania otwarte dają?ce badanym możliwość swobodnych wypowiedzi, tj. bez sugerowania jakichkol?wiek na nie odpowiedzi.Inne klasyfikacje problemów badawczych:N.Belnapa1)pytania typy ?czy?, 2) pytania typy, który o jednej alternatywie, 3) pytania typy czy o pełnej liczbie alternatyw 4)pytania typu, który o pełnej liczbie alternatyw 5) pytanie typu czy o nierozłącznej liczbie alternatyw 6) pytanie typu, który o nierozłącznej liczbie alternatyw?S.Nowak 1) pytania o przekrojowe i dynamiczne właściwości przedmiotów lub o zdarzenia i procesy, jakim te przedmioty podlegają oraz 2) pytania o to czy zachodzą pewne relacje między właściwościami badanych przedmiotów.J.Brzeziński1) dotyczące wartości zmiennych 2)problemy dotyczące zależności między zmiennymi a)problemy ilościowe, które obejmują pytania o istotność zmiennych (niezależnych) dla innej zmiennej (zależnej) b) problemy dotyczące kształtu zależności zmiennej Y od określonej zmiennej niezależnej dla innej istotnejSposoby formułowania problemów badawczychFormułowanie problemów badawczych to z pozoru prosty zabieg werbalny, polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania i problemy. Zabieg ten musi jednak spełniać kilka warunków, jeśli chcemy, aby był prawidłowy. Otóż sformułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy, zawarty w temacie badań. Tak, więc problemy w sposób znacznie bardziej precyzyjny określają teren badawczych poszukiwań. Drugim warunkiem poprawności sformułowanych przez nas problemów, jest konieczność zawarcia w nich wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. Dzięki temu dość ściśle będziemy mieć wyznaczony zakres badanych zjawisk (...). Trzecim warunkiem poprawności problemu badawczego jest jego rozstrzygalność empiryczna oraz wartość praktyczna. W fazie koncepcji nie można niestety zdobyć całkowitej pewności, czy problem posiada te dwa istotne walory.(Pilch)Geneza problemów badawczychW metodologii badań naukowych podkreśla się trzy podstawowe źródła wyławiających się problemów badawczych. Są nimi:1. Osobiste preferencje badacza?Każdy badacz jak pisze Z.Zaborowski stanowi indywidualną strukturę psychiczną o specyficznych upodobaniach, doświadczeniach osobistych i naukowych? trudno, więc byłoby wiązać takie same oczekiwania w pracy badawczej nad danym problemem ze strony wszystkich uczonych tej samej dyscypliny naukowej.Oceniając dany problem pod kątem własnych preferencji, ułatwiających i umożliwiających pomyślne jego rozwiązanie warto odpowiedzieć na następujące pytania:1) Czy jestem naprawdę zainteresowany problemem i jednocześnie wolny od jednostronnych nastawień w sposobie jego ujmowania i rozwiązywania?2) Czy reprezentuje w wystarczającym stopniu wymagane zdolności i wystarczający zasób wiedzy, aby podjąć się odpowiedzialnie rozwiązania podstawionego problemu?3) Czy dysponuje należytymi metodami i technikami badawczymi oraz odpowiednim terenem badań i osobami badanymi celem właściwego przeprowadzenia badań naukowych? 4) Czy znajdę czas na przeprowadzenie badan i będę w stanie zapewnić zgromadzenie możliwie obiektywnych danych, następnie krytycznie je przeanalizować?2. Potrzeby społeczneUświadomienie sobie potrzeb społecznych w związku z formułowaniem problemów badawczych chroni badacza przed zaspokojeniem w podejmowanych badaniach wyłącznie osobistych pragnień czy zachcianek. Stanowi również przestrogę przed marnotrawieniem energii twórczej na problemy niezwiązane z potrzebami praktyki pedagogicznej.Chcąc pozostać w zgodzie ze wspomnianym nakazem moralnym, warto przy podejmowaniu problemu badawczego odpowiedzieć sobie na kolejne pytania:1) Czy rozwiązanie danego problemu będzie miało wartość praktyczno ? użyteczną tj. dopomoże rodzicom, wychowawcom, nauczycielom w ich pracy z dziećmi i młodzieżą?2) Czy podjęta problematyka przyczyni się rzeczywiście do prawidłowego rozwoju moralnego, społecznego, umysłowego i fizycznego dzieci i młodzieży?3) Czy odpowiada ono żywotnym interesom i potrzebom społecznym kraju?4) Jaki będzie zakres praktycznego zastosowania wyników badań związanych z danym problemem?3. Znajomość aspektów naukowo ? metodologicznychBrak orientacji w literaturze fachowej skazuje badacza na podejmowanie zagadnień jałowych naukowo oraz marnotrawienie energii, czasu i środków finansowych.Sprawdzając podjęty w badaniach problem ze względu na jego usytuawanie w dotychczasowym dorobku naukowo ? metodologicznym można postawić sobie następujące pytania:1) Czy dany problem jest kontynuacją problematyki badawczej, znanej w literaturze fachowej?2) Czy nie stanowi on dosłownego odwzorowania określonego problemu badawczego dawno już rozwiązanego?3) Czy planowane rozwiązanie problemu przyczyni się faktycznie do rozwoju wiedzy w określonej dziedzinie?4) Czy istnieje realna możliwość jego rozwiązania na obecnym etapie badań naukowych?Zakres problemów badawczychWymienia się dwa podstawowe zakresy, które maja swoje podzakresy.1. Problemy dotyczące zależności między zmiennymiW badaniach pedagogicznych szczególne znaczenie mają problemy dotyczące zależności sprawczych między zmiennymi niezależnymi, którymi mogą być różnego rodzaju oddziaływania wychowawcze i zmiennymi zależnymi, czyli skutkami tych oddziaływań, uchodzącymi niejednokrotnie za cele wychowania, nauczania czy kształcenie. Problemy te posiadają różny zakres. Zwłaszcza w odniesieniu do działalności wychowawczej obejmuje on wg. Muszyńskiego kolejno:1) pojedyncze działania wychowawcy zachodzące w bezpośrednim stosunku interpersonalnym z wychowankiem2) całe ciągi działań zastosowanych przez jednego wychowawcę w bezpośrednim stosunku interpersonalnym z wychowankami3) działalność wychowawczą zespołu osób zachodzącą w interpersonalnym stosunku z wychowankiem4) poczynania wielu różnych instytucji oświatowo ? wychowawczych.Każdy zarysowany wyżej zakres problemów badawczych można rozpatrywać, z co najmniej czterech punktów widzenia:A. skuteczność działań wychowawczychB.poszukiwanie i ustalenie coraz to skuteczniejszych technik działańC. Warunki wyznaczające ich efektywnośćD.Stosowalność tych działań w różnych okolicznościach i w odniesieniu do różnych osób.2. Problemy dotyczące wartości zmiennychIstnieje cały szereg problemów, które wymagają rozstrzygnięć wyłącznie w płaszczyźnie rozpoznania określonych faktów zjawisk i procesów. Do podejmowania takich problemów niejednokrotnie zmuszają badacza względy psychologiczne, społeczne i moralne. Należą do nich na terenie klasy m.in. takie zagadnienia jak indywidualne cech uczniów, np. integracja, zdolności specjalne, zainteresowania, motywy, potrzeby psychiczne, dojrzałość społeczno-moralna i inne. Istotnie ważną dziedziną problemów z tego zakresu jest dynamika grupy klasy szkolnej, rozumiana jako układ działających w klasie zjawisk i procesów grupowych jak: nomy grupowe, struktura grupowa, przywództwo, spoistość i atmosfera w grupie.W wspomniane problemy mogą mieć różny zakres. W odniesieniu do klasy szkolnej można mówić, o co najmniej trzech zakresach problemów badawczych:1) Problemy dotyczące poszczególnych uczniów danej klasy. W tym wypadku interesuje nas nie tyle klasa, ile niektórzy jej uczniowie. Przedmiotem tego zainteresowania są szczególnie uczniowie o wybitnych uzdolnieniach, uczniowie społecznie nieprzystosowani lub uczniowie specjalnej troski.2) Problemy związane z ogólną charakterystyką klasy szkolnej w świetle indywidualnych cech wszystkich uczniów np. poziom inteligencji, dojrzałość społeczna czy osiągnięć szkolnych3) Problemy obejmujące swym zasięgiem klasie szkolną jako grupę społeczną. Dotyczą one tych aspektów, które trudno byłoby wytłumaczyć wyłącznie indywidualnymi cechami uczniów. Kryteria poprawności problemów badawczychKryteriami tymi są zwłaszcza: usytuowanie problemów badawczych na tle dotychczasowych osią?gnięć naukowych, precyzja w sposobie ich formułowania, realna możliwość ich rozwiązywania za pomocą poszukiwań naukowo-badawczych i przydatność praktyczno-użyteczna podejmowanych problemów badawczych.1) Usytuowanie ich na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych wymaga -nade wszystko dobrej znajomości literatury przedmiotu. Bez takiej znajomości grozi nam niebezpieczeństwo wywarzania drzwi otwartych, a tym samym podej?mowania problemów naukowo jałowych. Na ogół też nie wystarcza zaznajomie?nie się z literaturą naukową w języku ojczystym. Zachodzi również konieczność sięgania po literaturę obcojęzyczną. W przeciwnym razie może okazać się, że przeprowadzane przez nas badania sanie tylko ?dublowaniem" wysiłku badaw?czego, ale mogą też być gorsze pod względem poprawności metodologicznej od przeprowadzonych już badań na interesujący nas temat. Usytuowanie problemów badawczych na gruncie dotychczasowych osiągnięć w tym zakresie łączy się również z poszukiwaniem teoretycznego jego uzasadnienia, a przynajmniej przedstawieniem w świetle określonych założeń teoretycznych. Niekiedy zacho?dzi potrzeba stworzenia własnej teorii. Dzięki temu unika się uprawiania nauki w sposób przesadnie praktycystyczny i niedostatecznie pogłębiony.2) Istotnym kryterium poprawności problemów badawczych jest precyzyjne ich sformułowanie zwłaszcza pod względem logicznym i językowym. Ma się tu na uwadze szczególnie jednoznacznie rozumiane terminy, za pomocą, których formu?łuje się owe problemy. Chodzi szczególnie o to, aby formułowano je w języku intersubiektywnie sensownym, tj. rozumianym możliwie jednakowo, przynajmniej przez osoby zainteresowane nimi profesjonalnie. Dokładność w formułowaniu problemów łączy się także z rodzajem pytań, w jakich zostały one wyrażone. Otóż w badaniach pedagogicznych problemy badawcze powinny mieć raczej charak?ter pytań dopełnienia niż pytań rozstrzygnięcia. Oznacza to, iż badacz nie nasta?wia się na odpowiedź typu ?tak" lub ?nie", a więc świadomie unika pytań dychotomicznych (rozstrzygnięcia). Odpowiedź na tego rodzaju pytania jest na ogół oczywista, niewymagająca żmudnych, a niekiedy i kosztownych badań. Nie ma, zatem chyba większego sensu pytanie o to, czy np. jakaś zmodernizowana lub cał?kowicie nowa metoda postępowania dydaktycznego lub wychowawczego jest skuteczna. O ogólnej jej przydatności można w zasadzie przekonać się (lub nie) w toku nawet dorywczego tylko jej zastosowania podczas zajęć szkolnych. W badaniach pedagogicznych rdzennie naukowych poszukuje się nie tyle po?twierdzenia lub zaprzeczenia ogólnej efektywności propagowanej metody na?uczania czy wychowania, ile ściśle określonych skutków (następstw), jakie po?ciąga ona za sobą w porównaniu z inną jakąś metodą oddziaływania pedagogicz?nego. Zalecane są, zatem zwłaszcza pytania o stopień skuteczności danej meto?dy i warunki, jakie spełnione być powinny, aby metoda ta była rzeczywiście sku?teczna. W przypadku zaś badań diagnostycznych w pedagogice należy wystrze?gać się formułowania problemów, których rozwiązania oczekuje się wyłącznie poprzez wypowiedzi badanych, dotyczących poszukiwanego rozwiązania, za?miast za pomocą osobistego wysiłku badacza i wystarczająco zobiektywizowanych (wiarygodnych) metod i technik badawczych. Mamy wtedy do czynienia, co najmniej z problemami typu informacyjnego, a nie badawczego w ścisłym zna?czeniu tego słowa.3) Innym ważnym kryterium poprawności problemów badawczych jest realna możliwość ich rozwiązania w sposób jak najbardziej trafny i rzetelny. Tak np. war?to być świadomym tego, że nie wszystkie problemy badawcze, formułowane na użytek pedagogiki, dają się empirycznie zbadać. Istnieje cała gama spraw związa?nych z nauczaniem i wychowaniem, które pozbawione są możliwości bliższego ich poznania, przynajmniej na obecnym etapie rozwoju naukowego pedagogiki. I tak nieszybko chyba poznamy w pełni złożony mechanizm regulacji zachowań, jakie?mu podlegają dzieci i młodzież w procesie nauczania i wychowania, w tym zwłaszcza w toku przyswajania przez nie różnych wartości, norm, zasad, ideałów czy też kształtowania postaw moralnych i religijnych lub światopoglądu. Nie za?wsze też jesteśmy w stanie obiektywnie zbadać wpływ działalności dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela na rozwój umysłowy, społeczny i emocjonalny uczniów. Uczniowie, bowiem podlegają jednocześnie różnym innym wpływom, np. środowisku rodzinnemu i rówieśniczemu oraz środkom masowego przekazu, w tym szczególnie telewizji. Toteż mało zasadne metodologicznie są pytania o wy?wieranie wpływu jakiejś zmiennej niezależnej na zmienną zależną w bezpośredniej relacji przyczynowo-skutkowej, zamiast o wzajemne powiązania (współzależno?ści) między badanymi zmiennymi.4) Niektórzy przedstawiciele metodologii badań pedagogicznych podkreślają, aby formułowanym problemom badawczym przysługiwała przydatność praktyczno-użyteczna. Spełnienie tego kryterium poprawności problemów badawczych wymaga dobrej orientacji w obecnej sytuacji wychowawczej, zwłaszcza w rodzi?nach i szkołach oraz środowisku rówieśniczym dzieci i młodzieży. Ważna wydaje się jakże znajomość spraw, jakie rzeczywiście interesują rodziców, wychowaw?ców^ nauczycieli. W dużej mierze chodzi tu o orientowanie się w napotykanych przez nich trudnościach w pracy ze swymi podopiecznymi. Wystrzegać się należy się jednak podejmowania problemów o pozornej jedynie przydatności praktyczno-użytecznej. Należą do nich przeważnie wspomniane już problemy informacyjne, rozwiązywane pod szyldem problemów badawczych. W ten sposób uprawomoc?nia się naukowo pewne problemy o miernej i znikomej wartości poznawczej, na?dając im niesłusznie wysoką rangę w rejestrze zagadnień rzekomo ważnych spo?łecznie i praktycznie. Oczywiście bywa w nauce i tak, iż podejmowane proble?my o znaczeniu wyłącznie teoretycznym (wydawałoby się całkowicie bezużytecz?nie) po pewnym czasie stają się istotnym drogowskazem dla praktyki czy też -kluczem do wielu rozwiązań ó wybitnie praktycznym znaczeniu. Tego rodzaju przypadek zdarza się jednak bardzo rzadko i jest najczęściej udziałem wybitnych naukowców.Pojęcie hipotezy badawczejHipoteza ? wg Pilcha ? są to stwierdzeniach do których istnieje prawdopodobieństwo że są trafną odpowiedzią na sformułowany problem badawczy.Wg. Zaczyńskiego ? założenie przypuszczalnych zależności jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi. LUB propozycja odpowiedzi na pytanie zawarte w problemie.Co to jest hipoteza robocza? Hipoteza robocza jest założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi Hipoteza jest pierwszym i koniecznym elementem naukowego badania jakiegokolwiek wycinka rzeczywistości. Naukowe poznanie rzeczywistości podejmujemy, bowiem po to, by wytłumaczyć w sposób bezsporny źródła pojawiania się nowych, dotąd nie obserwowanych zdarzeń, lub po to, by powszechnie znane jednostkowe fakty jednoznacznie określić przez wskazanie ich pełnego uwarunkowania.Funkcja poznawcza hipotezy Hipotezy buduje się wierząc, że w naturze panuje pewien ład, w? przekonaniu o uniwersalności związku przyczynowo ? skutkowego. Zbudowanie hipotez jest zabiegiem polegającym na zbudowaniu domniemanej teorii dotyczącej natury zjawiska, powiązań między jego elementem, jego wielkości i proporcji itp. Cechy dobrej hipotezy roboczej Hipoteza musi spełniać następujące Warunki: -Tłumaczy znane fakty -Możliwa jest do zweryfikowania -Dotyczy istotnych dla danej nauki zdarzeń -Jest zdaniem wysoce prawdopodobnym -Jest jednoznacznie i dostatecznie szczegółowo sformułowanaPosługiwać się możemy dwoma rodzajami hipotez w zależności od stopnia ich ogólności:? Hipotezy proste ? wyprowadzone z uogólnień prostych obserwacji.? Hipotezy złożone ? zakładające istnienie powiązań między zdarzeniami lub nawet skomplikowanych łańcuchów przyczyn i skutków.? Niebezpieczeństwo błędów W posługiwaniu się hipotezami obowiązuje ostrożność. Nie wolno nam? faktów dobierać lub odrzucać w zależności od ich ?przylegania? do prawdopodobieństw zawartych w hipotezach,? Należy unikać założeń fałszywych? Hipoteza powinna być bezwzględnie podporządkowana faktomProblemy badawcze a hipotezy robocze/"Mówiąc o problemach badawczych, nie sposób wspomnieć także o hipote-zacnToboczych. Są one próbą odpowiedzi na sformułowane uprzednio problemy badawcze. Formułuje się je w postaci stwierdzeń, a nie pytań jak w przypadku problemów badawczych. Są one świadomie przyjętymi przypuszczeniami czy założeniami, wymagającymi jednak potwierdzenia lub odrzucenia na podstawie przeprowadzonych badań. Nigdy więc nie przesądzając ostatecznych wynikach poszukiwań badawczych.Hipoteza robocza ukazuje często zachodzące relacje między badanymi zmien?nymi, a niekiedy także określa ich właściwości. Najogólniej można powiedzieć, że jest ona spodziewanym przez badawcza wynikiem zaplanowanych badań.)Od poprawnie sformułowanej hipotezy oczekuje się, aby:? można było ją zweryfikować zgodnie z zalecanymi współcześnie zasada?mi metodologii badań pedagogicznych,? wyrażała związek w zasadzie tylko pomiędzy zmiennymi dającymi się zbadać,? była przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, znajdującym poparcie w dotychczasowym dorobku naukowym,? była wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza,? stanowiła twierdzenie wyrażone w sposób jednoznaczny i możliwie uszczegółowiony (por. J. Brzeziński, 1999, s. 225 i n.; M. Łobocki, 1999, s. 128-130).Zaleca się również, by hipoteza robocza była formułowana w postaci twierdzącej; nie była zdaniem przeczącym, oceniającym, postulującym lub pytającym (E. Hajduk, 1993, s. 49-53); wyrażono ją w możliwie prostych słowach i dotyczyła istotnych dla danej nauki spraw. Hipoteza należycie sformułowana ułatwia w miarę skuteczne zorganizowanie badań, związanych zwłaszcza z rozwiązywaniem problemu dotyczącego relacji między zmiennymi. W przypadku takim stanowi ona jeden z podstawowych warunków poprawnie przeprowadzonych badań pedagogicznych. Nie zawsze natomiast wydaje się konieczna w przypadku problemu dotyczącego właściwości badanych zmiennych. Niekiedy może nawet okazać się wręcz niepożądana w rozwiązywaniu niektórych tego rodzaju problemów. W ten sposób ?jak twierdzą niektórzy ? można uniknąć wywierania przez nią wpływu na końcowy wynik przeprowadzanych badań na temat właściwości (wartości) zmiennych, czyli badań stricte diagnostycznych.