ASERTYWNOŚĆ

1. Pojęcie asertywności

2. Prawa asertywności

3. Typy postaw i zachowań

4. Typowe sytuacje sprawiające kłopoty

5. Zmiana zachowania

6. Podsumowanie

1. Pojęcie asertywności

Asertywność to zespół zachowań interpersonalnych, wyrażających uczucia, postawy, życzenia, opinie lub prawa danej osoby w sposób bezpośredni, stanowczy, uczciwy, a jednocześnie respektujący uczucia, postawy, życzenia, prawa i innej osoby (osób). Inaczej mówiąc: asertywność to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontaktach z inną osobą (osobami) bez naruszania ich praw.

2. Prawa asertywności

Teoria i praktyka asertywności opiera się na podstawowym założeniu, że każdy człowiek ma takie same prawa i może z nich korzystać dotąd, dopóki nie zaczyna ograniczać praw innych. W rzeczywistości zasada jest bardzo stara i ujmuje ją powiedzenie: „Nie rób drugiemu, co tobie niemiłe” albo: „Miłuj bliźniego swego, jak siebie samego”. Różni autorzy różnie definiują te prawa. Anni Towned określa je następująco:

• Mam prawo wyrażać własne myśli i opinie, nawet jeśli różnią się one od poglądów innych ludzi.

• Mam prawo wyrażać własne uczucia i być za nie odpowiedzialnym.

• Mam prawo mówić ludziom „tak”.

• Mam prawo powiedzieć „nie” bez poczucia winy.

• Mam prawo powiedzieć „nie wiem”.

• Mam prawo powiedzieć „nie rozumiem”.

• Mam prawo zmieniać zdanie bez konieczności i usprawiedliwiania się.

• Mam prawo do popełniania błędów i do tego, by czuć się odpowiedzialnym za nie.

• Mam prawo prosić o to, czego chcę.

• Mam prawo do szacunku innych ludzi oraz do tego, by ich szanować.

• Mam prawo do tego, by mnie wysłuchano i traktowano poważnie.

• Mam prawo do niezależności.

• Mam prawo odnieść sukces.

• Mam prawo zdecydować się na brak asertywności.

Prawa te wydają się oczywiste, podobnie jak prawo otwartego wyrażania uczuć, opinii itp. Jednak w praktyce bardzo często okazuje się, że ludzie mają z tym problemy.

3. Typy postaw i zachowań

Można wyróżnić następujące style zachowania: bierny (uległy), agresywny, manipulujący i asertywny.

3.1. Zachowanie bierne (uległe) polega na stawianiu interesów innej osoby na pierwszym miejscu, swoich - na drugim; uznawaniu, że inna osoba jest ważniejsza; uleganiu potrzebom innych.

Zachowania bierne cechują osoby, które często porównują się na niekorzyść z innymi. Osoby te mają tendencje do usprawiedliwiania innych, a oskarżania siebie. Ponieważ nie wierzą we własne możliwości, nie szukają nowych dróg i rozwiązań, aby nie być ukaranym. Sądzą, że inni zawsze mają rację, a sami się mylą. Ulegając innym przez dłuższy czas pragną później „wyrównać rachunki” i po prostu „wybuchają”.

3.2. Zachowanie agresywne, polega na narzucaniu otoczeniu swoich racji.

Agresywność jest często metodą ukrycia braku pewności siebie przed otoczeniem. Osoby agresywne spodziewają się ataku (np. w postaci krytyki) i dlatego przyjmują postawę obronną. Porównując się na korzyść z innymi, lekceważąc innych starają się podnieść własne poczucie wartości. Jednak uzyskane w ten sposób poczucie wartości jest bardzo krótkotrwałe. Sądzą, że inni nie dostrzegają ich braku wiary w siebie.

Osoby agresywne nie interesują się cudzymi uczuciami i myślami. Nie umieją ani słuchać, ani zadawać pytań. Ignorują reakcje otoczenia. Często odczuwają złość. Mają też skłonność do obwiniania innych. Próbują być samowystarczalni.

3.3. Zachowanie manipulujące polega na nieszczerym i nieuczciwym zachowaniu wobec otoczenia. Anni Towned krótko określa postawę manipulującą: „.ja nie jestem nic wart i reszta świata też nic”.

Postawy i zachowania manipulujące pojawiają się najczęściej w przełomowych okresach życia oraz w sytuacjach, gdy nie są konsultowane decyzje dotyczące bezpośrednio osób zainteresowanych np. menadżerów, z którymi nie konsultowano decyzji o przeniesieniu wymagającym zmiany miejsca zamieszkania. Wtedy ludzie zachowują się fałszywie i destrukcyjnie, zarówno wobec siebie, jak i otoczenia. Podejrzewają innych o złe zamiary, niedowierzają im, lekceważą siebie i innych. Poddają w wątpliwość poczucie godności innych ludzi. Mają kłopoty z mówieniem o sobie. Wykazują dużą ostrożność w stosunku do innych. Często towarzyszy im uczucie osamotnienia, zwątpienia i utrata motywacji do pracy. Czują się bezradni. Zachowują się sarkastycznie, a problemy próbują rozwiązywać okrężnymi drogami. Unikają odpowiedzialności np. przez uogólnianie własnych, subiektywnych odczuć i opinii, zniekształcanie sensu cudzych wypowiedzi itp.. Cechuje ich brak konsekwencji.

3.4. Zachowanie asertywne polega na uznawaniu, że jest się tak samo ważnym, jak inni. To reprezentowanie własnych interesów, ale z uwzględnieniem interesów drugiej osoby.

Zachowanie asertywne oznacza korzystanie z osobistych praw bez naruszania praw innych. Charakteryzuje ludzi, którzy mają wysoką samoocenę i akceptują siebie. Osoby te szanują siebie i innych, interesują się uczuciami, myślami i reakcjami innych. Umieją zadawać pytania. Cechuje ich uczciwość i bezpośredniość, a także duża motywacja do pracy. [ 6/40]

Postawa asertywna towarzyszy ludziom, którzy mają adekwatny do rzeczywistości obraz własnej osoby. Znając swoje słabe i mocne strony, akceptują siebie i innych. Stawiają sobie realistyczne cele, dzięki czemu w pełni wykorzystują swoje możliwości, a jednocześnie nie podejmują zbyt trudnych zadań, co ich chroni przed rozczarowaniem i krytyką otoczenia.

Dla ułatwienia każdą z powyższych postaw scharakteryzowano w tabeli oraz poparto przykładem.

Osoby bierne, agresywne czy manipulujące mają niską samoocenę i brak im pewności siebie. Zazwyczaj nie czują się odpowiedzialne za własne nastawienie i działanie na innych. Jedynie osoby asertywne mają adekwatną samoocenę i czują się w pełni odpowiedzialne za swoje zachowanie, nie upatrują przyczyn w otoczeniu.

 

Dla zobrazowania poniżej podany jest przykład, jak zachowują się w danej sytuacji osoby bierne, agresywne, manipulacyjne i asertywne w określonej sytuacji. Anka (A) chce pożyczyć zeszyt od Beaty (B). Beata nie chce.

a) A: B, pożycz mi zeszyt z technologii.

B: Ale ja właśnie chciałam się pouczyć...

A: Nic ci się nie stanie, jak się raz nie przygotujesz. Zresztą masz już ocenę.

A: Ale jak ci ostatnio pożyczyłam, to nie przyniosłaś...

B: No to co? Jeszcze pamiętasz? Pożyczasz czy nie?

Beata bez słowa podaje zeszyt. Zachowała się ulegle. Nie udzieliła odpowiedzi „nie”, wymieniała trudności, które tylko zachęciły koleżankę do ich przezwyciężenia poprzez argumentację. Bała się, że A o niej źle pomyśli (że jest niekoleżeńska, pamiętliwa, mściwa).

b) A: B, pożycz mi zeszyt z technologii.

B: Tobie? Jeszcze czego! Lepiej byś się nauczyła szybciej pisać, a nie czepiała ludzi o jakieś zeszyty.

A zwiesza głowę na taką ripostę i odchodzi.

B zachowała się agresywnie. Wytyka koleżance, co powinna robić, a co nie.

c) A: B, pożycz mi zeszyt z technologii.

B: Słyszałam, że nigdy nie oddajesz w terminie.

A: Od kogo?

B: Wszyscy o tym mówią.

A: Jakie wszyscy? Pożycz. Nie nadążam pisać na lekcji, przecież wiesz.

B: Pożycz sobie od kogoś innego.

B zachowała się manipulacyjnie. Nie chce wziąć odpowiedzialności za swoją decyzję ani za swoje poglądy, obarcza nimi inne osoby.

d) A: B, pożycz mi zeszyt z technologii.

B: Nie, nie pożyczę ci zeszytu. Ostatnio, jak ci pożyczyłam nie oddałaś mi w porę.

A: No to co? Jeszcze pamiętasz? Pożyczasz czy nie?

B: Nie. Nie mam zamiaru. Już raz dostałam jedynkę przez to pożyczanie. Nie chcę, żeby się to powtórzyło.

A: Bądź człowiek. Przecież wiesz, że nie nadążam na lekcji.

B: Wiem, ale możesz przepisać na przerwie a jak nie zdążysz, możemy przekserować. Co ty na to?

A: Dobrze. To na następnej przerwie, jest długa. Dobrze?

B: O.K.

A: Dzięki.

B zachowała się asertywnie. Odmówiła koleżance, uzasadniając krótko swoją decyzję. Zaproponowała inne rozwiązanie, uwzględniające interesy obu stron.

4. Typowe sytuacje sprawiające kłopoty

Każdy przyjmuje jedną z wyżej wymienionych postaw. Zauważono, że wiele osób w jednych sytuacjach zachowuje się asertywnie, w innych zaś ma problemy z otwartym wyrażaniem uczuć, poglądów itp. (z uwzględnieniem praw innych osób). Najczęściej problemy te pojawiają się wobec konkretnych osób np. ludzi z dużym autorytetem lub w konkretnej sytuacji np. na zebraniach w dużym gronie albo, gdy działają pod presją.

Można więc mieć problemy wobec:

• znajomych tej samej płci,

• znajomych różnej płci,

• bliskich krewnych,

• ludzi z dużą władzą,

• przyjaciół,

• podwładnych,

• sprzedawców, mechaników i innych osób pracujących w usługach itp.

Potencjalne sfery problemów to:

• wyrażanie uczuć pozytywnych (mężczyznom i kobietom),

• wyrażanie uczuć negatywnych (mężczyznom i kobietom),

• odmawianie prośbom i zaproszeniom,

• wyrażanie własnego zdania,

• wyrażanie uzasadnionej złości,

• radzenie sobie z zachowaniem podporządkowującym,

• radzenie sobie z krytyką (a w szczególności krytyką złośliwą, zakamuflowaną, nieuzasadnio-ną naszym zdaniem).

5. Zmiana zachowania

Osoby, które chcą zmienić swe zachowanie na asertywne mogą korzystać ze specjalnych kursów asertywności, stworzyć własną grupę samopomocy lub przy pomocy literatury, filmu samemu ćwiczyć i próbować się zmieniać. Stwierdzono jednak, że, szczególnie początkowo, przydatna jest praca w grupach, gdzie ćwiczy się zachowanie w sytuacjach trudnych, poczynając od najprostszych. Początkowo przygotowuje się krótki scenariusz, inscenizuje daną scenę, a następnie dzieli spostrzeżeniami. Informacje zwrotne są bardzo pomocne. Np. „widzowie” mówią o tonie głosu, pozycji ciała „bohatera”, który często nie jest świadom niewerbalnych sygnałów, jakie nadaje. Po tzw. modelowaniu następuje ćwiczenie danej sceny i powtórne informacje od publiczności. Ponieważ „bohater” ma się poczuć swobodnie w danej sytuacji, czasem scenkę trzeba przećwiczyć kilkakrotnie. Kładzie się nacisk na pozytywne, ale szczere informacje zwrotne (pochwały). Tak w skrócie wygląda metoda sceny teatralnej omawiana szerzej przez M. Król-Fijewską.

Ucząc się asertywności należy:

• chcieć się zmienić,

• zaczynać od zadań najprostszych (stawianie małych kroków),

• nagradzać się za zachowanie asertywne,

• wypowiadać zwięzłe, krótkie i rzeczowe komunikaty,

• być wytrwałym,

• przygotowywać się do spodziewanych sytuacji trudnych (przynajmniej początkowo).

Podstawowe umiejętności asertywne to:

wytrwałość (ćwiczona np. przez technikę zepsutej płyty),

sztuka negocjacji (obejmująca współczucie, domaganie się wyjaśnień, zachowanie spokoju, trzymanie się sedna sprawy, opieranie się na faktach, co czasem wymaga przygotowania oraz proponowanie kompromisu),

wyrażanie konstruktywnej krytyki (co wymaga konkretnych uwag, zachowania spokoju, zauważania pozytywnych stron, trzymania się sedna sprawy, skupiania się na zachowaniach i faktach, nie używanie etykiet i stereotypów),

przyjmowanie krytyki (poprzez metodę 1-potwierdzeń negatywnych {co polega na spokojnym przyznaniu racji, jeśli zgadzamy się z treścią krytyki}, 2-mgły {co polega na spokojnym przyznaniu, że w tym, co jest mówione może być pewna prawda i pozwala na radzenie sobie z krytyką manipulacyjną} lub 3-negatywnych pytań {co polega na zachęceniu rozmówcy do dalszej, bardziej precyzyjnej krytyki i może okazać się bardzo konstruktywne, choć trudne}).

7. Podsumowanie

Człowiek asertywny jest świadomy swych mocnych i słabych stron. Nie obawia się ryzyka. Błędy spostrzega jako okazję do nauki i lepszego działania następnym razem. Stawia sobie realistyczne cele, dzięki czemu unika sytuacji przerastających go i nie doznaje wielu niepowodzeń.

Na ogół zmiana zachowania jednej osoby powoduje też zmianę zachowania otoczenia. Jeśli jednak nasze asertywne zachowanie nie powoduje asertywnego zachowania innych osób, nie możemy brać odpowiedzialności za to, że ktoś poczuje się dotknięty lub dopuścić, by przeszkodziło to w akcentowaniu własnych praw. Asertywność nie stanowi gwarancji sukcesu. Częściej prowadzi do kompromisu i negocjacji niż jednoznacznego zwycięstwa. Daje satysfakcję z wyrażania własnych uczuć, pozwala rozstrzygać konflikty bez poczucia winy czy nieszczerości, pomaga bardziej otwarcie i uczciwie wyrażać potrzeby, ale nie może zagwarantować, że będą one zaspokojone. Nagrodą jest pewność siebie, odprężenie i zadowolenie, gdyż człowiek jest po prostu sobą. Na ogół osoba, która zaczyna zachowywać się asertywnie budzi większy szacunek otoczenia, może jednak spowodować niepożądane konsekwencje (np. zabranie premii po upomnieniu się o podwyżkę). Mimo oczywistych trudności warto próbować zmienić swoje postawy i zachowania, ponieważ przynosi to korzyść zarówno osobom bezpośrednio zainteresowanym, jak i otoczeniu; jest to jednak wolny wybór wolnego człowieka.

 

LITERATURA:

1. Braun-Gałkowska M.: W tę samą stronę. Książka dla nauczycieli o wychowaniu i lekcjach wychowawczych. Wydawnictwo Krupski i S-ka. Warszawa, 1994. tom I, s.73-78. (Pietrasiński Z.: Poznawanie siebie. Grzywak-Kaczyńska M.: Obraz samego siebie.)

2. Król-Fijewska M.: Trening asertywności. Innstytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości. Warszawa, 1993.

3. Lindeenfield G.: Asertywność - czyli jak być otwartym, skutecznym i naturalnym. Ravi. Łódź, 1994.

4. Niwiński T.: Ja. Te Ta Publishing. Ravi. Łódź, 1997.

5. N.N.: Jak żyć z ludźmi (umiejętności interpersonalne). Program profilaktyczny dla młodzieży. MEN. Rozdział 6.

6. Towned A.: Jak doskonalić asertywność - praktyczny podręcznik asertywności dla menadżerów. Zysk S-ka Wydawnictwo. Poznań, 1991.

7. Król-Fijewska M.: Uczę się asertywności. Cykl programów telewizyjnych.

Wiele osób nie potrafi w sposób skuteczny egzekwować to, co im się należy. Wynika to z ich niskiej samooceny. Trudność tę odczuwać mogą kolejne pokolenia w rodzinach, w których uczy się powściągliwości w okazywaniu emocji, pokory w przyjmowaniu kolejnych urazów, przekładania cudzych interesów nad swoje oraz wiary, że trzeba ustępować starszym.

Niska samoocena i zaburzony obraz samego siebie są nieuchronnym rezultatem wychowania w rodzinie nieszczęśliwej i nie zapewniającej poczucia bezpieczeństwa. Często, kiedy ktoś w dzieciństwie czuł się odrzucony lub skrzywdzony, w dorosłym życiu nie potrafi prosić o to, o czym marzy. Większość ludzi w takiej sytuacji milczy, ale są i tacy, którzy  krzyczą i agresją egzekwują to, co chcą osiągnąć.

Asertywność oznacza wiarę w siebie, ale jednocześnie szacunek dla uczuć i potrzeb innych. Być asertywnym, to znaczy postępować tak, aby bronić swoich własnych interesów, własnych opinii bez przesadnej nerwowości, akceptować własne uczucia uczciwie i bez skrępowania, nawet kiedy nie są one zgodne z uczuciami grupy. Asertywność uczy bronić własnych praw, nie odmawiając tych samych praw innym.

Istnieją dwa główne rodzaje zachowań nieasertywnych:

• unikanie, odczuwany jest lęk przed reakcją innych, typowa reakcji osób niezdecydowanych i uległych, łatwo poddających się manipulacji,

• agresja.

Zastanów się, jak siebie samego oceniasz:

Początek formularza

jestem nieśmiały,

komplementy wprawiają mnie w zakłopotanie,

często widzę wady u innych,

boję się rywalizacji,

lubię dorównywać innym,

lubię być "pierwszy",

boję się popełniać błędy,

boję się odtrącenia,

boję się konfliktu,

boję się krytyki,

często mówię  "przepraszam".

Dół formularza

Jeśli masz problem z wyrażaniem swoich uczuć, pamiętaj że:

• masz prawo prosić o to, czego pragniesz, ale musisz zaakceptować fakt, że ktoś inny ma prawo Tobie odmówić,

• masz prawo powiedzieć "nie obchodzi mnie to",

• masz prawo zachowywać się nielogicznie i nie musisz się usprawiedliwiać,

• masz prawo podejmować samodzielne decyzje i radzić sobie z ich konsekwencjami,

• masz prawo nie wiedzieć o czymś lub czegoś nie rozumieć,

• masz prawo popełniać błędy,

• masz prawo odnosić sukcesy,

• masz prawo zmienić zdanie,

• masz prawo do prywatności,

• masz prawo do samotności i niezależności,

• masz prawo mówić tak lub nie,

• masz prawo wypowiadać swoje zdanie.

Jeśli pragniesz być osobą asertywną, konieczne jest wprowadzenie zmian w sposobie reakcji w sytuacjach stresowych. Stawianie czoła konfliktom w związkach międzyludzkich jest okazją do zmiany wzorców zachowań wyuczonych w dzieciństwie. Jeśli źle się czujesz w pewnej sytuacji w twoim związku, odpowiedz sobie na pytania:

• Dlaczego mój partner zachowuje się w ten sposób?

• Czy czuję złość, strach lub irytację?

• Dlaczego to się w ogóle dzieje?

• Jaką sferę moich uczuć porusza we mnie mój partner?

• Dlaczego tak ważne jest dla mnie, aby wszystko przebiegało zgodnie z moim życzeniem?

• Dlaczego mój partner zawsze musi mieć rację?

• Jak on / ona odbiera moją reakcję na jego odmienne zdanie?

• Jakie lęki kryją się u podstaw mojego poczucia zagrożenia?

• Dlaczego postawa mojego partnera wpływa na mnie w ten sposób?

Aby stać się osobą asertywną, musisz nauczyć się bez emocji powiedzieć:

• Nie zgadzam się z tym, że jestem odpowiedzialny za to, co się stało.

• Odmawiam odgrywania roli kozła ofiarnego.

• Kiedy próbujesz zrzucić na mnie odpowiedzialność za swoje błędy, czuję się urażony.

• Nie wezmę na siebie winy za to, co się stało.

• Nikt cię nie zmuszał, żebyś to zrobił. Sam tego chciałeś/chciałaś.

• Dlaczego nie możesz pogodzić się z faktem, że to była  twoja decyzja.

• Przykro mi.

• Przepraszam.

• To była moja wina.

• Tak, jestem za to odpowiedzialny.

• Tak, popełniłem błąd.

• To moja wina, nie twoja.

Na temat asertywności napisano wiele książek, np:  Jak być asertywnym, Naucz się mówić "nie", autorka Patricia Mansfield.

Na tej stronie pragnę jedynie zasygnalizować, że proces przebaczania powinniśmy rozpocząć od zmian w swoim sposobie myślenia. Tylko osoba asertywna może uwolnić się od poczucia winy i rozpocząć odnowę.  Zaś proces zmiany sposobu myślenia, pozbywania się poczucia winy, zdobywanie pewności siebie, jest procesem bardzo skomplikowanym, który może trwać kilka miesięcy, a nawet kilka lat.

Zacznijmy od : Chcę  być  pewnym  siebie.

 Żeby zyskać pewność siebie, trzeba z szacunkiem patrzeć ni siebie samego,

A więc:

• Zastąp samokrytycyzm przekonaniem o własnej wartości..

• Zastąp obawę przed niepowodzeniem wyrazistym obrazem celu działania i sukcesu

Największych dzieł dokonali ci, którzy dziwnym sposobem zachowali zdolność do snucia marzeń przez całe życie       /Walter Russell Bowie/

• Uwolnij się od cudzych oczekiwań.

Nie mam recepty na sukces, służę za to przepisem na niepowodzenie: Spróbujcie zadowolić wszystkich.      /Herbert Bayard Swope/

• Pozwól sobie na trochę ekscentryczności, stale coś twórz, ucz się oraz czasami zbaczaj z utartych szlaków.

• Zachowaj pewną niezależność od rodziców i od znajomych..

• Patrz z dystansem na swój zewnętrzny wygląd.

Istnieje niewielki związek pomiędzy urodą kobiety a jej własnym poczuciem atrakcyjności. Kobieta z pozoru nieatrakcyjna może być zadowolona ze swojej urody, podczas gdy inna, wyjątkowo atrakcyjna, potrafi przejmować się obsesyjnie drobną skazą.

• Nie trać inicjatywy, nie dawaj za wygraną, kiedy zostałeś odrzucony.

Polecam do przeczytania książkę Sztuka pewności siebie, Alana Loy McGinnis.

UWAGA:  Nie wpadnij w samouwielbienie