"Rozwój fizyczny” jest to pojęcie bardzo obszerne, obejmuje bowiem całokształt procesów biologicznych, biochemicznych i biofizycznych, zachodzących w organizmie człowieka. - od zapłodnienia do śmierci. Procesy te warunkują rozrastanie się i dojrzewanie organizmu. Zmiany, które obserwujemy u człowieka, są przejawem tych procesów. Następują one po sobie w określonej kolejności i kierunku i są nieodwracalne. Można tu zaliczyć m.in. np. wysokość i ciężar dała, długość kończyn i tułowia, ich wzajemny układ i wzajemne proporcje .

Sprawność fizyczna jest zwykle rozumiana jako zaradność w rozwiązywaniu przez człowieka zadań ruchowych lub jako zdolność do efektywnego i ekonomicznego wykonania pracy mięśniowej. Termin ten jednak w polskiej literaturze nie jest jednoznacznie rozumiany i definiowany.

Z różnych definicji sprawności fizycznej można wyodrębnić trzy rozumienia jej istoty:

Pierwsza zakłada, że sprawność fizyczna wyraża stopień efektywnego spożytkowania własnego potencjału ruchowego.

Drugi sposób rozumienia sprawności fizycznej jest bardziej behawioralny. Jest ona traktowana jako wyraz osiągniętego w ontogenezie poziomu zaradności i samodzielności motorycznej, sprawdzającego się w różnych sytuacjach. Można ją nazwać inaczej ruchową adaptacją człowieka do środowiska biogeograficznego i społeczno-kulturowego. Na tak rozumiane pojęcie składa się trzy grupy przejawów: wydolność organizmu, umiejętności ruchowe i pozytywne umotywowanie.

Trzecie stanowisko sprowadza pojęcie sprawności fizycznej do sumy cech motorycznych: siły, szybkości, wytrzymałości, a często także zwinności, mocy i innych.

Sprawność fizyczną można podzielić na ogólną i specjalną.

Ogólna sprawność dotyczy człowieka, u którego wydolność robocza organizmu, poziom podstawowych zdolności motorycznych, umiejętności ruchowe oraz motywacje i subiektywne zaangażowanie się w działania występują na jednakowo wysokim poziomie nawet w odmiennych sytuacjach motorycznych.

Z kolei specjalna sprawność fizyczna rozumiana jest jako wyraz szczególnej adaptacji do podobnych powtarzających się sytuacji motorycznych. Jest to adaptacja ukierunkowana, polegająca na ukształtowaniu poszczególnych cech motorycznych i na osiąganiu pewnej biegłości w złożonym procesie sterowania ruchami powtarzającymi się lub podobnymi.

W literaturze używa się również pojęć sprawność ruchowa i sprawność motoryczna.

Termin „motoryczność” obejmuje wszelkie ruchowe czynności człowieka, w których istotną rolę odgrywa m.in. koordynacja pracy mięśniowe, obszerność ruchu, energia skurczu mięśniowego i czas pracy. W działalności ruchowej dominuje niekiedy siła, szybkość, wytrzymałość, zręczność, zwinność czy też inne nie wymienione cechy motoryczne. Uzyskany wynik z pomiaru, przy maksymalnym zaangażowaniu jednej z cech; charakteryzuje stopień jej rozwoju.

W zwykłej działalności człowieka najczęściej występują cechy motoryczne łącznie, w ścisłej integracji: przy dużej zmienności stopnia zaangażowania. Natomiast w jednostronnej pracy. zawodowej i w specjalizacji sportowej zazwyczaj dominuje jedna lub określony zespół cech, np: szybkościowo-siłowych, wytrzymałościowo-siłowych, szybkościowo-wytrzymałościowych .

Pojęcie sprawności ruchowej odnosi się do różnych rodzajów motoryczności, np.: produkcyjnej, sportowej itp. W odniesieniu do całej motoryczności ludzkiej używa się najczęściej dwóch pojęć sprawności: ruchowej i fizycznej. Nie są to zjawiska tożsame, choć sprawność ruchowa wiąże się ze sprawnością fizyczną i z reguły jest jednym z jej składników.

Sprawność ruchowa – według R. Przewędy „jest definiowana jako aparatem ruchu. Składają się na nią przede wszystkim zespół nabytych umiejętności, będący efektem osobistych doświadczeń oraz odpowiedni stan rozwoju ruchowego, umożliwiający wykorzystania tych umiejętności.” Sprawność ruchowa jest więc wg tego autora sumą dwóch elementów: umiejętności oraz właściwego stanu aparatu ruchu.

Według Z. Gilewicza „sprawność ruchowa stanowi wyraz osobniczych doświadczeń, nabytych umiejętności i nawyków ruchowych przyswojonych w życiu codziennym, w pracy i w intencjonalnych ćwiczeniach ciała.”

K. Wlaźnik określa sprawność ruchową jako „umiejętność rozwiązywania zadań stawianych przed osobnikiem przez określone potrzeby życiowe i sytuacyjne”, do których zaliczamy:

umiejętności użytkowe – ruchy manipulacyjne, praksyjne, angażujące głównie kończyny górne. Posługiwanie się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku;

sprawność ruchową – ruchy swobodne, postawno-lokomocyjne i inne – czynności chodu, biegu, wspinania, rzutu itp.

A zatem sprawnych ruchowo nazywamy ludzi umiejących wszechstronnie władać własnym ciałem i mających duży zakres podstawowych nawyków ruchowych, które są efektem wielostronnego ćwiczenia układu ruchowego.

R. Przewęda twierdzi, że: „sprawność fizyczna jest pojęciem szerszym, wiąże się, bowiem ze stanem całego organizmu człowieka, a nie tylko z jego aparatem ruchu. Można ją określić jako aktualną możliwość wykonania wszelkich działań motorycznych, decydujących o zaradności człowieka w życiu.”

Dlatego za sprawnych fizycznie przyjęto uważać ludzi silnych, szybkich, odpornych na zmęczenie, zwinnych i zaradnych w ruchowych czynnościach, niezależnie od budowy ciała, prawidłowości rozwoju i od potencjału rozwojowych możliwości. Ostatnim zagadnieniem, które jest związane ze sprawnością ruchową i należałoby je wyjaśnić, to tak zwane uzdolnienia ruchowe. Wprowadził je Z. Gilewicz i określa je tak: „zdolności ruchowe to aktualne możliwości wykonania ćwiczeń określonej trudności. Oznacza, zatem określony poziom biologicznego rozwoju aparatu ruchowego i jego wyćwiczenia oraz dojrzałości motoryki badań.”

T. Bielicki natomiast pisze o uzdolnieniach ruchowych, że jest to: „zespół tych właściwości organizmu ludzkiego, które decydują o tym, do jakiego maksymalnego poziomu wydolności (sprawności) ruchowej dojść może ten organizm w wyniku odpowiedniego przeszkolenia.”

Zatem zdolnego ruchowo będziemy nazywać człowieka, który łatwo i bezbłędnie opanowuje i przyswaja sobie ruchy dla niego nowe, dotąd nie ćwiczone, któremu bez wysiłku udaje się przekształcić poprzednio przyswojone nawyki ruchowe na inne, różniące się w szczegółach.

N. Wolański sprawność fizyczną odnosi do organizmu, uważając, że jest to „stosunek poszczególnych fizjologicznych właściwości organizmu do ich podłoża makro- i morfobio-fizyko-chemicznego”, zaś sprawność ruchową lub motoryczną traktuje jako część sprawności fizycznej, wyrażającej się w efektywności i ekonomiczności ruchów.

Pojęcie sprawności fizycznej używane jest przez L. Denisiuka, który definiuje ją jako „poziom rozwoju cech motorycznych będących efektem zamierzonego i niezamierzonego wyćwiczenia”.

Czynniki wpływające na przebieg rozwoju fizycznego

Czynniki, które determinują, stymulują i modyfikują rozwój sprawności fizycznej i zdrowie człowieka, podzielić można na czynniki genetyczne i zewnątrzpochodne.

Do czynników zewnątrzpochodnych zaliczamy czynniki – środowiskowe, społeczno-ekonomiczne oraz styl życia człowieka, w tym także jego aktywność ruchową. Kierunek i poziom rozwoju psychofizycznego jest wypadkową działań tych dwóch grup czynników. Oddziaływanie przez dłuższy czas czynników pochodzenia zewnętrznego powoduje zmiany anatomiczne i funkcjonowanie organizmu, przy czym charakter tych zmian jest zależny od intensywności działających bodźców. Czynniki zewnątrzpochodne, szczególnie ruch, działają na organizm tym efektywniej, im człowiek młodszy. Przesadna ochrona dzieci i młodzieży przed działaniem czynników środowiskowych oraz niedobór ruchu mogą doprowadzić do obniżenia poziomu rozwoju fizycznego .

W obecnych czasach warunki zewnątrzpochodne nie stawiają współczesnemu człowiekowi naturalnych bodźców, które mogą doprowadzić do najkorzystniejszych dla zdrowia stanów równowagi. Szczególnie siedzący tryb życia nie sprzyja uruchomieniu naturalnych mechanizmów rozwojowych.

Najbardziej skuteczną metodą oceny udziały czynnika genetycznego w uzdolnieniach ruchowych jest porównanie różnic w wynikach testów ruchowych między bliźniaczkami jedno i dwujajowymi. Podobne oceny dają badania genealogii rodzin odnoszących sukcesy w sporcie wyczynowym. Można zaobserwować tutaj nie tylko dziedziczenie talentu, ale również jego ukierunkowanie na określoną dziedzinę sportu.

Wraz z rozwojem dziecka podjęcie intensywnego treningu sportowego przyśpiesza tenże rozwój. Doskonale obrazują to zestawienia krzywych szybkości wzrastania cechy somatycznych i motorycznych.

Cywilizacja współczesna powoduje, że człowiek prowadzi siedzący tryb życia. Gdy dodamy do tego niekorzystne zjawiska będące konsekwencją współczesnej organizacji życia społecznego i warunków pracy, jak: zanieczyszczenie powietrza, hałas, złe odżywianie itp. To stwierdzić należy, iż współczesny człowiek narażony jest na wiele szkodliwych bodźców powodujących rozstrojenie normalnego stanu równowagi psychofizycznej. Dołączyć do tego należy jeszcze zjawiska alkoholizmu, nikotynizmu i narkomani oddziałujące na zdrowie jak i sprawność ruchową.

Brak ruchu (hipokinezja) lub uboga aktywność ruchowa może być przyczyną upośledzenia motoryczności i wydolności fizycznej

J. Raczek, na podstawie wyników badań stwierdził, że wytrzymałość współczesnych dzieci jest cechą szczególnie zaniedbaną, co w konsekwencji odbija się na sprawności układu krążenia. Pod wpływem wysiłku fizycznego zachodzą określone zmiany morfologiczne we krwi. Zmiany te dotyczą krwinek, elektrolitów i innych składników. Uboga aktywność fizyczna powoduje zmniejszenie ilości krwi krążącej i zmniejszenie liczby czerwonych krwinek. Konsekwencją tego jest ograniczenie wielkości pułapu tlenowego, co powoduje obniżenie wydolności fizycznej organizmu .

Omawiając sprawność ruchową nie można pominąć czynników, które warunkują jej rozwój. Spośród wielu czynników decydujących o rozwoju sprawności ruchowej rozróżniamy trzy zasadnicze grupy:

Czynniki endogenne paragenetyczne i niegenetyczne – uwarunkowanie genetyczne, które decydują o pewnych niezmiennych właściwościach gatunku oraz o jakościowych cechach osobnika. Zespół tych cech przekazywany jest przez geny już w chwili poczęcia .

Czynniki egzogenne – tj. pochodzące ze środowiska zewnętrznego, których różnorodne wpływy są bardziej zmienne, niż te pochodzące ze środowiska wewnętrznego. Są to:

- czynniki biogenetyczne (naturalne);

czynniki społeczno-ekonomiczne (kulturowe); tryb życia osobnika: jego rozkład dnia, charakter i intensywność zajęć ruchowych, warunki mieszkaniowe, odpoczynek, sen, odżywianie, kontakty z naturą itp.

Podsumowując, rozwój sprawności fizycznej zależy od układu nerwowego, stanu zdrowia, rozwoju fizycznego, a także zainteresowań, upodobań i uzdolnień ruchowych. Aby racjonalnie kierować rozwojem motorycznym trzeba wiedzieć, w których okresach motorycznych organizm jest szczególnie podatny na oddziaływanie bodźców ruchowych wpływających na kształtowanie zdolności motorycznych. Trzeba się także orientować, kiedy występują okresy (fazy) sensytywne, czyli takie przedziały czasowe, w których organizm charakteryzuje się zwiększoną wrażliwością na działanie czynników środowiskowych niż w innych okresach .