s. 568-578

„Zasady pisania raportu z badań”

Pisanie raportu z badań jest wyspecjalizowaną umiejętnością, której można się nauczyć. Chociaż poszczególne dyscypliny akademickie różnią się szczegółami dotyczącymi tego, co powinno zostać przedstawione w ramach ich przedmiotu badań, to podstawowe elementy raportu są takie same dla wszystkich raportów — od opisujących testy przeprowadzane w domu do rozpraw doktorskich i artykułów naukowych. W tym dodatku przedstawimy wskazówki ułatwiające pisanie raportu z badań.

Cel raportu określa jego strukturę. Z kolei forma raportu wynika z funkcji, jaką ma on pełnić. Funkcją raportu z badań, w odróżnieniu od innych raportów, jest nie tylko przekazywanie wyników, ale także bezpośrednie powiązanie tych wyników z modelem teoretycznym lub z jedną czy wieloma testowanymi empirycznie hipotezami. Struktura raportu z badań została ujednolicona i można ją ująć w postaci schematu organizującego sposób prezentacji w spójną i logiczną całość. Dzięki temu pisanie raportu staje się łatwiejsze.

Dlaczego należy pisać raport z badań?

Podstawowym pytaniem poprzedzającym podejmowanie każdego działania jest pytanie:, Po co to robić? W badaniach naukowych odpowiemy, że jest to chęć rozszerzania horyzontów ludzkiej wiedzy, poprawianie metodologii i zwiększanie dokładności analiz. Jednak te podniosłe cele nie gwarantują jeszcze, że raport zostanie dobrze napisany, a także nie zawsze stanowią podstawową motywację studentów.

Gdy — z drugiej strony — przeanalizujemy reguły pisania dobrego raportu, to dwa elementy wysuną się na plan pierwszy. Pierwszy to stopień zaangażowania autora w problematykę badawczą, stopień zafascynowania procesem badawczym i wynikami badań. Drugim elementem jest staranność zdefiniowania i przedstawienia przedmiotu badań. Jeżeli temat jest interesujący dla autora, to również będzie interesujący dla czytelnika, na pewno dla osoby prowadzącej zajęcia, a być może i dla szerszego audytorium. Czytelnicy będą ponadto przekonani o wartości raportu, jeżeli sposób przedstawienia podstawowych idei, wyników oraz sposób pisania będą profesjonalne. Naszym celem jest, zatem przedstawienie wskazówek umożliwiających skuteczne przedstawianie innym osobom wyników własnych wysiłków badawczych.

Dopasowywanie formatu raportu do odbiorcy

Odbiorca raportu jest równie ważny dla jego autora jak rodzaj audytorium dla mówcy przygotowującego przemówienie. Im bardziej zróżnicowane będzie audytorium, tym ogólniejsze przedstawiane treści i tym luźniejszy będzie ich format. Raporty przeznaczone dla profesjonalistów powinny mieć charakter wysoce techniczny i powinny być mocno wyspecjalizowane. Pamiętając o audytorium, autor raportu może, zatem wybrać właściwy format, określić stopień jego szczegółowości i słownictwo zrozumiałe dla odbiorcy. Odwoływanie się do odbiorcy pomaga również autorowi ustalić, czy założenia leżące u podstaw raportu zostaną dostrzeżone i zrozumiane. Mówiąc krótko, strategia autora — wyrażona przez wewnętrzną strukturę raportu — powinna uwzględniać docelowego odbiorcę, nigdy zaś nie powinna być przypadkowa.

Rodzaje raportów

Badania realizowane w ramach nauk społecznych generalnie dzielimy na dwa rodzaje: badania jakościowe i badania ilościowe. W badaniach jakościowych można wykorzystywać takie elementy opisu badań ilościowych, jak diagramy i wykresy. Opis badań ilościowych zaś może wykraczać poza liczby i dotyczyć analizowania powiązań pomiędzy formalnym wzorem a miejscem mierzonej zmiennej w teorii. Dlatego nie należy mylić narzędzi wykorzystywanych do prezentacji wyników z charakterem raportu. Niezależnie jednak od celu i treści raportu podstawowe zasady dotyczące struktury raportu zarówno z badań jakościowych, jak i ilościowych są w gruncie rzeczy takie same.

Raporty z badań jakościowych.

Badania jakościowe, wyrastające z tradycji Ver-stehen, tj. głębokiego rozumienia zjawisk społecznych, mają zasadniczo charakter indukcyjny. Osoby prowadzące badania jakościowe wykorzystują badania terenowe, zwłaszcza analizę przypadku i obserwację uczestniczącą (por. rozdział 12). Badacz stara się nie ingerować w przebieg zjawisk. Raport z takich badań będzie, zatem zawierać dużo materiału opisowego. W raporcie powinno się również wykazać, w jaki sposób zebrane obserwacje stały się podstawą wyodrębnienia i analizowania zmiennych (indukcja) oraz w jaki sposób można te zmienne wbudować w teorię. Ważną rzeczą, o której należy pamiętać, pisząc raport z badań jakościowych, jest przestrzeganie podstawowych założeń i pojęć teoretycznych oraz unikanie włączania zbyt wielu szczegółowych danych uzyskanych w badaniach terenowych. Może to, bowiem przeszkadzać i utrudniać przedstawianie podstawowej linii argumentacji.

Raport z badań ilościowych.

Ponieważ badania ilościowe są dedukcyjne, więc badacze przeprowadzają operacjonalizację zmiennych, manipulują zmiennymi empirycznymi, dokonują predykcji i testowania. W badaniach ilościowych kładzie się duży nacisk na metodologię, procedurę badawczą i statystyczne miary trafności. W raporcie powinno się zatem wyraźnie pokazywać drogę od teorii do operacjonalizacji pojęć, od wyboru metodologii i procedur badawczych do zebranych danych, od testów statystycznych do otrzymanych rezultatów i — w efekcie — wniosków.

Jeżeli w raporcie przedstawia się procedurę testowania hipotez, to każda hipoteza powinna być jasno nazwana (np. 1, 2 itd. czy A, B itd.), a nawet uwydatniona za pomocą innej czcionki czy podkreślenia. Metoda ta ułatwia czytelnikowi identyfikowanie postawionych pytań i ich związku z wynikami badań. Wyróżnianie pytań ułatwia organizowanie wywodu oraz przyciąga uwagę czytelnika. Jest to ważny element, ponieważ większość tekstu w raportach z badań ilościowych to słowny opis danych prezentowanych w tabelach. Dlatego wyraźne zaznaczanie pytań badawczych pomaga czytelnikowi śledzić prowadzony wywód, a także analizować wnioski końcowe będące podsumowaniem danych w kontekście metodologicznym i teoretycznym.

Raport ustny.

Raporty z badań wygłaszane na zajęciach to powszechnie stosowane narzędzie wprowadzające studenta nie tylko w proces pisania raportów, ale także w świat naukowych opinii. Krótki raport ustny z własnych badań wymaga nie tylko opracowania materiału pod kątem treści, ale również uwzględnienia zarówno sposobu jego wygłaszania, jak i audytorium, dla którego jest przeznaczony. Krótko mówiąc, raport słowny może być traktowany, jako streszczenie czy zakończenie ostatecznej wersji raportu pisemnego. Dlatego też wszystko to, co powiedzieliśmy o organizacji raportu pisemnego, ma tu zastosowanie, chociaż inaczej rozłożone zostaną poszczególne akcenty. W prezentacji słownej musimy zwracać większą uwagę na główne punkty naszego raportu, tempo mówienia i ton głosu — nie chcemy, bowiem, aby odbiorcy zasnęli bądź wpadli w nadmierny krytycyzm. Próbne wygłoszenie raportu pomoże nie tylko kontrolować ilość materiału, jaką można przedstawić w przeznaczonym na to czasie, ale również pomoże znaleźć takie sposoby wygłaszania, które sprawią, że raport będzie interesujący dla słuchaczy.

Prezentacje ustne wygłaszane dla profesjonalnego odbiorcy w czasie konferencji powinny uwzględniać te same podstawowe zasady, ale na poziomie bardziej wyrafinowanym. Dlatego warto myśleć o referatach wygłaszanych na zajęciach, jako o sposobie ćwiczenia umiejętności mówienia i prezentowania.

Wybór tematu

Wybór tematu badań jest najważniejszym i chyba najtrudniejszym etapem procesu badawczego. Aktualne wydarzenia, doświadczenie życiowe czy zagadki intelektualne pobudzają ciekawość i są źródłem oryginalnych tematów badawczych. Unikajcie tematów, które były już wiele razy realizowane przez innych studentów czy naukowców, i to bez względu na to, jak kuszące wydają się wam na pierwszy rzut oka. Jeżeli macie wątpliwości, to skonsultujcie się ze swoim opiekunem. Jednak nawet nadmiernie często realizowane tematy, takie jak alkoholizm, mogą być interesujące, jeżeli podchodzi się do nich w sposób oryginalny.

Można sprawdzić, czy właściwie i poprawnie rozumie się realizowany temat poprzez ujęcie celu raportu w postaci jednego z następujących pytań:, Czego chcę się dowiedzieć? Co chcę zbadać? Do czego chcę się przyczynić? Czy cel badania można sformułować w postaci pytań typu, „kto", „co" lub „kiedy" i odpowiedzieć na nie kolejno, w sposób analityczny, czy też należy ująć temat historycznie? Czy temat można przedstawić w postaci hipotezy, która następnie zostanie przetestowana za pomocą ściśle eksperymentalnych metod? Unikajcie problemów, których nie można przetłumaczyć na jasne i precyzyjne tematy badawcze. Takie problemy, bowiem są albo niejasne, albo zbyt szerokie, lub też nie nadają się do badania w sposób, jaki wybraliście.

Dwoma najważniejszymi kryteriami wyboru tematu dla studentów jest jego zgodność z realizowanymi zajęciami i możliwość zebrania danych empirycznych. Szybki przegląd dostępnej literatury nie tylko wprowadzi was w realizowany temat i będzie źródłem wielu pomysłów, ale również pomoże się upewnić, czy wybrany temat da się zrealizować, czy też powinien zostać przeformułowany lub zawężony. Możecie zaoszczędzić wiele cennego czasu i trudu, jeżeli wcześniej przeczytacie podstawową literaturę.

Wykonalność. Termin „wykonalność" jest często traktowany, jako kryterium wyboru problemu badawczego, ale co tak naprawdę oznacza? W obszarze badań podstawowe znaczenie terminu „wykonalność" najczęściej jest wiązane z teoretyczną złożonością wyjaśnianych zdarzeń lub pojęć, z ilością i dostępnością adekwatnych danych i czasem koniecznym na zebranie i przeanalizowanie danych, zanim będzie można rozpocząć pisanie raportu. Dla studenta wykonalność może oznaczać liczbę książek i artykułów, które musi przeczytać w ramach przeglądu literatury. Dla naukowca zaś wykonalność może oznaczać liczbę wyjazdów zagranicznych niezbędnych do zebrania danych znajdujących się w archiwach rządowych czy liczbę i złożoność modeli teoretycznych potrzebnych do wyjaśnienia badanego zjawiska.

Każdy badacz musi sam odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu jego temat badawczy jest wykonalny, i określić w ten sposób ramy przygotowywanego raportu. Zawsze lepiej ograniczyć temat i dokładnie go przeanalizować, niż rozszerzać jego zakres do takich rozmiarów, że nie ma ani czasu, ani źródeł, ani przestrzeni, aby adekwatnie przedstawić sensowną dyskusję. Dla badacza z uniwersytetu w Chicago na przykład analiza dochodów pochodzących z podatków od własności zebranych wstanie Illinois w latach 1919-1929 może być bardziej wykonalnym tematem niż problem zbierania podatków od własności w Chicago w okresie przed Wielkim Kryzysem. W tym przypadku, jeżeli dane dotyczące stanu Illinois są lepiej zorganizowane w ramach istniejących plików, to większa dostępność danych ułatwi przeprowadzenie procedur analitycznych i statytystycznych nawet wtedy, kiedy zebranie wszystkich danych może zabrać więcej czasu.

Główny cel raportu

Po wybraniu tematu badawczego badacz musi zadecydować, jaki jest podstawowy cel raportu. Jeżeli cel ten jest wąsko określony, specyficzny i wyznacza strukturę raportu, to pisanie raportu będzie znacznie łatwiejsze.

Raporty z badań są zazwyczaj skoncentrowane wokół odpowiedzi na pięć zasadniczych pytań: „kto", „co", gdzie", „kiedy" i „jak". Szóste pytanie, „dlaczego", jest pytaniem podstawowym. Celem raportu badawczego jest, zatem przedstawienie wyników, które są empirycznie i logicznie powiązane z jakąś koncepcją przyczynowości, czyli teorią. Autor ma wolną rękę w uwypuklaniu tylko jednego z tych pytań, w każdej konkretnej części raportu. Wybór celu powinien być podyktowany przez własne zainteresowania, (mimo że w niektórych przypadkach temat mógł zostać narzucony przez opiekuna) i oczywiście dostępność danych.

Cel większości raportów z badań można również określić, organizując go wokół trzech ogólnych kategorii: opisu wydarzenia czy techniki badawczej, bada-n i a nowych pomysłów czy nietypowych wydarzeń i wyjaśnienia związków przyczynowych. Czwartą kategorią obejmującą zarówno wyniki, jak i wnioski są propozycje rozwiązań problemów społecznych'.

We wprowadzeniu do raportu należy jasno przedstawić swoje cele i założenia. Raporty badawcze, na przykład, przedstawiają wstępne wyniki poszukiwań i wyznaczają etapy dalszych badań. Treść i uzasadnienie propozycji zmian nie muszą być oparte na podzielanych powszechnie wartościach i powszechnie przyjmowanych założeniach. Przez jasne określenie własnych celów i założeń możecie się upewnić, czy wasz raport został umieszczony we właściwym kontekście. Tym samym czytelnik może lepiej ocenić wasz raport.

Struktura raportu

Raporty badawcze mają zazwyczaj stosunkowo jasną strukturę ułatwiającą komunikowanie treści. Nic nie jest bardziej frustrujące od czytania niejasnych raportów dotyczących interesujących badań czy wyników. Dlatego chociaż każdy autor ma pewien stopień swobody, co do wyboru własnego stylu i narzędzi prezentacji (np. tabel czy rysunków), to opisując swoje badania, należy przestrzegać podanego niżej wzoru.

Wprowadzenie. Wprowadzenie powinno w sposób jasny i zwięzły określać cel pisania raportu. Powinno wiązać rodzaj raportu (ljp. badawczy) z postawionymi konkretnymi pytaniami i otrzymanymi wnioskami. (Streszczenie jest jeszcze bardziej zwięzłym wprowadzeniem i generalnie wyprzedza tekst w publikowanych artykułach). We wprowadzeniu, zatem prezentuje się przegląd treści i, co ważniejsze, wkład badań do danej dyscypliny. I chociaż to ostatnie stwierdzenie można uważać za wychodzące poza zakres raportów przygotowywanych przez studentów, jednak w ten sposób określa się wprost wartość naukową postawionych pytań czy analizowanych problemów.

Odwołajcie się do własnej wyobraźni, pisząc zdanie rozpoczynające wprowadzenie. Zdanie to jest po tytule elementem najbardziej przyciągającym uwagę. Wasze umiejętności stylistyczne będą tutaj najważniejsze. Można wskazać wiele możliwych strategii: można na przykład zacytować dramatyczne wydarzenie, które opisano w wiadomościach, można przytoczyć istotny i mający związek z tematem komentarz, wskazać na paradoks, jaki ujawnił się w badaniach, czy wyraźnie uwypuklić cel badania. Następnie należy zwięźle określić cel raportu. Unikajcie rozwlekłych wyjaśnień dotyczących celu badania w częściach raportu niepoświęconych omówieniu wyników. W tej części należy również omówić ograniczenia metodologiczne i teoretyczne raportu, ale w sposób, który nie lekceważy waszego wkładu. Jeżeli opiekun pracy studenta uważa, iż badanie warto było przeprowadzić, to jest to wystarczający argument.

Wielu początkujących autorów sądzi, że ponieważ wprowadzenie otwiera raport, przeto powinno zostać napisane na początku. To błędny pogląd. Dla wielu autorów napisanie pierwszych słów tekstu jest bardzo trudne i może opóźniać cały proces pisania. Jeżeli zorganizujecie swoją pracę właściwie i naszkicujecie cały tekst i jeżeli jesteście w pełni przekonani, co chcecie powiedzieć, (chociaż mogą wam się przydarzyć interesujące niespodzianki — pisanie, bowiem zawsze wymaga myślenia i myślenie zawsze gdzieś was zaprowadzi), to zanim napiszecie wprowadzenie, przygotujcie najpierw projekt całego raportu.

Przegląd literatury. Dzięki temu, że nauka powstaje w sposób systematyczny, realizowane badania naukowe opierają się na wynikach i pomysłach innych osób. Zatem badania naukowe nigdy nie są prowadzone w pustce, bez względu na to, jak bardzo innowacyjny jest realizowany temat czy zastosowana procedura. Dlatego przegląd literatury jest konieczny, aby można było określić miejsce własnych badań.

W przeglądzie literatury streszcza się wcześniejsze badania i przegląd ten można przedstawić na wiele sposobów. Wykorzystywane strategie mogą się różnić, jednak zawsze powinny wynikać z celu raportu. Badając trafność konkretnego testu statystycznego, można na przykład dokonać przeglądu sposobu wykorzystywania tego testu w określonym obszarze problemowym. Po jasnym i krótkim omówieniu zalet i wad testu można określić wkład własnego badania do dyskusji nad jego trafnością. Przegląd literatury można również zorganizować wokół szkół myślenia takich, jak szkoła Freuda, Junga i Skinnera w psychologii, wokół sposobów rozwiązywania problemu inflacji czy okresów historycznych, takich jak na przykład wojna wietnamska. Niezależnie od wybranej strategii przegląd literatury powinien być dokonany selektywnie i odwoływać się jedynie do tych źródeł, które są silnie powiązane z raportem i końcowymi wnioskami.

Należy pamiętać, że dokonując przeglądu literatury, nie zawsze w sposób uprawniony można odwołać się do wszystkich źródeł. Korzystajcie z tekstów naukowych, w których przedstawia się określone teorie lub omawia określone hipotezy badawcze. Artykuły umieszczane w gazetach nie będą tu, zatem właściwe. Można z nich korzystać na etapie zbierania danych, gdyż ich celem jest raczej przekazywanie informacji niż ich interpretowanie. Tym samym można je traktować, jako źródło informacji o tym, co się zdarzyło, lub informacji o danych statystycznych wtedy, gdy inne, właściwsze — z metodologicznego punktu widzenia — źródła nie są dostępne.

Metodologia i wyniki. Tę część raportu poświęca się szczegółowemu omówieniu zastosowanej procedury badawczej, jej podstaw metodologicznych, czynników decydujących o wyborze przypadku lub procedury oraz wynikom. Nie należy w tym miejscu raz jeszcze opisywać celu badania, chyba, że pomoże to czytelnikowi prześledzić rozwiązania metodologiczne. W tej części trzeba przedstawić przyjęte hipotezy, wzory wykorzystane do testowania wyników, tabele zawierające wyniki analiz statystycznych (por. s. 577, na której omówiono zasady prezentacji tabel) w sposób tym bardziej uporządkowany, im bardziej prowadzone badania miały charakter empiryczny czy ilościowy. Jak powiedzieliśmy już wcześniej, kolejne numerowanie hipotez ułatwia organizowanie tekstu. Ponieważ tabele powinny zostać włączone do tekstu w takim porządku, w jakim omówiono kolejne zmienne, więc wprowadzając odpowiednie dane do tekstu, wystarczy odnieść się jedynie do numeru tabeli (np. por. tabela 3), kiedy włączasz odpowiednie dane do tekstu.

Wyniki badań jakościowych można — w zależności od zastosowanej metodologii — omówić zgodnie z ich historycznym powstawaniem, czy też zorganizować tekst wokół badanych pojęć.

Omówienie wyników. W tej części raportu przedstawia się większość informacji dotyczących analizy otrzymanych rezultatów — waszą interpretację wyników, ich związek z pytaniem badawczym, z poprzednimi badaniami (na przykład to, czy je potwierdzają, czy też nie) oraz konsekwencje dla dalszych badań. Pisząc tę część, wykorzystajcie swoje umiejętności analityczne i wyobraźnię, stawiając dodatkowe pytania, wyciągając wnioski, oceniając poprawność zastosowanej metody czy istotność otrzymanych wyników. Dlatego warto rozpocząć od przypomnienia celu badania, a następnie pokazania, czy otrzymane wyniki potwierdzają lub nie wyjściową hipotezę badawczą, czy też trafność przyjętej strategii postępowania. Warto również ocenić własny wkład bez zbytniego podkreślania negatywnych wyników czy problemów, jakie pojawiły się w trakcie badań. Mówiąc krótko — wasza prezentacja powinna być jasna, zwięzła, wyważona i na temat.

Wnioski. Wnioski pisze się po to, aby zamknąć cykl badań, przejść od wcześniejszych badań do miejsca raportu w zgromadzonej wiedzy naukowej. Wymaga to powiązania wniosków teoretycznych czy metodologicznych z aktualnym stanem badań. Wnioski to również możliwość sugerowania nowych dróg badań — pomysłów, w jaki sposób można kontynuować to, co sami zrobiliście. Chociaż rekomendacje dla dalszych badań mogą wydawać się wielkim ciężarem dla osoby początkującej, to stwarzają one możliwość popisania się swoją wyobraźnią, pomagają umieścić własne wyniki w ciągu badań, podkreślają skromność i świadomość tego, że raport to jedynie niewielki wkład do ciągle powiększającego się obszaru wiedzy. Ta część może mieć objętość jedynie paragrafu, ale bez niej zabraknie zakończenia pracy. Jeżeli wyprowadzone wnioski są bardzo krótkie, to można je włączyć do części poświęconej omówieniu wyników.

Pisanie raportu

Szkic raportu. Napisanie raportu, po wysiłku włożonym w prowadzenie badań, może okazać się rzeczą najtrudniejszą. Pisanie jest wyzwaniem, ponieważ zmusza do myślenia i do krytycyzmu. O stylu pisania powiemy jedynie tyle, że proste, krótkie zdania są lepsze zwłaszcza wtedy, gdy macie zamiar przedstawić złożone pomysły lub procedury.

Wczesny start jest dobry dla pisania raportu. Mniej lub bardziej chronologicznie opiszcie zastosowane procedury i to, co ustaliliście. Strategia taka — oprócz ułatwienia podsumowania i zapamiętania całego materiału — stwarza możliwość zweryfikowania starych pomysłów i tworzenia nowych. Ta forma streszczenia staje się w zasadzie pierwszym szkicem ostatecznego raportu.

Po napisaniu wstępnego szkicu przejrzyjcie go kilka razy i poprawcie, jeżeli będzie to konieczne. W trakcie któregoś z przeglądów spójrzcie na swój tekst z pozycji' czytelnika, a nie autora. Jeżeli jako czytelnik jesteście w stanie śledzić przyjętą linię argumentacji, to następnie poszukajcie słabych punktów w przedstawionym rozumowaniu oraz podkreślcie usterki stylu. Taki przegląd może sprawić, że zweryfikujecie swój sposób myślenia i być może zechcecie coś zmienić. Bywa też inspiracją do nowych pomysłów, o których można wspomnieć teraz, a zrealizować w innych badaniach. Dlatego warto przygotować tyle szkiców, ile się uda i na ile jest czas.

Redagowanie. Raport z badań musi być nie tylko napisany zgodnie ze strukturą, jaką opisaliśmy, ale również musi zostać dobrze zredagowany. Redagowanie oznacza sprawdzanie, czy w tekście pojawiły się jedynie te szczegóły, które są istotne z punktu widzenia zastosowanej metody lub przyjętej argumentacji. Bądźcie świadomi jednak tego, że jest taki moment, który kończy całą pracę — moment, w którym zdacie sobie sprawę z tego, że dalsze czytanie tekstu nie odsłania wam już więcej problemów. To moment zakończenia pracy.

Tekst należy redagować, pamiętając o jego odbiorcy. Przypuśćmy na przykład, że piszemy raport z badań terenowych poświęconych postawom wobec nieregulowanego dnia pracy. Jeżeli wasz raport jest przeznaczony dla osób prowadzących badania terenowe lub dla statystyków, to prawdopodobnie włączycie do niego więcej szczegółów metodologicznych i matematycznych niż wtedy, gdy waszymi czytelnikami byliby sprzedawcy. W raporcie przeznaczonym dla tych ostatnich możecie przekazać więcej informacji na temat badanej populacji czy rodzaju zadanych pytań.

Na koniec, kiedy będziecie już zadowoleni z przygotowanego raportu, powinniście przejrzeć go pod kątem stylu oraz błędów gramatycznych i ortograficznych. Komputery osobiste są tu ogromnym ułatwieniem, można, bowiem skorzystać z programów poprawiających ortografię i styl, a samo przenoszenie paragrafów nie nastręcza żadnych technicznych trudności. Proces ten — pomijając stronę techniczną — tak czy inaczej wymaga dużej koncentracji. Jeżeli nie macie dostępu do drukarki i przynajmniej część poprawek trzeba będzie nanieść ręcznie, to pamiętajcie, że zbyt wiele odręcznych poprawek — nawet, jeżeli są to tylko błędy maszynowe — może sprawiać wrażenie nie profesjonalizmu i zmniejszyć zainteresowanie czytelników tym fragmentem pracy. Jeżeli na stronie pojawi się więcej niż dwie poprawki, to należy ją na nowo wydrukować lub przepisać.

Długość. Dwa czynniki decydują o długości raportu badawczego: jego cel i temat. Cele pisania raportu są różne i dla studenta takim celem może być na przykład zwiększenie własnych umiejętności badawczych. Innym czynnikiem wpływającym na długość tekstu może być liczba stron, jaką mamy do dyspozycji. Opiekun waszej pracy może wymagać napisania jedynie trzech stron, jeżeli jest to ćwiczenie, ale już trzydziestu stron w przypadku pracy ocenianej na stopień. Prace magisterskie i doktorskie są oczywiście jeszcze dłuższe. Artykuły w czasopismach mogą zostać ograniczone przez wydawców do czterdziestu stron, a artykuły monograficzne do około pięćdziesięciu. Artykuły dotyczące statystyki bywają z kolei krótkie, ponieważ wiele informacji podawanych jest w postaci równań. Jeżeli długość pracy jest ograniczona, to posługujcie się skrótowymi sposobami prezentowania materiału, takimi jak na przykład wykresy ilustrujące modele przyczynowe.

Tonacja i problem seksizmu. Przygotowując raport, należy uwzględnić dwa czynniki stylistyczne: tonację i język seksistowski. Decydując o tym, jak formalny czy nieformalny powinien być nasz sposób pisania, trzeba zawsze pamiętać o odbiorcach tekstu. Formalizacja narzuca bardziej sztywną strukturę zdań i większą wewnętrzną organizację. Ani styl formalny, ani styl nieformalny nie wyłącza humoru, natomiast jeden i drugi wymaga spójności. Jakikolwiek styl wybierzecie, upewnijcie się, że dobrze się w nim czujecie, aby uniknąć ciężkiej, niezręcznej prozy, pisania nie na temat czy utraty naukowego celu pracy.

Należy unikać w raporcie języka seksistowskiego, i to bez względu na to, czy posługujecie się stylem formalnym czy nieformalnym. Współczesne podręczniki stylistyki dostarczają wielu propozycji zdań, które można wprowadzić zamiast tradycyjnych, męskoosobowych sformułowań.

Plagiaty. Dlaczego w podręczniku dotyczącym metodologii badań społecznych zamieszczamy część poświęconą plagitą! Czy jest oczywiste dla Ciebie, że wykorzystywanie pomysłów i słów innych osób bez poinformowania o tym jest niemoralne i nielegalne? Niestety, plagiaty pojawiają się wszędzie, także i w akademiach. Ze względu na presję publikowania czy konieczność zaliczenia przedmiotu, ludzie mają często wielką ochotę „pożyczyć" od innych, zakładając, że nikt tego nie odkryje. Jednakże, jak powiedzieliśmy wcześniej, rozwój wiedzy oparty jest na pracy poprzedników. Wiedza przyrasta krok po kroku i dlatego naprawdę łatwo jest kogoś „złapać" na popełnianiu plagiatu. Co więcej, opiekun pracy zna najprawdopodobniej wystarczająco dobrze to, czego się wymaga od studenta, oraz na tyle dobrze zna materiał objęty tematem badawczym, aby się zorientować, że popełniono plagiat. Plagiatorstwo, zatem to nie tylko zła, lecz również ryzykowna strategia.

Większość studentów może popełniać plagiat nieintencjonalnie. Nie zawsze jest do końca jasne, kiedy należy stosować cudzysłów lub kiedy podać numer strony obok informacji o autorze tekstu i jego tytule. Dlatego poniżej przedstawiamy reguły pozwalające uniknąć plagiatu. Reguły te mają wspomóc tych, którzy wstydzą się plagiatu, oraz zniechęcić tych, którzy chcieliby go popełnić.

1. Kiedy dokładnie przytaczacie słowa innej osoby we własnym tekście, zawsze używajcie cudzysłowu i podawajcie autora, tytuł pracy i numer strony. W USA, ogólnie rzecz biorąc, prawa atorskie zostają naruszone wtedy, gdy ciąg co najmniej ośmiu słów jest cytowany bez wskazania źródła. Poniżej przedstawiamy przykłady — oparte na punkcie 69 z przykładu 4.1 — które można potraktować jako wskazówki.

Plagiat: Procedury badawcze powinny zostać w raporcie w pełni i dokładnie opisane, łącznie z wszelkimi dowodami, bez względu na to, w jakim stopniu potwierdzają one hipotezy badawcze.

Prawidłowo: Przedstawiając wyniki, „procedury badawcze powinny zostać w raporcie w pełni i dokładnie opisane, łącznie z wszelkimi dowodami, bez względu na to, na ile potwierdzają one hipotezy badawcze..." (Reynolds, 1979, s. 447-448).

2. Jeżeli parafrazujecie autora, to należy podać jego nazwisko i tytuł pracy.

Prawidłowo: Bez względu na to, czy wyniki potwierdzają hipotezy badawcze, należy w raporcie w pełni i dokładnie opisać stosowane procedury badawcze (Reynolds, 1979, s. 447-448).

3. Nigdy nie wolno przedstawiać pomysłu innego autora — nawet, jeżeli został on przerobiony, — jako własnego. Należy powołać się na tego autora i podać oryginalne źródło. Jeżeli sami, niezależnie, doszliście do takich samych wniosków, jakie można znaleźć w literaturze, to należy to jasno powiedzieć i zacytować autorów myślących podobnie.

Prawidłowo: Sądzę, że zgodnie z zasadami normatywnymi naukowej metodologii przedstawionymi w pracy Frankfort-Nachmias i Nachmiasa (1995), wszystkie procedury wykorzystane do zbierania danych, bez względu na to, czy wyniki potwierdzają hipotezy badawcze, powinny zostać w raporcie w pełni i dokładnie opisane. Reguła ta została ujęta w postaci zasady normatywnej przez Paula Davisona Reynoldsa (1979, s. 447-448).

4. Nie należy pisać o rzeczach powszechnie znanych tak długo, jak długo jesteście przekonani, że informacje te są wszystkim dostępne. Fakt, że Waszyngton, stolica kraju, nie ma swojej reprezentacji w Senacie, może być na przykład znany wszystkim studentom studiującym historię Ameryki, natomiast przyczyny tego stanu rzeczy mogą być im nieznane. Dlatego też omawiając te przyczyny, należy podać wykorzystane źródło.

Wydaje się, że najlepszym sposobem uniknięcia plagiatu jest po prostu uczciwość. Jeżeli macie wątpliwości, to cytujcie źródła, z których korzystacie. Pamiętajcie, że pisanie o zasługach innych świadczy też o waszych umiejętnościach badawczych.

Tabele

Tabele i ryciny pozwalają na zwięzłe przedstawienie otrzymanych wyników. Wykorzystuje się je we wszystkich badaniach ilościowych. Można je stosować również w badaniach jakościowych, aby ułatwić przedstawianie argumentów teoretycznych — por. na przykład rycina 1.1 i 2.1. Ryciny te zawierają jedynie słowa — pojęcia — streszczające to, co zostało omówione w tekście.

Poniżej przedstawiamy podstawowe wskazówki techniczne ułatwiające konstruowanie tabel:

1. Tabele powinny być samo objaśniające, tj. zrozumiałe bez odwoływania się do tekstu. Dlatego powinny być one jasne, zaplanowane w terminach badanego związku i dokładne. Kolumny, w których dane są podsumowywane, należy umieścić na końcu.

2. Każda tabela czy wykres powinny mieć własne kolejne oznaczenie (np. tabela 1, rycina 2).

3. Tytuł powinien w jasny i zwięzły sposób odwoływać się do treści tabeli (co, gdzie, kiedy). Pod tytułem należy umieścić informację o rodzaju danych zawartych w tabeli (np. procenty, liczebności, waluta). Jeżeli informacje takie nie znajdą się pod tytułem, to powinny być przedstawione w główkach odpowiednich kolumn tabeli.

4. Należy wyraźnie odróżnić od siebie nagłówki wierszy i kolumn i ewentualnie je ponumerować, aby stały się bardziej czytelne.

5. Nagłówki kolumn powinny zawierać zmienne niezależne, a nagłówki wierszy — zmienne zależne.

6. Wartości liczbowe przedstawione w tabeli powinny zostać wyśrodkowane, przecinki powinny wypadać w tym samym miejscu, a dane powinny być wpisywane na tym samym poziomie, co nagłówki wierszy.

7. Jedynymi dostępnymi skrótami, jakie można stosować w tabeli, są „b.d." (brak danych) oraz N (liczebność). Wartość N można umieścić w nawiasie zaraz po przedstawionych w tabeli danych procentowych (jeżeli są niskie), a zawsze na dole kolumny po informacji „ogółem 100%" (por. tabelę 16.6).

8. Można używać gwiazdek czy innych symboli jako sposobu oznaczania przypisów lub źródeł danych. Starajcie się jednak ograniczać te środki do minimum, aby nie „zaśmiecać" teksu i nie narażać czytelników na popełnienie b\ędu (por. tabelę \&.5).

9. Przypisy wyjaśniające powinny być umieszczone zaraz pod tabelą, w pełnej formie. Źródła danych, również kompletne, należy podać pod przypisami.

Na podstawie wskazówek przygotowanych przez Davida G. Wegge'a, St. Norbert College.

Trzeba pamiętać, że tabela ma pomagać czytelnikowi. Dlatego numery tabel, liczby czy inne środki wizualne powinny być konsekwencją zarówno przyjętego sposobu pisania, jak i ilości zebranych danych. Nie przytłaczajcie czytelnika tabelami, które nic nie wnoszą do tekstu.

Dokumentacja

Wiele dyscyplin opracowało swój własny format dokumentowania wykorzystanych źródeł. Przedstawione niżej trzy sposoby podawania informacji o tytułach książkowych są ilustracją trzech najczęściej stosowanych form w tym zakresie:

1. American Psychological Association, Publication Manuał ofthe American Psycho-logical Association, wyd. 4, Washington, D.C.: APA, 1994.

2. The Chicago Manuał of Style, wyd. 14, Chicago: University of Chicago Press, 1993.

3. Gibaldi Joseph, MLA Handbookfor Writers of Research Papers, wyd. 4, New York: The Modern Language of America, 1995.

Czasopisma także mają własny styl dokumentowania. Podstawowe podręczniki można kupić w księgarniach uniwersyteckich lub znaleźć w bibliotekach. Najczęściej wyboru formatu dokonuje promotor pracy. I chociaż różne dyscypliny preferują różne formaty, to wiadomo jedno — zawsze należy konsekwentnie stosować ten sam sposób.

¦ Literaturo dodatkowa

Brzeziński J. (1997), Metodologia badań psychologicznych, wyd. 2, Warszawa: Wyd. Nauk. PWN. Morison M. (1999), Jak pisać prace pisemne i prace badawcze oraz jak zdać egzamin z psychologii,

Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo. Morison M., Pey J. (1999), Pisanie esejów z socjologii. Poradnik dla studentów, Poznań: Zysk i S-ka

Wydawnictwo.

¦HHH1